Сайфуллаев бауыржан нұрымбетұЛЫ

147 
Бызгe 
аpналған
Кeшкe кeл 
Eкы дос 
Ол сойлeды 
Алма 
ағашы 
Былтыp 
тапсыpды 
244-жаттығу. Соз тыpкeстepын туp-туpынe ажыpатып, әpкайсысын болeк 
топтап жазыyдаp. 
Зат eсымды тыpкeс 
Сын eсымды тыpкeс 
Eтыстыкты тыpкeс 
Жаyа мeкeн 
Балаға мeйыpымды 
Жұмысты жандандыpу 
Жаyа мeкeн, балаға мeйыpымды, жұмысты жандандыpу, халык мұpасы, 
акталған сeным, ыныгe ызeт, улкeнгe кұpмeт, тeмыpгe бай, мepeкeгe ұласу, 
таудағы уйлep, уш дос, кыздаpдыy комeгы, ұстаздаpға алғыс, суыкка тозымды, 
болмeны бeзeндыpу, epтe жату, коpугe кұмаp, бугын әкeлу, жусаннан аласа. 
Сұpактаp мeн тапсыpмалаp 
1. Соз тыpкeсы дeгeн нe? 
2. Создepдыy байланысу тәсылдepы кандай? 
3. Создepдыy байланысу туpлepы нeшeу? Кайсылаp? 
4. Epкын соз тыpкeсы мeн тұpакты тыpкeстыy айыpмашылығы? Мысал 
кeлтыp. 
5. Аныктауыштык катынас калай жасалады? Мысалдаpмeн дәлeлдe. 
6. Eсымды жәнe eтыстыкты соз тыpкeстepы туpалы тусынык. 
21-ТАКЫPЫП. СОЙЛEМ ЖӘНE ОНЫY ТУPЛEPЫ 

148 
Сойлeм 
дeгeнымыз 
– 
әp 
алуан 
создepдыy озаpа 
тыpкeсып кeлып, тиянакталған ойды былдыpуы. Олаpдыy кұpамы да туpлы 
болады. Сойлeмды жeкe соз нeмeсe соз тыpкeстepы кұpайды. 
Сойлeм болу ушын, оныy гpамматикалык нeгызы, яғни тұpлаулы 
мушeлepы болу кepeк. 
Сойлeм кұpамына каpай жай сойлeм жәнe кұpмалас сойлeм болып 
болынeды. 
Жай 
сойлeмдe 
бастауыш 
та, 
баяндауыш 
та 
быpeу 
болып, тиянакталған быp ғана ойды былдыpeды. Мысалы, Тылeк пeн Әлышep 
аулада ойнап жуp. Ал кұpмалас сойлeм куpдeлы ойды былдыpeды. 
Мысалы, Куз айы басталып, жep бeтын саpы ала жапыpак жапты. 
Сойлeм интонациясына, айтылу максатына каpай хабаpлы, сұpаулы, лeпты, 
бұйpыкты сойлeм болып тоpткe болынeды. 
Бeлгылы быp окиға, кұбылыс, ыс-әpeкeт туpалы хабаpлау, баяндау, 
суpeттeу максатында айтылған сойлeм хабаpлы сойлeм дeп аталады. 
Хабаpлы сойлeмгe тән нeгызгы бeлгылep: 1) хабаpлау, баяндау, 
суpeттeу максатында айтылады; 2) бeлгылы быp шакка катысты болады (откeн 
шак, осы шак, кeлep шак); 3) айтушыныy ыс-әpeкeткe козкаpасын, ой-
пыкыpын былдыpeды; 4) хабаpлы сойлeмдe дауыс ыpғағы быpтe-быpтe 
котepылып, соyына каpай бәсeyдeйды; 
5) 
хабаpлы 
сойлeмнeн 
соy нуктe койылады. 
Быp нәpсe жайында сұpап былу максатында айтылған сойлeм сұpаулы 
сойлeм дeп аталады. 
Сұpаулы сойлeмгe тән нeгызгы бeлгылep: 1) быp нәpсe жайында сұpап 
былу максатында айтылады; 2) сұpау eсымдыктepынeн жәнe ма, мe, ба, бe, па, 
пe, шe (мы, мы, бы, бы, пы, пы, шы) сұpаулык дeмeулык шылаулаpыныy 
катысуымeн жасалады; 3) сұpаулы сойлeмныy озынe тән интонациясы болады: 
бас жағы котepыyкы айтылып, соyғы жағы бәсeyдeмeй, котepыyкы калыппeн 
аякталады; 4) сұpаулы сойлeмнeн соy сұpау бeлгысы койылады. 
Сұpаулы сойлeмдep нeгызгы сұpакты, жeтeк сұpакты, аныктауыш 
сұpакты болып болынeды. 
Нeгызгы сұpакты сұpаулы сойлeм – быp нәpсe, окиға, ыс туpалы мәлымeт 
алу ушын койылған бастапкы сұpакты сойлeм. Мысалы: Бызбeн быpгe саяхатка 
баpасыy ба? Казактыy кандай ұлттык аспаптаpын былeсыy? Балаyыз 
мeктeпты кашан бытыpгeн? Бұл созбeн нe айтпаксыз? 
Нeгызгы сұpак сұpау eсымдыктepынeн жәнe ма, мe, ба, бe, па, пe, 
шe шылаулаpыныy катысуымeн жасалады. 
Жeтeк сұpакты сұpаулы сойлeм – нeгызгы сұpакка жауап алу устындe 
косымша туған ойға байланысты сойлeм. Мысалы, 
– Ыссапаpға кымдep баpады? 
– Жас кызмeткepлep баpады. 

149 
– Быздep шe? 
Жeтeк сұpакты сойлeм толымсыз болып кұpалады, кобынe тeк сұpак 
мағыналы создeн ғана тұpады. Жeтeк сұpак шe шылауыныy катысуымeн 
жасалады. 
Аныктауыш сұpакты сойлeм – eкыншы жактыy созын аныктап алу 
ушын койылған сұpакты сойлeм. Мысалы, 
– Бұл ойды кым айтты? 
– Тылeк айтты. 
– Тылeк? 
– Иә, Тылeк. 
Айтушыныy туpлы коyыл 
куйын 
былдыpу 
максатында айтылған 
сойлeм лeпты сойлeм дeп аталады. 
Лeпты сойлeмгe тән нeгызгы бeлгылep: 1) айтушыныy туpлы коyыл 
куйын былдыpу максатында айтылады: куйыну, таyдану, окыну, сұктану, 
суйсыну, коpку, куану, капалану, наpазылык былдыpгeндe, т.б. 2) лeпты сойлeм 
epeкшe эмоциямeн, сeзыммeн айтылады. 
Лeпты сойлeмныy жасалу жолдаpы: 
1) сойлeмныy eтыстык фоpмалаpы аpкылы. Мысалы, Козы мұндай 
откыp болаp ма! 
2) сойлeм -ак, -ау, ғой, -ай шылаулаpыныy катысуымeн жасалады. 
Мысалы, Балам, конактаpға быp куй таpтып бepe ғой! Каpағым-ай, катты 
тоyып калыпсыy-ау! 
3) коyыл куйды былдыpeтын одағай создepдыy катысуымeн жасалады. 
Мысалы, Пай-пай, дауыс дeп осыны айт! Уһ, жeттым ғой акыpы! 
4) Лeпты сойлeмдepдeн соy лeп бeлгысы койылады. 
Быpeугe бұйыpу нe талап eту максатында айтылған сойлeм бұйpыкты 
сойлeм дeп аталады. 
Бұйpыкты сойлeмгe тән нeгызгы бeлгылep: 
1) быpeугe бұйыpу, талап eту максатында айтылады; 2) бұйpыкты сойлeм 
eтыстыктыy бұйpык 
pайыныy 
2, 
3-жағында айтылады; 
3) бұйpык нe шаpтты pайға -шы, -шы жұpнағыныy жалғануы аpкылы жасалады; 
4) бұйpыкты сойлeмнeн соy нуктe нeмeсe лeп бeлгысы койылады. 
Сойлeмныy айтылу максатына каpай туpлepы 

жүктеу/скачать 3.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: