С. Д. Якушева педагогикалық шеберліктің негіздері педагогикалық мамандықтар бойынша орта кәсіптік білім берудің бағдарламаларын жүзеге асыратын білім мекемелерінің оқу процесінде қолдануға арналған оқулық
жүктеу/скачать 4.79 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1-тапсырма. «Шешендік»
- 3-тапсырма. Шешендік ӛнердің әртҥрлі топтастыруларымен
| АУЫЗША ЖӘНЕ КӚПШІЛІК АЛДЫНДА
СӚЙЛЕУ ӚНЕРІ С а б а қ м а қ с а т ы : а у ы з ш а с ө й л е у е р е к ш е л і к т е р і н т с і н у ; диалогтік жəне монологтік сөздің негізгі сипаттамаларын анықтау; атқарымдық-мағыналы сөйлеу тҥрлерінің өзіне тəн ерекшелігі; əрбір атқарымдық стильдің негізгі сипаттамаларымен танысу. ТАПСЫРМА
1-тапсырма. «Шешендік» сөзі тҥсінігімен танысыңыз. «Риторика» жəне «шешендік» сөздерін синонимдер деп есептейсіз бе? Егер олай болмаса, неліктен? Егер, солай деп санасаңыз, барлық мағыналарда ма немесе тек кейбіреулерін ғана ма, қандайларыңда? Қай мағына «шешендік» сөзінің бірінші бөлігіндей болады»? Осы сөзді теріс бағалауда қолдануға бола ма? Шешендік — 1. Әдемі, сенімді айта білу қабілеті- шешендік талант. Шешендік тəсілдерге қҧрылған шебер сөз. 2. (ескір.) Шешендік өнерді зерттейтін ғылым; риторика. 2-тапсырма. С.Ф.Иванованың ҧсынған, жеке сөйлеу тҥрлерінің сипаттамаларымен танысыңдар1. Сіз өзіңізді қай тҥрге жатқызасыз? Сізге тілдік қабілеттерді жетілдіру ҥшін не қажет екендігін анықтаңыздар. Тиімді-логикалық түр. Бҧл топқа, эмоциялық ортасы көбінесе бөтен көзқарастан жасырын қалатын адамдар жатқызылады, алайда олардың ҧстамдылығы оларда эмоцияның мҥлде жоқ екендігін білдірмейді. Олар қҧрылыстарды талдауға, пікір айтуға жəне өзінің жəне басқаның əрекеттерін дəлелдеуге көбірек бейім келеді. Олардың айтқан кез келген сөзі тізбекті іріктеумен қатаң материалдарды жҥйелеу, жоспарды егжей-тегжейлі ойластыру жəне əзірлеуімен ерекшеленеді. Бҧл ойлап шығарылған жоспар, «қҧдды бір олардың ішінде отырғандай» жəне əдетте, осы типтегі шешендер сөз сөйлегенде оларды қолданбайды. Оларды мҥлде басқа нəрсе толғандырады: өз сөздерін анағҧрлым айқын, əсерлі қылуға жəне аудиторияны қызықтыру жəне негізгі ойды суреттеу жəне дəлелдеу ҥшін қандай мысалдар таңдап алу керек. Бақылау, көбінесе, «логиктер» сангвинк темпераментіндегі (сангвиник — біршама психикалық тҧрғыдан белсенді, айналасындағы болып жатқан оқиғаларға жылдам жауап қайтара білетін, əсерлердің ауысуына көбіне ҧмтылатын, сəтсіздікке жəне жайсыздыққа салыстырмалы тҥрде жеңіл қайғыратын, еті тірі, шапшаң, мəнерлі мимикасы жəне қимылымен ерекшеленетін адам) адамдар болатындығын көрсетті. Эмоционалды-интуициялық тип. Бҧл типке жататын адамдар, бар ынтасымен, беріліп, сөзіне өткір сөздер мен бҧрмаланған сөздерді қосып сөйлейді, бірақ сөзінің қатаң қисынды жҥйелілігін ҥнемі сақтай бермейді жəне «ақшаны əрең жеткізіп өмір сҥреді». Бҧл типке жататын шешендер, егер қатаң уақыт шегін есепке алатын, қатаң жоспармен қорланатын болса, «қиялға беріліп кетуі», ойын жоғалтуы жəне нəтижесінде өзінің жарқ еткен сөздерін дҧрыс қиылыстыра алмауы мҥмкін— эмоционалды бос сөз əсерін қалдырады. Өзінің сөйлейтін сөз жоспарын ҥнемі жазып жҥрмейді, бҧл оларды тырп еткізбей қоюы мҥмкін деп есептейді. Шешеннің эмоциялық типі холерик темпераментімен сəйкес (холерик — өте жігерлі адам, іске ерекше ынтасымен берілуге бейім, шапшаң əрі қырсық, екпінді эмоциялық ашуға жəне көңіл-кҥйдің кенет қҧбылуына, шапшаң қимылдарға бейім келетіні байқалады. Философиялық тип. Бұл топқа жатқызылатын адамдарды, сипаттау ӛте қиын, себебі олар барынша əсершіл немесе əсершіл емес болып келеді, талдауға көбірек не болмаса азырақ бейім; кейде өз жҧмысына өте ҧйымдасқан болып келеді, ал кейде қандай да бір көрінетін ҧйымдастырусыз, қандай боласын бір мəселені қазбалайды, тҥбіне дейін барады, сосын кенеттен, кҥн сəулесі секілді, табылған барлық ойды нҧрландырып жібереді. Олардың бəрін, жеке дара өзгешеліктеріне қарамастан, бір ортақ белгі біріктіреді— зерттеуге, терең тыңдармандардың көзінше тікелей қҧбылыстарды пайымдауға, осы процесті аудиторияға енгізе білу жəне соған ҧмтылу. Соған қарамастан, «философтардың» даралық сөзі əлсіз айтылған, себебі бҧл типтегі адамдар меңгеруіне қарай əртҥрлі, талдауға деген қабілеті, ішкі тҥйсігі мен тіпті сыршылдық қасиеті де байқалады. Көібнесе бҧл топты флегматик темпераментіндегі адамдар қҧрайды, (флегматик — өте сабырлы, ҧмтылысы мен көңіл-кҥйі орнықты, тҧрақты əрі терең сезімді, əрекеті мен сөзі біркелкі, ішкі жан дҥниесін сыртқа онша білдірмейтін адам). Лирикалық немесе кӛркем-бейнелі тип. Көркем адамдар ойын, логикалық санаттарға қарағанда, анағҧрлым бейнелі жеткізуге тырысады, алайда бҧл, олардың пайымдауында қисыны жоқ дегенді білдірмейді. Терең əсершілдік, өзіне тəн сыршылдық, ішкі толқыныс, өткір əсерленгіштік, терең ойлылық — міне, осы типтегі адамдарға тəн белгі, алайда бҧл типке жататын шешендердің жеке байқалуы бір-бірінен біршама кҥшті ерекшеленуі мҥмкін. Көбінесе, бҧл типтің өз негізінде меланхоликтік мінезі бар, талғампаз (меланхолик — əсерленгіш, терең уайымға берілгіш, оңай жараланатын, бірақ сырттай айналасындағыларға жауап қайтара білетін, ҧстамды қимылымен ақырын сөйлейтін адам). 3-тапсырма. Шешендік ӛнердің әртҥрлі топтастыруларымен танысыңыз. Әрбір топтаманың негізі не болып табылатындығын анықтаңдар. Сөз ҥш тҥрлі болады: басқаша қандай да бір жеке тҥрде ерекшеленеді, біз оны іздегендей, бірақ ҥшеуінің барлығына жататындар өте аз. Шешендер болды, айтар болсақ, велесөйлеу, ойының маңыздылығы бірдей ҧлы жəне сөздері тамаша, кҥшті, сан алуан, төгілмелі, маңызды, адамдарды толғандыруға əрі қызықтыра білетін əрі соған дайындайтын, оған қоса, біреулері бҧл сөзге өткір, қатал, дөрекі, аяқсыз əрі жинақы сөздерімен, басқалары-бір келкі, желілі əрі аяқталған сөзі арқылы қол жеткізді. Бҧған керісінше, сөзі қҧрғақ, талғампаз, бəрін анық əрі кеңінен жеткізе білетін, сөзі нақты, ҧшталған əрі ықшам; бҧл типтегі адамдардың сөзі епті, бірақ өңделмеген жəне дөрекі əрі икемсіз сөздермен əдейі ҧқсастырылған, ал басқаларында осындай жҧтаңдыққа əуезділік пен əсемдікке қол жеткізілді, тіпті тҥлді əрі бірқалыпты көпірме сөздер болды. Сонымен бірге, олардың арасында орташа жəне екіншінің əсемділігі де, біріншінің өткірлігі жоқ, екеуімен аралас, екеуіне де жат, екеуінің қҧрамына кіретін, дҧрысы екеуі де емес; осындай тҥрдегі буын, бірыңғай ағынмен ағады, жеңілдік жəне бір қалыптылықтан басқа ештеңе де байқатпастан: гҥлдесте секілді бірнеше шоқтарға қоса өріледі, сөз бен ойды салмақты жинақтап, сөзді əрлендіреді (Цицерон.Шешен). жүктеу/скачать 4.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|