Саясаттану

148
1) Жоғарғы державалар (супердержавалар) – халықаралық жүйеге және оның 
барлығы мүшелеріне сан және сапа жағынан ықпал етуге мүмкіндік беретін 
барлық ресурстарды (адами, экономикалық, дипломатиялық, жағырапиялық 
және әскери) иемденген мемлекеттер. Бұлар халықаралық саясатта жаһандық 
“күш орталықтары” мысалы, “қырғи-қабақ соғыс” дәуіріндегі АҚШ пен КСРО. 
2) Ұлы державалар - әлемдік дамуға елеулі ықпал ететін, алайда халықаралық 
қатынастарға 
үстемдік 
жасамайтын 
мемлекеттер. 
Олардың 
нақты 
мүмкіндіктері, өздерінің ролі белгілі бір аймақпен, мемлекетаралық 
қатынастардың жекелеген саласымен шектеледі. Жаһандану жүйесінің 
қалыптастыру мәселелерін шешу оларға байланысты емес. Бұндай мемлекеттер 
аймақтық “күш орталықтары”, “квазижоғарғы державалар” болуы мүмкін, 
қазіргі жағдайдағы – Ресей, Қытай, Ұлыбритания, Германия, Жапония.
3) Орта державалар – жақын маңайға берік ықпал ететін Қазақстан және 
Еуропа мен Азияның біраз елдері.
4) Кіші мемлекеттер – халықаралық қатынастарға бәсең ықпал ететін, алайда 
өзінің тәуелсіздігі мен аумақтық тұтастығын сақтауға жеткілікті құралдарды 
иемденген Нидерланды, Дания, Швеция, Австрия және тағы басқалары;
5) Шағын мемлекеттер – сапа деңгейі ретіндегі жер аумағының көлемі 
бойынша шағын, халқының саны 1 миллион адамнан аспайтын Лихтенштейн, 
Сан-Марино, Люксембург, Андорра және т.б.
2. Типтік (дәстүрлі) емес қатысушылар. Қазіргі уақыттағы экологиялық 
проблемаларының өзектілігімен, ғылыми-техникалық прогресс әсерімен, 
коммуникацияның дамуымен мемлекеттік емес (трансұлттық, типтік емес) 
халықаралық қатынастардың қатысушылары әлемдік аренада іс-әрекет 
жасаушылар; “екінші әлем” терминімен (Дж.Розенау) аталатын бұл 
халықаралық ұйымдар, (трансұлттық корпорациялар, өзге де қоғамдық күштер 
мен қозғалыстар) қазіргі кезде зор маңызға ие болып отыр. 
Халықаралық ұйымдар - мемлекеттер ынтымақтастығының дамуы мен 
халықаралық проблемаларды шешуге ықпал ету үшін халықаралық келісімдер 
(жарғылар, статустар және басқа құрылтайшылық құжаттар) негізінде құрылған 
үкіметаралық және үкіметтік емес сипаттағы тұрақты бірлестіктерді құрайды. 
Тұтастай алғанда олардың пайда болуы қоғамдық өмірдің әртүрлі 
салаларындағы ұлтаралық ынтымақтастыққа бетбұрысты, мемлекеттердің 
функциялық ынтымақтастығы қажеттілігін білдіреді.
Халықаралық саяси ұйымдар әртүрлі негіздер бойынша сипатталады.
Мүшелерінің сипаты бойынша мемлекетаралық (үкімет аралық саяси 
ұйым - ҮАСҰ) және (ҮЕСҰ) үкіметтік емес ұйымдарға бөлінеді.
Мемлекетаралық саяси ұйымдардың белгілері: мемлекеттің мүшелігі, 
құрылтайшылық халықаралық келісім-шарттың, тұрақты органдардың болуы. 
Қазіргі таңда 400-ден астам ҮАСҰ бар. 
Бірінші ҮАСҰ болып Рейн кеме шаруашылығы жөніндегі тұрақты 
комиссия (1815 ж.) құрылды. ХІХ ғасырдың аяғы – ХХ ғасырдың басында 
өнеркәсіп, 
техника, 
коммуникация 
салаларындағы 
мемлекеттер 
ынтымақтастығы үшін ҮАСҰ-ғы өмірге келді. Олар: Халықаралық телеграф 
одағы, Халықаралық өлшем және таразылар бюросы, Бүкіләлемдік пошта 

149
одағы, өнеркәсіптік меншікті қорғау одағы); бірінші дүниежүзілік соғыстан 
кейін – Ұлттар Лигасы және т.б. Екінші дүниежүзілік соғыс кезіндегі 
мемлекеттердің жаһандану ынтымақтастығының тәжірибесі 1945жылы әмбебап 
халықаралық қауіпсіздік ұйымы – қазіргі таңда 190-ға жуық мемлекетті 
біріктіріп отырған Біріккен Ұлттар ұйымын (БҰҰ) құруға мүмкіндік берді.
БҰҰ жарғысына сәйкес оның 6 басты органы бар:
1) Бас Ассамблея (БА) – халықаралық бейбітшілікті нығайту, қарулануды 
қысқарту, халықаралық ынтымақтастықты дамыту салаларындағы маңызды 
мәселелерді шешетін кеңесші өкілетті орган ( БҰҰ мүшелері енеді); 
2) Қауіпсіздік Кеңесі (ҚК) – тұрақты 5 мүшеден (Ресей, АҚШ, Ұлыбритания, 
Франция, ҚХР) және әділ жағырапиялық өкілеттілік өлшем мен халықаралық 
қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысу деңгейі негізінде тұрақты емес 10 
мүшеден (3 орын – Африка, 2 – Азия, 2 – Латын Америкасы, 2 – Батыс Еуропа, 
1 – Шығыс Еуропа) тұрады. Бұл – тұрақты қызмет ететін, халықаралық 
бейбітшілік пен қауіпсіздікті қорғау үшін басты жауапкершілікке ие болатын, 
барлық мемлекеттердің – БҰҰ мүшелерінің атынан қызмет атқаратын саяси 
және атқарушы орган. Қауіпсіздік Кеңесі бейбітшілікке төнетін кез-келген 
қатерді анықтап (ахуалды сарапқа салады), сарапқа салу негізінде құқық 
бұзушыларға мәжбүрлеу шаралары туралы ұсыныстар немесе шешімдер 
қабылдайды. Олар әскери емес – экономикалық, дипломатиялық шаралар; 
3) Экономикалық және әлеуметтік кеңес (БҰҰ-ның БА-сы 3 жылға сайлаған 54 
мүшеден тұрады) – БҰҰ-ы жүйесіндегі мекемелердің экономикалық және 
әлеуметтік қызметін үйлестіруді жүзеге асырады; 
4) Қамқорлық-көмек жөніндегі Кеңес (5 мүшеден тұрады – Ресей, АҚШ, 
Ұлыбритания, Франция, ҚХР) осы халықаралық жүйені бақылау мақсатында 
құрылған орган; 
5) Халықаралық сот (БҰҰ-ның БА-сы мен ҚК 9 жылға сайланатын 15 тәуелсіз 
соттан тұрады). БҰҰ-ның бас сот органы, тек ғана жеке мемлекеттер ұсынған 
дауларды қарайды және ол бойынша нақты, міндеттеуші шешімдер 
қабылдайды, сондай-ақ кез-келген заңгерлік мәселе бойынша кеңесшілік 
қорытынды жасайды. Халықаралық сот даулы халықаралық проблемаларды 
бейбіт жолмен шешуге ықпал етеді; 
6) Секретариат (қызметкерлерінің жалпы саны 50 мыңға жуық) БҰҰ жүйесі 
органдарын жабдықтауды, жүйе шеңберінде талданған бағдарламаларды 
орындауды, осы ұйым мүшелері шығарған халықаралық шарттарды тіркеуді, 
зерттеуді және басқа да іс-шараларды қамтамасыз ететін орган. Оған БҰҰ –ның 
ҚК ұсынысы бойынша БА 5 жылға (қайта сайлану құқығымен бекітетін) бас 
әкімші лауазымының иесі болып саналатын Бас хатшы жетекшілік етеді.
БҰҰ жүйесіне арнаулы салаларда ынтымақтастықты жүзеге асыратын 
әмбебап сипаттағы мамандандырылған 16 мекеме – ҮАСҰ кіреді: олар 
әлеуметтік (Халықаралық еңбек ұйымы – ХЕК, Бүкіләлемдік денсаулық сақтау 
ұйымы – БАСҰ); мәдени және гуманитарлық (БҰҰ-ның ғылым мен мәдениет 
мәселелері жөніндегі ұйымы – ЮНЕСКО, интеллектуалдық меншіктің 
Бүкіләлемдік ұйымы - ВОИС); экономикалық (БҰҰ-ның өнеркәсіптік даму 
жөніндегі ұйымы ЮНИДО); қаржы-кредиттік (халықаралық қайта құру және 

150
даму банкісі – МБРР, Халықаралық валюта қоры – МВФ, халықаралық даму 
ассоциациясы – МАР, Халықаралық қаржы корпорациясы – МФК); ауыл 
шаруашылығы саласында (БҰҰ-ның азық-түлік және ауыл шаруашылығы 
ұйымы – ФАО, Халықаралық ауыл шаруашылығын дамыту қоры - ИФАД); 
көлік және байланыс (халықаралық азаматтық авиация ұйымы – ИКАО, 
халықаралық теңізшілер ұйымы – ИМО, Бүкіләлемдік пошта одағы – ВПС, 
халықаралық электрлік байланыс одағы - МСЭ); метереологияда (Бүкіләлемдік 
метереологиялық ұйым – ВМО), сондай-ақ арнаулы автономиялық ұйымдар –
халықаралық атом энергиясы жөніндегі агенттік (МАГАТЭ), БҰҰ-ның сауда 
және даму жөніндегі конференциясы (ЮНКТАД), БҰҰ-ның даму бағдарламасы 
(ПРООН), БҰҰ-ның қоршаған орта жөніндегі бағдарламасы (ЮНЕП). Кейде 
БҰҰ-ның жүйесіне Халықаралық инвестиция жөніндегі агенттікті (МАИГ) 
және Бүкіләлемдік сауда ұйымын (ВТО) қосады. НПО деген ұйымның
айырмашылығы-- аумақтық емес құрылым. Олардың мүшелері егемен 
мемлекеттер болып танылмайды. НПО (“егемендіктен тыс акторлар” үш 
мақсатқа сәйкес келеді: құрамы мен қызметі жағынан халықаралық сипатта, 
құрылтайшылығы – жеке сипатта, қызметі – ерікті сипатта). Тар мағынада 
алғанда НПО – мемлекеттік емес институттар мен бірнеше елді жекелей 
біріктіретін арнаулы саладағы ынтымақтастық құрылымдары – діни ұйымдар 
(шіркеулердің Экуменикалық кеңесі), ғалымдар ұйымдары (Пагуош 
қозғалысы), құқықтық (Халықаралық рақымшылдық) және басқа ұйымдар. Кең 
мағынада алғанда НПО құрамына іс жүзінде халықаралық қатынастардың 
барлық мемлекеттік емес қатысушылары кіреді: саяси қозғалыстар 
(Социалистік интернационал), гуманитарлық (Халықаралық Қызыл Крест және 
Қызыл Жарты Ай Федерациясы). Басқа сипаттағы трансұлттық кәсіпорындар 
(ТНП) мүшелері: “өндіруші мемлекеттер ассоциациясы”, «мысты экспортқа 
шығарушылар ұйымы»; «темірді экспортқа шығарушылар ұйымы». Бұлардың 
көпшілігі БҰҰ жүйесіндегі мамандандырылған мекемелер жанындағы кеңесші 
мәртебесіне ие болған ұйымдар мен мекемелер.. Олар саяси, экономикалық, 
әлеуметтік, 
ғылыми-техникалық 
проблемаларды 
шешуде 
БҰҰ-мен 
ынтымақтасады. Мысалы, Бүкіләлемдік бейбітшілік одағы – ВСМ, 
халықаралық ғылыми одақтар кеңесі – МСНС және басқалары. 
Үкіметаралық ұйымдар қатысушылар шеңбері жөнінде ғаламдық 
(бүкіләлемдік) және шектеулі құрамдарға бөлінеді. Ғаламдық (“Ислам 
конференциясы” ұйымы - ОИК). Аймақтық шектеулі (Тәуелсіз Мемлекеттер 
Достастығы – ТМД, Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекеттерінің Ассоциациясы –
АСЕАН, ШЫҰ, араб мемлекеттерінің лигасы – ЛАГ, африкалық бірлік ұйымы 
– ОАЕ, Бенилюкс ұйымдары.) 

жүктеу/скачать 1.27 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: