Ақыл-ой тәрбиесінің құралдары

Баланың алғашқы даму кезеңдерінде жеке тәжірибе – айналадағы ортаны танудың маңызды жолы. Алайда көп ұзамай бұл жеткіліксіз болады. И.М. Сеченов айтқандай, балаға кішкентай кезінен басқаның тәжірибесінің дайын формаларын іспен де сөзбен де деткізе бастайды, бұл жерде бала барлығын өзінің еңбегімен үйрене алмайды. Бұл түрлі іс-қимылдардың, оқудың қалыптасуы арқылы болады.

Мектепке дейінгі жастағы балалардың іс-әрекеті мазмұны мен түрлері бойынша ерекшеленеді, және де ақыл-ой дамуына әсер ету мүмкіншіліктері бойынша. Сөзсіз, түрлі іс-әрекеттер кезінде баланың алдында түрлі тану міндеттері тұрады, оларды шешу қандай да бір іс-әрекеттің органикалық бөлігін құрайды.

Әсіресе мектепке дейінгі жастағы балаларда күн тәртібін сақтауға байланысты тұрмыстық іс-әрекетке көп уақыт бөлінеді. Осы іс-әрекеттің мазмұны сенсорлық дамуға аса қолайлы. Жуыну арқылы бала судың жылысы мен суығын айыра алады, судың басқа да қасиеттерін таниды, сабынның иісін, орамалдың құрғақтылығы мен ылғалдылығын сезіне алады. Таңғы аста, түскі аста, түстен кейінгі аста балаларды тамақтың, азық-түліктің ерекшеліктерімен, олардың дәмімен, иісімен, түсімен және тағы басқалармен таныстыруға болады. Режимді орындау процесінде балалар оң қол, сол қол, аяқ, артында, жағында сияқты бағыттарды орындауда жаттығады. Балалардың өмір режимінің уақытша белгіленуі тәулік, апта күндері туралы бірінші ұғымдарын игеруге көмектеседі, «қазір», «содан кейін», «ерте», «кеш» және т.б. білуге үйретеді. Балалрды өзінің және басқалардың уақытын бағалауға, кешікпеуге, өзін тостыртпауға үйретеді. Осымен оларды уақыттың өтіп кететінін білуге үйретеді.

Балалар ыдыстың, жиһаздың, киімнің аттарын біле бастайды, қандай материалдан жасалғанын, оларды қолдану ережелімен танысады. Тәжірибелі педагогта балларды тұрмыстық заттармен

Тәрбиеші балалрдың назарын ұйымдастырушылыққа, үлкендердің мәдениеттілігіне назар аудартады. Осының барлығы баланың ой-санасын кеңейтеді және ақыл-ой дамуына мүмкіншілік жасайды.

Мектеп жасына дейінгі балалрдың ақыл-ойын тәрбиелеу ойын түрінде жүргізіледі. Арнайы үлкендермен құрылған ойындарда түрлі білімдер, ойлау операциялары, ақыл-ой әрекеттері енгізілген, баллар оларды игерулері керек.

Шығармашылық ойындарда балалар айналадағы ортадан білетіндерін, бұрын игерілген білімдерін көрсете алады. Ойын барысында осы білімдер жаңа деңгейге көтеріледі: сөйлеуге, жалпыланады, жетілдіріледі. Ойында балалрдың қарым-қатынасы олардың білімдерімен өзара баюына ықпалын тигізеді, өйткені балалар өз ойларымен алмасады, үлкендерден кеңес сұрайды, басқа да қосымша ақпаратқа жүгінеді.

Ойын арқылы балалар өздерінің алған әсерлерін жинақтайды, рөлге кіреді, түрлі ойыншықтар мен заттарды қолданады.

Өздерінің ойларын келісу қажеттілігі, не ойнайтындарын алдын ала келісулері балларда ойлау функцияларын дамытуға ықпалын тигізеді.

Еңбек әрекетіндегі ақыл-ой тәрбие балалардың сенсорлық тәжірибесін молайтуға бағытталған: материалдармен, олардың белгілерімен, қасиеттерімен, түрлендіруші әрекеттің әсерінен олардың өзгерістерімен (топырақ суарған соң сулы болады; қазылған жер – борпылдақ; сабын жылы суда көпіршіктенеді) таныстыру. Балаларда материал, еңбек құралдары, еңбек операцияларын орындау тәсілдері туралы білім жүйесі

тән (в том числе и пространственного), тапқырлық, шығармашылық.

баланы өсімдік және жануарлар әлемі дамуының ерекшеліктерімен таныстырады. Ол өз кезегінде себептік-тергеулі байланыстарды анықтауға, қорытынды шығаруға, ой тұжырымын жасауға көмектеседі.

Жүйектерде, табиғаттың бұрышында өсімдікті өсіру кезінде балалар «тұқымнан тұқымға дейін» барлық циклді бақылайды, өсімдік өсуінің оған жасаған қажетті жағдайлардың (судың, жарықтың, жылудың бар болуы) әсерін көріп, иланады. Сөйтіп, еңбек табиғатта ойлаудың жетілуіне ықпал етеді.

Баланың өміріне ақыл-ой дамуының маңызды құралы ретінде материалдық және рухани мәдениеттің заттары ерте енеді: әртүрлі ойындар мен ойыншықтар, құралдар, кітаптар, өнер

туындылары, архитектуралар, мүсіндер, декорациялық-қолданбалы өнер заттары және т.б.).

Соңғы жылдары ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде ұлттық мәдениеттің туындылары: ұлттық әндер, билер, фольклор, аспап, киім, әшекей бұйымдар; ұлттық салт-дәстүрлер, мерекелере белсенді қолданыла бастады. Ұлттық мәдениеттің танымдық мазмұны өте үлкен. Нақты материалда балаларда халықтың өмірі мен тұрмысы, қолөнері және т.б. туралы бастапқы тарихи түсініктері қалыптасады.

Шетелде, соңғы жылдары біздің елімізде де балалардың ақыл-ой тәрбиесінің кешенді тәсілі ретінде мұражайлар (өлкетану, шығармашылық, тарихи) қолданылады. Көптеген мұражайлар өз студиясының базасында мектепке дейінгі және

кіші мектеп жасындағы балалар үшін үйірмелер ұйымдастырады, арнайы қойылымдар жазады.