Сборник докладов XX юбилейных Международных Кирилло-Мефодиевских чтений (24 мая 2014 г.) Минск «Ковчег» 2015

Проблемы студента

Однако навыка поиска ответов на подобные вопросы у выпускника современной средней школы практически нет. При остром интересе к проблеме трансцендентных ценностей, молодой человек, как правило, не только не относит себя к какой бы то ни было конфессии, но даже имеет далеко не исчерпывающие (и не всегда корректные) представления о сущности и специфике религиозной традиции.

В этом контексте возникает парадоксальная ситуация, заключающаяся в том, что подобная аксиологическая установка, являющаяся, казалось бы, благодатной почвой для формирования в сознании молодежи истинных духовных ценностей, оказывается чреватой некоторыми небезопасными тенденциями. Остро ощущая своего рода духовный голод, молодой человек в ряде случаев оказывается готовым заполнить пустоту в своей душе практически чем угодно, – вплоть до того, что подобная некритичность сознания делает его беззащитным перед агрессивной пропагандой нетрадиционных религиозных движений и деятельностью тоталитарных сект.

Наверное, каждому, кто преподавал религиоведение в современном ВУЗе, знакомо то чувство, которое потрясло меня при первом опыте чтения курса «Религиоведение» на отделении философии факультета философии и социальных наук Белгосуниверситета: начинаешь излагать историю религии и видишь, как все студенты на потоке последовательно становятся, вслед за твоим рассказом, вишнуитами, шиваитами, потом – буддистами (и вновь – с последовательной сменой от приверженцев хинаяны – к приверженцам махаяны и ваджраяны), затем – по ходу разворачивания исторической реконструкции лекционного курса – сторонниками зороастризма, позднее – при переходе к анализу теистических традиций – интерес студентов смещается в сторону религий Откровения.

При учете этого момента представляется особенно важным правильно направлять интерес студента, дать ему подлинную духовную пищу, научить отличать богатую религиозно-философскую традицию от суррогатов нетрадиционной религиозности.

В свете этой задачи представляется целесообразным расширение и углубление той части программы по курсу «Религиоведение», которая посвящена анализу теологической традиции (в то время как в данный момент акцент делается на таких вопросах, как истории религии, специфика культовой практики той или иной традиции т.п.).

2. Проблемы преподавателя

И если решить эту проблему – в силу моральных причин – отнюдь не просто, то следует, по меньшей мере, учитывать ее наличие в современном преподавании данного курса. Возможно, введение в учебную программу более обширного материала по истории теологии, который потребует от преподавателей своего рода самосовершенствования и профессионального роста, будет небесполезным и в этом отношении.

3. 
   Проблемы административного характера
   

Так, переход на двухуровневую систему обучения в высшей школе, привел к необходимости сокращения учебных часов, в силу чего многие дисциплины социально-гуманитарного цикла оказались за пределами обязательных для чтения курсов, попав в разряд так называемых «дисциплин по выбору» (это касается не только религиоведения, но в той же мере и этики, и культурологии, и эстетики, и п.д.).

Пресловутый «выбор» (или, как правило, не-выбор) названных курсов осуществляет, как правило, декан, озабоченный сохранением нагрузки преподавателей своего факультета, в силу чего дисциплины социально-гуманитарного цикла оказываются за бортом. Подчас возникают абсурдные ситуации, когда, например, юристы и психологи не получают абсолютно никакой религиоведческой подготовки, а журналистам не преподается этика. Как, спрашивается, работник правоохранительных органов, получивший подобное урезанное образование, сможет определить, как ему оценить деятельность той или иной организации с точки зрения ее легитимности? Как может работать журналист, не имеющий глубокой нравственной подготовки – как в смысле образования, так и в смысле воспитания?

* * *

Так и с праздниками святых. В первое воскресенье после Троицы был день всех святых в земле российской просиявших, а во второе – память региональных святых: Вологодских, Новгородских Псковских, Санкт-Петербургских и Белорусских.

И опять мне хотелось бы продолжить тему прошлой беседы и поговорить не о древности, а об обстановке в которой жили верующие в Белоруссии после войны 1941-1945 гг. Тогда нам проще будет понять, как гонения и преследования могут закаливать дух верующих вплоть до готовности стоять за свою веру до конца. Я, как и в прошлый раз, ограничусь более знакомой мне историей Православной Церкви.

В 1945 году государство делает ряд уступок Церкви. Решением Совнаркома СССР религиозные организации получили право юридического лица.

Начался стремительный рост приходов. На 1 апреля 1947 г. в Белоруссии насчитывалось 906 действующих православных церквей, а в начале 1949 – уже 1027, из которых 808 в Западной Белоруссии и 219 в Восточной, где перед войной не было ни одной. Штат духовенства состоял из 757 священников и 56 диаконов. Работала Минская духовная семинария, в которой в 1949 году училось 112 человек, и действовало три монастыря: в Гродно и Полоцке – женские, в Жировичах – мужской¹

Такая ситуация вызывала беспокойство властей, негласной целью которых оставалась борьба с религией. В конце 40-х и начале 50-х годов происходит изъятие целого ряда церквей и приспособление их, как правило, под клубы или амбары. Под нажимом государства Синод принял решение о запрещении молебнов на полях, крестных ходов из села в село, духовных концертов в храмах вне богослужения, использования проповедей в качестве уроков закона Божия [8, c. 342, 350-351].

С приходом к власти Хрущева ситуация резко обостряется. Партийные руководители начинают бить тревогу по поводу влияния Церкви на народные массы. 7 июля 1954 г. ЦК КПСС принимает постановление «О крупных недостатках в научно- атеистической пропаганде и мерах её улучшения»².

В Белоруссии результаты не заставили себя ждать. К 1956 г. властям удается снизить количество храмов до 884, а к январю 1958 г. количество зарегистрированных храмов составило 871.

Но самым страшным оказалось постановление ЦК К П С С от 4 октября 1958 г.: «О записке отдела пропаганды и агитации ЦК КПСС по союзным республикам «О недостатках научно-атеистической пропаганды». В нем партийным, общественным организациям и государственным органам предписывалось развернуть тотальное наступление на «религиозные пережитки»

Этот всплеск антирелигиозной кампании начался с монастырей, что и понятно. Они оставались мощными центрами духовной жизни, местами паломничества и источниками веры³. В 1959 году были закрыты Гродненский и Полоцкий женские монастыри, а их насельницы переселены в Жировический мужской монастырь.

28 января 1958 г. ЦК КПСС принял постановление «О мерах по прекращению паломничества к так называемым «Святым местам». Райкомы получили указания взять на учет святые места и занимать эти территории различными постройками, а родники заливать соляркой или засыпать хлорной известью [5, л. 208]. На основании этого постановление был захлорирован, например, источник около Жирович – любимое место паломничества верующих белорусов [5, л. 209]⁴.

В 1958 г. началось массовое закрытие храмов. Обычно запрещалось делать текущий ремонт, затем здание церкви объявлялось в аварийном состоянии или пришедшим в негодность и требовалось его закрыть и разобрать⁵.

К духовенству стали применять все более жесткие требования. Активных снимали с регистрации за неуплату долгов или грозили применить статью 139 Уголовного кодекса БССР 1960 г., предусматривающую «наказание до одного года исправительных работ или штраф 50 рублей за нарушение законов об отделении церкви от государства»⁶.

Сильный удар был нанесен и по духовным учебным заведениям. Минская духовная семинария формально не была закрыта, но из-за противодействия властей она не могла набирать семинаристов и после выпуска пяти последних учащихся в 1963 г. перестала функционировать⁷.

В результате всех этих драконовских мер с 1955 по 1965 количество церквей в Белоруссии сократилось с 880 до 420, число священников и диаконов с 752 до 431. Монахов осталось всего 16, а монахинь – 48⁸.

Власти намеревались принимать жесткие меры даже к верующим родителям. На XIV съезде ВЛКСМ (апрель 1962 г.) государство заявило им о том, что «свобода совести не распространяется на детей, и ни один родитель не имеет права калечить свое дитя духовно». А главный орган юристов СССР подводил под эти угрозы законные основания: государство может лишить родителей прав на своих детей, так как государством они и дарованы [8, c. 308, 384]⁹.

И вот так продолжалось практически до самого конца советского режима, только в 70 – 80 годы власти действовали более осторожно, «полуконспиративно», не раскрывая соответствующие решения ЦК КПСС, чтобы не провоцировать протестов на Западе и внутри страны [8, c. 388-389].

Просто удивляешься, как люди выдержали! Низкий им всем поклон!

Литература.

1. 
   Веращагiна А. У., Гурко А. В. Гiсторыя канфесiй на Беларусi ў другой палове стагоддзя. – Мн., 1990.
   
2. 
   Григорий Богослов, свт. От Никовула сына к отцу // Творения. Т. 2. С П б: Изд. П. П. Сойкина.
   
3. 
   Максим Грек, прп. Слово 23. О том, что святые места никогда не оскверняются тем, что находятся во власти безбожников, хотя бы это продолжалось и много лет // Творения. Часть третья. Разные сочинения.
   
4. 
   НАРБ. Ф. 951, оп. 3, д. 28.
   
5. 
   НАРБ. Ф. 951, оп. 3, д. 42.
   
6. 
   НАРБ. Ф. 951, оп. 3, д. 72.
   
7. 
   Свято-Троицкая Сергиева Лавра, 1996.
   
8. 
   Шкаровский В. М. Русская Православная Церковь при Сталине и Хрущёве. – М., 1999.
   
9. 
   Ярославский Е. Как помочь товарищу пионеру // Комсомол и антирелигиозная пропаганда. Издательство «Молодая гвардия», 1937.
   

Асаблівасцю развіцця права ВКЛ з’яўлялася тое, што ў дзяржаве вялікае значэнне мела як свецкае, так і кананічнае (царкоўнае) права. Некаторыя вучоныя лічаць, што ўяўленне аб праве як аб самастойным прадмеце і першае еўрапейскае заканадаўства з’явілася ў рыма-каталіцкай царкве. Расійскія даследчыкі яшчэ XIX ст. не без падстаў прыйшлі да высновы, што на свецкае (княжацкае) права Кіеўскага княства істотны ўплыў аказала кананічнае права праваслаўнай царквы Візантыі.

У заходняй юрыдычнай літаратуры царкоўнае і кананічнае права разглядаюцца як дзве розныя навукі. Пад кананічным правам разумеюць навуку, якая даследуе каноны (апостальскіх, саборных правіл) старажытнай Царквы і папскія дэкрэталы, увайшоўшыя ў “Корпус кананічнага права” – звод, які канчаткова склаўся на зыходзе сярэднявечча. Прававыя яго нормы рэгулявалі не толькі царкоўныя, але і свецкія праваадносіны, якія ўваходзілі ў юрысдыкцыю Царквы. Царкоўным правам называюць навуку, прадмет якой – прававыя акты, рэгуліруючыя царкоўнае жыццё, незалежна ад іх паходжання: ці гэта старажытныя каноны, царкоўныя пастановы пазнейшых перыядаў гісторыі, ці законы, выданыя свецкай уладаю. Іншымі словамі, кананічнае права – гэта права, якое ўзяло пачатак ад Царквы ў эпоху Усяленскіх Сабораў на Усходзе і да канца Сярэднявечча на Захадзе, незалежна ад таго, адносіцца яно царкоўных або цывільных праваадносін. А царкоўнае права – гэта права, якое адносіцца толькі да Царквы, незалежна ад заканадаўца. Таму у наш час многія даследчыкі атаясамліваюць кананічнае і царкоўнае права [10, с. 15 – 17].

У цэлым кананічнае права рэгулявала адносіны паміж царквою і дзяржаваю, паміж царквою і пастваю, унутры царквы, а таксама, што істотна, асобныя аспекты ўнутранага жыцця сваіх прыхажан. Царкоўнай юрысдыкцыі падлягалі шлюбна-сямейныя адносіны, парушэнні норм маралі і інш. Уплыў кананічнага права ў Княстве быў настолькі моцны, што ў Літоўскім трыбунале існавала сумесная калегія з членаў Трыбунала і прадстаўнікоў духавенства, якіх прызначалі епіскапы. У большасці сваёй яна разглядала справы, звязаныя з іскамі з-за царкоўнай маёмасці.

У Княстве працяглы час дзейнічалі нормы “Статута Яраслава” (ХІІІ – XIV стст.). Яго многія вучоныя па праву называюць помнікам кананічнага права. У ім шмат нормаў прысвечана шлюбна-сямейным адносінам, а таксама царкоўным судам. У прыватнасці, спадчыну маглі атрымаць толькі тыя дзеці, якія нарадзіліся ад бацькоў, асвечаных царквою.

З кананічным правам звязаны і асобныя нормы крымінальнага і працэсуальнага права. Напрыклад, пакаранне ў многім з’яўлялася “цялесным”, бо лічылася, што злачынства ідзе не ад ідэі, а ад цела, паколькі свабода не была яшчэ асэнсавана. З пачатку непасрэдна самі хрысціяне, а потым і ўлады, сталі патрабаваць, каб злое цела злачынцы было забіта і ліквідавана, бо ў яго пасяліўся злы дух. Труп тапілі, палілі, расчлянялі, астаўлялі на віселіцы. Гэтым, меркавалася, знішчалася канчаткова і зло, якое праявілася ў паступку, звязаным з гэтым целам. З аднаго боку, такой адносінай, лічылася, можна было ўміласцівіць Бога, а, з другога боку, гэта разглядалася не як пакаранне, а як мера самааховы ад небяспекі.

Хрысціянізацыя прынесла ідэю Бога як тварца парадку. Шматлікія старажытныя традыцыі былі інтэрпрэціраваны па-новаму. Адначасова хрысціянізацыя ўвекавечыла парадак, які раней быў усталяваны. Цяпер асобны выпадак, казус, быў у ім замацаваны. Вырашэнне аднаго казуса пераўтваралася ў прэцэдэнт для іншых. Усё большую ролю сталі набываць пытанні суддзі да ўдзельнікаў працэсу: яны былі прызваны дапамагчы ўстанавіць адносіны дадзенага казуса да парадку, да права, да нормы

У сферу кананічнага права Праваслаўнай царквы, напрыклад, уваходзілі такія пытанні, як царкоўнае ўладкаванне: асабісты склад царквы (міране і духоўныя асобы); пярвічныя царкоўныя абшчыны (прыход, манастыр, дамавая царква), а таксама царкоўна-адміністрацыйныя акругі, епархіі, паместная царква; гісторыя Рыма-Каталіцкай, Евангелічна-Лютаранскай і армяна-Грэгарыянскай царквы; царкоўна-урадавая ўлада; прадмет царкоўнага кіравання і маёмасці – шлюбнае права і маёмаснае права царквы; вучэння аб адносінах паміж царквою і дзяржаваю.

Царкоўнае заканадаўства Праваслаўнай царквы распадалася на два віды: заканадаўства ўсяленскай царквы і заканадаўства паместнай царквы.

Асаблівае значэнне Праваслаўная царква надавала пытанням злачынства і дзейнасці царкоўнага суда. Злачынствы ўсіх членаў царквы, якія падлягалі выключна царкоўнаму суду, былі наступныя:

1. Злачынствы супраць маралі: блудадзеянні, супрацьзаконнае па ўзаемнай згодзе сажыццё незамужней з нежанатым, не маючае наступстваў.

2. Злачынствы супраць сямейнага саюза: прымус бацькамі і апекунамі сваіх дзяцей і апекуемых да ўступлення ў шлюб або манаства; прэлюбадзеянне – сажыццё асобы, якая састаіць у шлюбе з іншай асобай, не састаячай у шлюбе. У сувязі з гэтым прадугледжвалася пакаранне царкоўнае – заключэнне ў манастыр; крымінальнае – у турму ад 4-х месяцаў да 1 года і 4-х месяцаў.

3. Злачынствы супраць устанаўленняў царквы: ухіл ад выканання пастаноў царквы – ад споведзі і прычасці святых Таінстваў, непрывядзенне сваімі бацькамі да споведзі сваіх дзяцей, дасягнуўшых сямі гадоў.

4. Злачынствы супраць жыцця, а менавіта: непаданне дапамогі загінаўшаму ў выпадку магчымасці, мімавольнае забойства, замах на самазабойства.

5. Клятвазлачынства, але не ва ўсіх выпадках [4, с. 227].

У цэлым добра было развіта кананічнае права Каталіцкага Касцёла. Дзеля гэта рыхтаваліся і выдаваліся кампілятыўныя зборнікі розных законаў і дэкрэтаў царкоўнай улады. У пачатку ХІІ ст. манах Грацыян з Балонні ажыццявіў першую кадыфікацыю нарматыўных прававых актаў каталіцкай царквы і выдаў каля 1140 г. зборнік “Узгадненне супярэчлівых канонаў”. Ён атрымаў і другую кароткую назву “Дэкрэта”. Папа Рыгор ХІІІ у буле ад 1 ліпеня 1580 г. раіў рымскае выданне Дэкрэталій сумесна з Дэкрэтам для навучання і юрыдычнай практыкі [6, с. 73]. Гэта было важнейшым выданнем царкоўных законаў і асноўнай крыніцай дзеючага кананічнага права да 1917 г. Менавіта гэтыя крыніцы кананічнага права каталіцкай царквы дзейнічалі і на тэрыторыі ВКЛ.

Пэўныя нормы кананічнага права каталіцкай царквы ўвайшлі ў нарматыўныя прававыя акты свецкай улады ВКЛ, пачынаючы з “Акта Крэўскай уніі 1385 года” і завяршаючы Статутам ВКЛ 1588 г. Ужо ў першым акце адзначаецца, што “вялікі князь Ягайла з усімі братамі, яшчэ не ахрышчонымі, а таксама з крэўнымі, са шляхтай, зямянамі большымі і меншымі, якія на землях яго жывуць, хоча, зычыць і прагне прыняць веру каталіцкую святога рымскага Касцёла” [2, с. 34 – 35].

Пацвярджэннем такой высновы з’яўляецца і “Прывілей вялікага князя Літоўскага і караля Польскага Уладзіслава (Ягайлы) 1387 года” ад 20 лютага 1387 г. У ім князю Літвы Скіргайлу і падданым трокскім і полацкім і іншым, якія ўжо ахрышчоны ці жадаюць ахрысціцца, даваліся на вечныя часы вольнасці і правы: “валодаць, трымаць, карыстацца, прадаваць, адчужаць, абменьваць, даваць, дараваць паводле сваёй волі і думкі (жадання) замкі, воласці, вёскі і дамы”; у кожнай кашталяніі (замку) і павеце ці вобласці ўводзіцца адзін суддзя, які слухае справы цяжбеннікаў і накладвае судовыя спагнанні, па звычаю і закону; свабодна выдаваць замуж сваіх дачок і ўнучак, і жанчын і ўдоў, захоўваючы пры гэтым каталіцкі абрад; не прыцягваць каталіцкіх рыцараў або баяр да падаткаў, за выключэннем пабудовы новага або рамонту старога замку, а таксама старадаўняга звычая ваеннага паходу, які выконваецца ўласнымі стратамі і расходамі.

Каталіцкая накіраванасць прывілея праяўляецца і ў тым, што ўсякі, хто прыняў гэту веру і ад яе адыйдзе, не будзе мець права карыстацца вызначанымі правамі [2, с. 41, 42].

Другі прывілей ад 22 лютага 1387 г. фактычна дапаўняў першы і быў цалкам прысвечаны каталіцкаму касцёлу і духавенству і ў той жа час закранаў інтарэсы ўсяго народа княства. Ён, па-першае, надзяляў дарамі і маёнткамі духавенства каталіцкага касцёлу і падтрымліваў, па сутнасці, такі падыход да касцёлу з боку феадалаў.

Па-другое, духавенства касцёлу, ён сам і яго манастыры сумесна з феадальна залежнымі ад іх людзьмі выключаліся з дзяржаўнай юрысдыкцыі [3, с. 77]. Гэта азначала, з аднаго боку, што каталіцкі касцёл і яго духавенства вызваляліся ад рознага роду дзяржаўных павіннасцей, а, з другога боку, што сяляне, пражываючыя на іх землях, траплялі ў поўную залежнасць ад царквы. Такі заканадаўчы акт узмацняў эканамічную, а разам з тым ідэалагічную і палітычную аснову каталіцкага касцёлу ў Вялікім Княстве Літоўскім.

У 1413 г. быў прыняты Гарадзельскі прывілей ад імя караля Польшчы Ягайлы і вялікага князя Літоўскага Вітаўта. У ім развіваліся далей асноўныя палажэнні прывілеяў 1387 і дагавора 1401 гг. Ён яшчэ больш пашыраў правы феадалаў-католікаў і адначасова ўводзіў дыскрымінацыйнае становішча для праваслаўных феадалаў. Напрыклад, параграф 3 Гарадзельскага прывілея ўстанаўліваў, што толькі "католікі, Рымскай царквы падуладныя" маюць і карыстаюцца эканамічнымі і палітычнымі прывілеямі і падараваннямі дзяржавы вышэйшай эліце.

Параграф 6 пацвярджаў забарону на шлюб паміж католікамі і праваслаўнымі.

Больш таго, параграф 9 яшчэ больш паглыбляў размежаванне паміж католікамі і праваслаўнымі. Па яму, на "дастоінства, месца і пасады" прызначаюцца "толькі каталіцкае веры прыхільнікі і падуладныя святой Рымскай царкве. Таксама і ўсе пастаянныя ўрады земскія надаюцца толькі спавядальнікам хрысціянскай каталіцкай веры і да савета нашага дапускаюцца і ў ім прысутнічаюць, калі абмяркоўваюцца пытанні аб дзяржаўным дабрабыце".

Параграфы 11 і 12 пазбаўлялі праваслаўных магнатаў і шляхту права абрання вялікага князя, якое мелі толькі "паны і шляхціцы зямлі літоўскае, прыхільнікі хрысціянскай рэлігіі, Рымскай царкве падуладныя "не схізматыкі ці іншыя паганыя" [1, с. 115-118].

Такая палітыка садзейнічала не кансалідацыі вернікаў розных канфесій, а наадварот - іх канфрантацыі, якая прывяла ў 30-х гг. XV ст. да сацыяльнага выбуху, расколу ВКЛ на дзве часткі: Вялікае княства Літаўскае і Вялікае княства Рускае (у складзе Полацкай, Віцебскай і Смаленскай зямель).

Для ліквідацыі такога становішча 15 кастрычніка 1432 г. кароль Польшчы Уладзіслаў Ягайла выдаў прывілей, па якому феадалы праваслаўнага веравызнання ўраўноўваліся ў эканамічных правах з феадаламі-католікамі. 6 мая 1434 г. аналагічны прывілей выдаў вялікі князь літоўскі Жыгімонт Кейстутавіч з васьмі пунктаў. Прывілей дараваў "рускім" князям і баярам права свабоднага распараджэння спадчыннымі маёнткамі па прыкладу "іншых месц хрысціянскіх" і права атрымання ў спадчыну зямельных валоданняў жонкамі і дзецьмі, вызваляў княжацкіх і баярскіх падданых ад асобных дзяржаўных падаткаў і павіннасцей, дазваляў праваслаўнай шляхце нараўне з феадаламі-католікамі мець ва ўжытку гербы і знакі шляхецтва [9, с. 125, 126]. Прывілей утрымліваў асабліва важную для саслоўя шляхты норму, якая пазней пацвярджалася і ўдасканальвалася: гарантавалася асабістая свабода і недатыкальнасць феадалаў, абяцаючы ім разгляд іх спраў у судзе паводле законаў.

Прывілеі 1432 і 1434 гг. стварылі прававыя ўмовы для кансалідацыі шляхты, незалежна ад іх веравызнання і этнічнай прыналежнасці, у адзінае саслоўе з агульнымі інтарэсамі. Беларускія і ўкраінскія праваслаўныя князі і баяры атрымалі магчымасць уваходзіць у склад вышэйшага кіруючага ўладнага органа – паны-рады ВКЛ.

У гэтым жа, 1387 г., Ягайла ўтварыў Віленскае біскупства і сем каталіцкіх парафій, у тым ліку тры – на тэрыторыі Беларусі: у Крэве, Абольцах і Гайне. Першапачаткова Каталіцкая Царква ў ВКЛ падпарадкоўвалася Папе Рымскаму, а з 1415 г. – прымасу польскага Каталіцкага касцёлу, арцыбіскупу Гнезненскаму. Усе парафіі Ягайла адарыў багатымі маёнткамі [8, с. 155].

Аналізуючы склад паны-рады ВКЛ, можна заўважыць, што ў яго складзе больш за ўсё знаходзілася католікаў-літоўцаў. Некаторыя даследчыкі лічылі, што гэта была дыскрымінацыя праваслаўнай шляхты. Гэтым пытаннем займаўся і вядомейшы рускі вучоны М.К. Любаўскі. Заслугоўвае ўвагі яго палажэнне, выказанае ў артыкуле 1909 г. «К вопросу об ограничении политических прав православных князей, панов и шляхты в Великом княжестве Литовском до Люблинской унии» аб тым, што на практыцы артыкул Гарадзельскага прывілея аб абмежаванні палітычных правоў праваслаўных князей, паноў і шляхты фактычна не ажыццяўляўся. На яго погляд, гэты прывілей абмяжоўваў правы хрысціян грэцкага закону толькі як «схізматыкаў і няверных». Прывілеі ж 1432 і 1434 гг., і агульназемскі прывілей 1447 г. ураўнавалі правы літоўцаў і рускіх без рознасці нацыянальнасці. Пасля спынення барацьбы з Масквою, правала Фларэнтыйскай уніі 1439 г. абмяжоўваючы артыкул Гарадзельскага прывілея быў унесены ў агульназемскія прывілеі 1529, 1547, 1551 гг. з некаторымі зменамі на карысць праваслаўных. Аднак устаяўшыяся цэлае стагоддзе адносіны ў сувязі з дзяржаўнымі патрэбамі аказаліся мацней абмежаванняў, і на практыцы юрыдычныя абмежаванні правоў праваслаўных не мелі сілы і ў 1563 г. зусім былі адменены [7, с. 17]. Такое становішча ён не без падстаў тлумачыў тым, што менавіта ва ўласнай Літве (аукштайціі, а затым і Жамойціі) было ўтворана і развівалася буйнае землеўладанне, а разам з ім і буйная землеўладальніцкая арыстакратыя, якая з цягам часу ахапіла сваім уплывам і землі-анексы. Таму правамерна выснова М.К. Любаўскага аб тым, што “Литовско-русский господарь набирал себе советников и сотрудников из князей и панов литовского происхождения не потому, что они были литовцы и католики, а потому, что они были самые богатые (и знатные) землевладельцы. Как скоро находились таковые среди русских князей и бояр, он привлекал и их».

Лівонская вайна 1558 – 1583 гг., як і ў цэлым няўдалыя адносіны з набіраўшай моцы Рускай цэнтралізаванай дзяржавай і прэтэндаваўшай на ўсходнія землі краіны пад эгідай абароны праваслаўных, вынудзіла кіраўніцтва Вялікага Княства Літоўскага пераглядзець свае адносіны да праваслаўных вернікаў дзяржавы, тым больш да праваслаўнай шляхты, магнатаў. Захоп у 1563 г. рускай арміяй Полацка паскорыў гэты працэс. Менавіта найперш знешнепалітычнае становішча, асаблівае становішча русінскіх (беларускіх) земляў-княстваў на чале з праваслаўнымі феадаламі заставіла Жыгімонта ІІ Аўгуста выдаць у 1563 г. на Віленскім сойме прывілей аб ураўнаванні ў палітычных правах праваслаўнай шляхты з каталіцкай.

Гэта палажэнне Віленскага сойма 1563 г. было замацавана актам Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г., калі стала існаваць Рэч Паспалітая. У ім больш за ўсіх былі зацікаўлены новаверы (пратэстанты) дзяржавы, якія апасаліся, што з выбарам караля краіны рэўнаснага католіка Генрыха Валуа можа паўтарыцца лёс фрацузскіх гугенотаў у Варфаламееўскую ноч. Прапанаваны імі акт канфедэрацыі, негледзячы на пратэст з боку духоўных саноўнікаў, быў прыняты свецкімі сенатарамі і пасламі. Яго падпісаў нават Кракаўскі епіскап Ф. Красінскі. Члены сойма, якія адрозніваліся па веры (dissidentes de religione), абяцалі не праследаваць адзін другога з-за рэлігіі і супрацьдзейнічаць, калі б хто-небудзь парушыў верацярпімасць і падвяргаў краіну кровапраліццю.

Адначасова яны дабіліся таго, што рэлігійны мір не павінен быў парушаць іх правы адносна падданых [5, с. 182 – 183]

Значыць, актам Варшаўскай канфедэрацыі 1573 г. шляхта дабілася як абароны ад магчымых праследаванняў на рэлігійнай глебе, так і гарантавала права ўмяшання ў справы сумлення сваіх падданых.

Такім чынам, рэтраспектыўны гісторыка-прававы аналіз нарматыўных прававых актаў Беларуска-Літоўскай дзяржавы паказвае, што ў прававым рэгуляванні хрысціянскай канфесіі на айчынных землях першапачаткова прэваліравалі нормы, якія замацавалі Каталіцкі Касцёл у ВКЛ у якасці дзяржаўнай рэлігіі і істотна абмежоўвалі палітычныя і эканамічныя правы праваслаўных грамадзян краіны.

Аднак пад уздзеяннем змяненняў у геапалітычным становішчы, выкліканых найперш Лівонскай вайной, пэўнага уплыву Рэфармацыі і неабходнасці зберажэння адзінства дзяржавы ў 1563 г. і ў 1573 г. былі прыняты акты, якія гарантавалі рэлігійны мір у дзяржаве. Наступная гісторыя сведчыць, што гэтыя акты не заўсёды выконваліся. І гэта стала адной з прычын падзелаў Рэчы Паспалітай.

1. 
   Белоруссия в эпоху феодализма: В 3 т. Т.1. – Минск: АН БССР, 1959. – 515 с.
   
2. 
   Вішнеўскі, А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі ў дакументах і матэрыялах / А.Ф. Вішнеўскі, Я.А. Юхо. – МінскАкадэмія МУС Рэсп. Беларусь, 1998. – 311 с.
   
3. 
   Вішнеўскі, А.Ф. Гісторыя дзяржавы і права Беларусі (ІХ - пачатак XX ст.) / А.Ф. Вішнеўскі. – Мінск: Экаперспектыва, 2000. – 319 с.
   
4. 
   Горчаков, М.И. Церковное право. Краткий курс лекций / М.И. Горчаков. – СПб.: С-Петербургский университет, 1909. – 338 с.
   
5. 
   Грабеньский, В. История польского народа / Вл. Грабеньский. – Минск: МФЦП, 2006. – 800 с.
   
6. 
   Либеро, Дж. Каноническое право в католической церкви / Джероза Либеро. – М.: Христианская Россия, 2007. – 380 с.
   
7. 
   Любавский, М.К. К вопросу об ограничении политических прав православных князей, панов и шляхты в Великом княжестве Литовском до Люблинской унии / М.К. Любавский. – М., 1909. – 17 с.
   
8. 
   Мартос, А. Беларусь в исторической государственной и церковной жизни / А. Мартос. – Минск: Белорус. Экзархат Русской Православной Церкви, 1990. – 134 с.
   
9. 
   Нарысы гісторыі Беларусі: У 2 ч. Ч.1. – Мінск: Беларусь, 1994. – 527 с.
   
10. 
    Цыпин, В.А. Церковное право / В.А. Цыпин. – М.: Изд. МФТИ, 1994. – 442 с.
    

Перш за ўсё, мы хацелі б падкрэсліць, што праблема міжкультурнага становішча нашай краіны ўспрымаецца ў грамадстве як відавочная. Лічыцца, што міжкультурнае становішча Беларусі абумоўлена яе геаграфічным размяшчэннем паміж краінамі Еўразвязу і Расіяй. Таму выходзяць з таго, што на нашых землях узаемадзейнічаюць паміж сабой самыя розныя тэндэнцыі палітычнага і культурнага развіцця. У цяперашні час кажуць пра еўрапейскі і расійскі вектары развіцця Беларусі. Гэты прамежны стан зараз асэнсоўваецца ў грамадстве і менавіта на яго звычайна ўказваюць, калі кажуць аб беларускай спецыфіцы. Агульнапрынятым з’яўляецца палажэнне, што Беларусь – гэта “ні Расія, ні Еўропа”. Аднак зараз большасць даследчыкаў сыходзіцца ў тым, што гэтае палажэнне з’яўляецца павярхоўным, і не дае адказу на пытанне, чым ўсёж такі з’яўляецца Беларусь. Бо калі ісці шляхам адмаўленняў (“ні тое, ні іншае”), то тады Беларусь пазначаецца як нешта нявызначанае. Аб гэтай праблеме пішуць прыхільнікі самых розных пунктаў погляду: “беларуская нацыя да гэтых часоў уяўляе сабой нацыю Памежжа, “інтэр-нацыю”, “між-нацыю”, свайго роду культурна-нацыянальны “плавільны кацёл”… Гэты народ і зараз не ведае, хто ж ён на самой справе” [3, с. 275]. Праблема апісваецца таксама наступным чынам: “Хоць і крыўдна, але мы апынуліся ў становішчы людзей, якія жывуць розумам іншых. Мы не маем ні сваёй гістарычнай волі, ні голасу на міжнароднай арэне…Але самае крыўднае тое, што беларускі нацыянальны карабель плыў не па волі свайго народа, а нібыты без руля і пад чужым сцягам. Наша нацыя не выпрацавала сваёй магістральнай ідэалогіі, прадпісанай ёй самім Богам, таму нам проста неабходна яе адкрыць” [4, с. 11-12]. Такім чынам, з розных бакоў кажацца пра надзённую неабходнасць культурнага самавызначэння для Беларусі.

Адзначым, што трактоўка прамежнага становішча Беларусі з’яўляецца традыцыйным. Аб ім пісалі дзеячы беларускага нацыянальнага адраджэння пачатку ХХ стагоддзя. Паказальнай у гэтым сэнсе з’яўляецца надрукаваная ў 1921 годзе ў Вільні праца Ігната Абдзіраловіча “Адвечным шляхам”. У ёй адзначалася, што “Беларусь ад Х веку і да гэтай пары фактычна зьяўляецца полем змагання двох кірункаў эўрапейскай… культуры – заходняга і ўсходняга. Граніца абодвых уплываў, падзяляючы славянства на два станы, праходзіць праз Беларусь, Украіну і хаваецца ў балканскіх краёх” [1, с. 44]. Характэрнай з’яўляецца выснова, якую Абдіраловіч робіць з палажэння аб міжкультурным становішчы Беларусі: “Дзесяцёхвяковае ваганьне сьведчыць аб тым, што беларусы… не маглі шчыра прылучыцца ні да аднаго, ні да другога кірунку. Мы не зрабіліся народам Усходу, але не прынялі і культуры Зах. Эўропы. За ўвесь час нас пачалі зваць цёмным, дзікім народам” [1, с. 44].

Звернем увагу на тую акалічнасць, што традыцыйна міжкультурнае становішча Беларусі апісвалася праз схему супрацьстаяння праваслаўя і каталіцтва. Тэрыторыя нашай краіны знаходзілася на перакрыжаванні інтарэсаў дзвюх дзяржаў: праваслаўнай Расіі і каталіцкай Польшчы, якія імкнуліся выкарыстаць рэлігію ў сваіх палітычных мэтах. Таму раней, як правіла, прыняцце беларусамі праваслаўя схіляла іх у бок Расіі, а каталіцтва – у бок Польшчы. Пра гэта ў пачатку ХХ стагоддзя пісаў Янка Купала: “Апрача палітычнай і эканамічнай залежнасці, была і другая прычына, што асляпіла светапогляд беларуса, – гэта рэлігійная нязгода двух хрысціянскіх абрадаў у нашым краі: каталіцтва і праваслаўя. Гэтыя дзве царквы – заходняя і ўсходняя, вядучы вечную спрэчку паміж сабой, раздзяляюць наш ядыны народ на дзве часці, адных і тых жа дзяцей сваёй маткі-зямлі водзяць паміж сабой, даводзячы нават часта да бойкі за святы знак хрысціянства – крыж…Гэтае змаганне дзвюх вер не толькі дзеліць беларусаў на дзве часткі па рэлігіі, але, самае важнае, забівае ў іх свядомасць і пачуццё нацыянальнай еднасці. Беларусу-католіку ўгаварваюць, што раз ён католік, то ён паляк, і не павінны братацца з тымі, хто іншай веры; беларусу-праваслаўнаму кажуць, што раз ён праваслаўны, то ён расіец, і католіка-беларуса павінен сцерагчыся, бо ён – паляк. І што з гэтага выходзіць? Расце нязгода, расце ненавісць – рэчы нікому не патрэбныя, апрача хіба ворагам нашага народа” [2, с. 212-213]. Трэба сказаць, што Купала пісаў аб рэальных праблемах тых часоў (гэтыя словы былі апублікаваныя ў газеце “Наша ніва” ў 1914 г.). Можна прывесці і іншы прыклад. Калі, згодна з законам аб верацярпімасці 1905 года, было дазволена пры выкладанні Закона Божага для прадстаўнікоў неправаслаўных канфесій карыстацца "прыроднай мовай вучняў'', у Беларусі адразу ж узнікла пытанне, якую мову лічыць для тутэйшых католікаў роднай. Большасць каталіцкага духавенства па традыцыі лічылі, што гэтай мовай з'яўляецца польская, расійскія чыноўнікі — руская. Родная мова беларусаў не ўлічвалася.

Але такая сітуацыя – вынік выкарыстання рэлігіі ў палітычных мэтах: у Расійскай імперыі дзяржаўнай рэлігіяй было праваслаўе, тыя, хто імкнуўся адрадзіць Рэч Паспалітую (не толькі палякі, але і беларусы), супрацьпастаўлялі яму каталіцтва.

Але трэба памятаць, што зараз у нас радыкальна іншая сітуацыя і менавіта з яе трэба выходзіць пры асэнсаванні міжкультурнага становішча Беларусі.

Сучасная Беларусь перажывае працэс усебаковай трансфармацыі, якая не зводзіць толькі да чыста знешніх зменаў, але мае сістэмны характар. Мы бачым, як паступова іншы воблік набываюць ўсе сферы нашага жыцця, але мяняецца таксама аснова грамадства. Трэба адзначыць, што ўзнікненне сучаснай Беларусі – вынік так званага працэсу перабудовы, які быў пачата ў сярэдзіне 80-х гадоў мінулага стагоддзя ў Савецкім Саюзе па ініцыятыве тагачаснага камуністычнага кіраўніцтва краіны. Предугледжвалася, што перабудова прывяде да абнаўлення і паскоранага развіцця савецкага грамадства. Але працэсы набылі некантралюемы характар, што прывяло да змены дзяржаўнага ладу, краху сацыялістычнай сістэмы, распаду Савецкага Саюзу. Развіццё тых дзяржаў, якія ўзніклі на яго месцы, пайшло рознымі шляхамі, абапіраючыся на ўласныя культурныя традыцыі. І зараз працягваецца працэс мэтанактраванага адраджэння гэтых традыцый, важнай часткай якіх з’яўляецца рэлігія. Такім чынам, у канцы ХХ стагоддзя ў былых савецкіх рэспубліках пачаўся працэс пашырэння рэлігійнай сферы ў грамадстве, і менавіта гэта – адна з характэрных рысаў іх сучаснага жыцця.

Тое мінулае, ад элементаў якога мы імкнемся пазбавіцца – гэта савецкія часы. І ў іх ажыццяўляліся не толькі жорсткія рэпрэсіі, накіраваныя супраць рэлігіі, але і праводзілася паслядоўная палітыка дэнацыяналізацыі з мэтай стварэння якасна новай супольнасці, якая называлася “савецкі народ”. Таму пасля ўтварэння ў 1991 годзе незалежнай беларускай дзяржавы адбываецца не толькі адраджэнне рэлігійнага жыцця ў краіне, але і ідзе пошук свайго шляху ў гісторыі. Наконт яго рысаў маюцца істотныя разыходжанні паміж прыхільнікамі розных палітычных поглядаў, але ёсць прынцыповая згода наконт неабходнасці самога пошуку. Як прыклад прывядзем наступную цытату, у якой выражаны афіцыйны пункт погляду на дадзеную праблему: “Рэспубліка Беларусь з 1991 года стала свабоднай, незалежнай і сувярэннай краінай маладой дэмакратыі, якая павінна знайсці свій самастойны шлях ў сістэме сусветнай цывілізацыі… У беларусаў накапіўся значны гістарычны вопыт асваення рэчаіснасці, многа сучаснай навуковай энергіі, і яны не адступяць ад разгадкі свайго далейшага шляху ў будучыню і будуць імкнуцца да таго, каб новы час не быў падобны на самотную папярэднюю гісторыю” [4, с. 11].

Апроч таго, нам трэба ўлічваць, што змяніліся прасторавыя характарыстыкі геаграфічнага становішча Беларусі. І справа не зводзіцца толькі да таго выдавочнага факта, што раней у культурным і палітычным сэнсе мы былі ўскраінай, хаця і высокаразвітай, велізарнай імперыі (Расійскай, а потым СССР), а зараз апынуліся паміж Расіяй і Еўразвязам. Змянілася сама характарыстыка той культурнай прасторы, у якой мы знаходзімся, і яна не вызначаецца чыста геаграфічным становішчам Беларусі. Пачынаючы з другой паловы ХХ стагоддзя, усё большую моц набывае працэс глабалізацыі і менавіта ён вызначае месца той ці іншай краіны ў свеце.

Традыцыйна на Беларусі захоўваецца дылема “Усход-Захад”. У рэлігійнай сферы яна праяўляецца ў атаесамленні праваслаўя з “рускай верай”, а каталіцтва – з “польскай”. Хаця трэба адзначыць, што ў апошні час ад яе адмаўляюцца. Цяжэй гэта зрабіць праваслаўнай царкве, бо яна не з’яўляецца самастойнай, гэта частка Рускай праваслаўнай царквы. Але і зараз у ёй ажыццяўляюцца намагані па ўваходжанню менавіта ў беларускую грамадскую і культурную сітуацыю. Што тычыцца каталіцкай царквы на Беларусі, то яна імкнецца падкрэсліц свой “каталіцкі” (ад грэч. katholikos — усеагульны) а не “польскі” характар. У значнай частцы каталіцкіх храмаў службы вядуцца па-беларуску, епіскапы ставяцца з мясцовых жыхароў.

Але зараз рэлігійныя працэсы на нашых землях набылі іншы выгляд, які адрозніваецца ад традыцыйнага. У сувязі з развіццём сродкаў масавай інфармацыі, асноўны ўплыў на католікаў Беларусі аказвае не столькі тэрытарыяльна блізкая Польшча, колькі агульныя працэсы ў каталіцкай царкве, якія зараз вызначаюцца дзейнасцю харызматычнай асобы Папы Францішка. Апроч таго, ў рэлігійным жыцці Беларусі ўзмацняецца роля пратэстанцкіх накірункаў. Прычым не толькі тых, якія традыцыйна звязаныя з ЗША, але і лютэран, звязаных з Германіяй. Калі казаць пра іўдаізм і іслам на Беларусі, то гэта рэлігіі іншых народаў – адпаведна яўрэяў і татар. Тым не менш яны ўзаемадзейнічаюць са сваімі адзінаверцамі ў свеце. Характэрна, што вельмі часта на мусульман зараз глядзяць праз прызму тых канфліктаў, якія адбываюцца за тысячы кіламетраў ад Беларусі. І ў гэтай сувязі трэба адзначыць, што мусульмане жывуць на нашых землях з ХІІІ стагоддзя і заўсёды займалі патрыятычную пазіцыю адносна Беларусі.

Таму нам трэба выходзіць менавіта з той рэлігійнай сітуацыі, якая зараз існуе на Беларусі, тым больш, што гэта адпавядае сусветанй тэндэнцыі, калі глабалізацыя ў культуры суправаджаецца лакалізацыяй – ўзмацненнем мясцовых адметнасцяў.

Гэта асабліва трэба падкрэсліць ва ўмовах, калі ўтварэнне самастойных дзяржаў на месцы былога Савецкага Саюзу выклікала шматлікія спробы культурнай самаідэнтыфікацыі і пошуку нацыянальнай рэлігійнай спецыфікі. У Беларусі ў якасці такой самабытнай рэлігіі называюць альбо язычніцтва, альбо уніяцтва. Аднак язычніцтва, пры ўсёй яго укарэненасці ў традыцыйнай беларускай культуры, вырастае са спецыфікі сялянскага жыцця і не адпавядае сучасным рэаліям. Тое язычніцтва, якое зараз існуе на Беларусі – гэта вынік культурнай рэканструкцыі нешматлікіх энтузіястаў-гараджан. Што тычыцца ўніяцтва, да якога, сапраўды, доўгі час належала большасць насельніцтва Беларусі, то яно з’яўляецца накірункам ў хрысціянстве і ў прынцыпе не можа быць нацыянальнай рэлігіяй. Апроч таго, яно даволі малаколькаснае, і яго адраджэнне – справа доўгага часу. Таму неабходна шукаць іншыя метады вызначэння нацыянальнай рэлігійнай спецыфікі.

Паступова ўсё больш відавочнай робіцца неабходнасць актуалізацыі нашай культурнай традыцыі. Пры гэтым яе не варта трактаваць як сукупнасць падзей і працэсаў, якія адбыліся ў мінулым, і таму не могуць быць зменены. Зараз ідзе інтэрпрэтація традыцыі і праз гэта – яе фарміраванне. У мінулым бачаць тое, што адпавядае сучасным праблемам. А паколькі бачанне гэтах праблемаў рознае, таму і існуе рознае тлумачэнне беларускай традыцыі. Вельмі часта гэтая розніца суадносіцца з палітычнымі прыхільнасцямі. Кажучы спрошчана, адна частка нашага грамадства асноўную ўвагу надае савецкай традыцыі, другая – Полацкаму Княству і ВКЛ. Такім чынам, мы можам казаць, што зараз адным з істотных элементаў у працэсе фарміравання беларускай культурнай традыцыі з’яўляецца барацьба паміж яе рознымі інтэрпрэтацыямі.

Усё вышэйсказанае праблемы праяўляюцца і пры выкладанні рэлігіязнаўства. На жаль, зараз адбываецца яго скарачэнне ў вну. І гэта, на наш погляд, не адпавядае тым працэсам якія з відавочнасцю назіраюцца ў канфесійнай сферы Беларусі. Ідзе павелічэнне колькасці зарэгістраваных рэлігійных суполак, усё больш людзей называюць сябе веруючымі, рэлігія паступовава ўваходзіць у штодзённае жыццё значнай часткі беларусаў і аказвае ўплыў на нашу культуру.

Апроч таго, як паказвае вопыт, актуальнай робіцца неабходнасць каштоўнаснай арыентацыі студэнтаў. Бо зараз у іх асяроддзеі пануе нейкая светапоглядная невызначанасць. Большасць бачыць будучыню Беларусі ў далучэнні да еўрапейскіх каштоўнасцей, але апошнія ўспрымаюцца вельмі павярхоўна. Лічыцца, што еўрапейскае грамадства – гэта прастора суцэльнага дабрабыту і задавальнення патрэб індывіда. Тое, што сам гэты дабрабыт быў створаны ў працэсе напружанай працы, якая і зараз з’яўляецца адным з асноўных элементаў паводзін у еўрапейскім грамадстве, неяк выпадае з-пад увагі студэнтаў.

Трэба адзначыць, што асноўныя каштоўнасці еўрапейскай культуры былі сфарміраваны менавіта пад уплывам хрысціянства. Таму выкладанне рэлігіязнаўства дазволіць пазначыць гэтыя каштоўнасці, а таксама выявіць тую светапоглядную аснову, у межах якой яны былі сфарміраваны. І менавіта на гэтай падстве у студэнтаў можа быць выпрацавана разуменне палажэнняў іншых рэлігій, а таксама прынцыпаў паводзін, якія ляжаць у аснове тых культур, на якія дадзеныя рэлігіі аказалі свой уплыў.

Звярнем увагу на адну чыста тэхнічную праблему пры выкладанні рэлігіязнаўства, якая, на наш погляд, мае прынцыповы характар. За годы незалежнасці Беларусі быў створаны шэраг падручнікаў па рэлігіязнаўству, напісаных з новых, у параўнанні з савецкім, падыходаў. Але ў большасці з іх гісторыя рэлігій на Беларусі разглядаецца ў асобным раздзеле. І гэта стварае ўраджанне чагосьці дадатковага ў параўнанні з асноўнымі тэмамі.

Між тым для нас і зараз пры выкладанні рэлігіязнаўства актуальна задача засяроджвання менавіта на беларускай сітуацыі і паказу яе сувязі з сусветнымі рэлігійцнымі працэсамі. Тым больш, што падзеі на Беларусі з’яўляюцца іх часткай. Так, у нас была вельмі моцная Рэфармацыя. Яе прадстаўнікі на Беларусі перапісваліся с пачынальнікамі Рэфармацыі і выкарыстоўвалі іх ідэі. На Беларусі існавалі каталіцкія законы, і іх дзейнасць аказала вельмі вялікі ўплыў на развіццё адукацыі на нашых землях.

Трэба падкрэсліць, што Беларусь – гэта традыцыйна поліканфесійная дзяржава, на яе тэрыторыі доўгі час мірна жылі прадстаўнікі самых розных рэлігій. У нас не было сур’ёзных сутыкненняў, а таксама праследаванняў на рэлігійнай глебе. Статыстычныя дадзеныя сведчаць, што зараз для Беларусі характэрна поліканфесійнасць. Самай вялікай канфесіяй у краіне, калі судзіць па колькасці зарэгістраваных суполак на пачатак 2013 года, з’яўляецца праваслаўе (1594 суполкі), потым ідуць хрысціяне веры евангельскай (517) і рымска-католікі (483).

Такім чынам, у нас няма рэлігіі, якую можна было б вызначыць як аснову беларускай культуры, як гэта назіраецца ў іншых краінах.

Таму адной з падстаў, на ягой павінна грунтавацца выкладанне рэлігіязнаўства ва ўмовах сучаснай Беларусі, з’яўляецца светапоглядная нейтральнасць. Існуе шмат рэлігійных траковак свету і месца ў ім чалавека. Мы павінны ўлічваць, што рэлігійны плюралізм у нашых умовах не толькі дапушчальны, але і непазбежны. У той жа час, светапоглядны плюралізм не павінен прымаць радыкальны характар. Постмадэрнізм, які з’яўляўся філасофскай модай у канцы мінулага – пачатку нашага стагоддзя, і які грунтаваўся менавіта на метадалагічным плюралізме, разглядаў свет як хаос. Гэта прыводзіла да адмаўлення іерархіі каштоўнасцей: не прызнавалася розніца паміж дабром і злом, ісцінай і памылкай г.д. Пераадоленне перш за ўсё этычнага і ідэнтыфікацыйнага рэлятывізму, да якога вёў постмадэрнізм, з’яўляецца адной з задач сучаснай філасофіі. На ўзроўні ж студэнтаў, з якімі мы працуем, гнасеалагічны і этычны рэлятывізм праяўляецца ў форме скажонага індывідуалізму. Выказваюцца думкі, што кожны чалавек мае права на сваё бачанне свету, і таму нельга нікому навязваць веды і прынцыпы паводзін ў якасці больш ісціных. Але менавіта ў гісторыі філасофіі былі выпрацаваны тэхналогіі пераадоленне пункту погляду аб тым што “чалавек з’яўляецца мерай усіх рэчаў” і таму аб’ектыўнай ісціны не існуе.

Вельмі важнае значэнне ва ўзаемаадносінах паміж прыхільнікамі розных рэлігійных поглядаў надаецца талерантнасці. Сам гэты тэрмін у перакладзе азначае цярпімасць (ад лац. tolerantia – цярпенне). Яе вызначаюць як цярпімасць да іншых поглядаў, вераванняў, паводзін. Але, на нашу думку, пры пабудове ўзаемаадносін паміж людзьмі з рознымі поглядамі не зусім адэкватным з’яўляецца націск менавіта на пачуццё цярпімасці. Неабходна падстава, абапіраючыся на якую, можна знаходзіцца побач з тымі, з кім нязгодны. Некаторыя погляды і паводзіны могуць быць для нас непрыймальнымі. Асабліва гэта тычыцца рэлігійнай сферы. Ўзаемадзеянне паміж прыхільнікамі розных рэлігійных (або антырэлігійных) поглядаў – вельмі праблематычная сфера, у якой найбольш верагодна праяўленне нецярпімасці. Рэлігія грунтуецца на веры ў звышнатуральнае – тое, што мае для чалавека найбольшую каштоўнасць і на што ён абапіраецца ў сваім жыцці. Таму разыходжанні паміж прадстаўнікамі розных рэлігійных поглядаў маюць для іх прынцыповы характар. Гісторыя сведчыць, што праявы неталерантнасці часцей за ўсё адбываліся менавіта на рэлігійнай глебе, напрыклад, такое жахлівае пакаранне, як спальванне ўжывалася пераважна да тых, каго лічылі ерэтыкамі.

Пад талерантнасцю мы будзем разумець прынцып і механізм існавання ў грамадстве людзей з рознымі поглядамі і спосабамі паводзін. Зараз яна разглядаецца як, безумоўна, станоўчая якасць чалавека і грамадства. І вельмі часта гэтыя разважанні маюць чыста абстрактны характар. За імі не стаяць ні асэнсаванне наяўнай рэлігійнай сітуацыі ў краіне, ні рэальныя паводзіны тых, хто разважае. Больш таго, мы можам казаць аб з’яўленні ў апошнія часы “рэпрэсіўнай талерантнасці” (выраз Г. Маркузе), калі любая акрэсленасць поглядаў і палеміка разглядаюцца як праява неталерантнасці. Для нас гэта абцяжарваецца яшчэ і тым, што, калі кажуць аб талерантнасці, вельмі часта выкарыстоўваюцца схемы разважанняў, распрацаваныя зусім у іншых культурных умовах без якой-небудзь спробы суаднесці іх з рэальнай сітуацыяй, ні той культуры, з якой яны былі запазычаны, ні беларускай. І таму гэтыя разважанні – як іншароднае цела ў нашай грамадскай свядомасці, яны дэскрэдытуюць саму ідэю талерантнасці, бо з-за сваёй дэкларатыўнасці не даюць магчымасці наладзіць дыялог паміж прыхільнікамі розных поглядаў і заводзяць у тупік. І таму пры наладжванні талерантных ўзаемаадносін ў нашай краіне мы лічым вельмі важным выходзіць з той сітуацыі, якая існуе ў нашай краіне.

Для аналізу міжкультурнага становішча Беларусі вельмі цікавай з’яўляецца канцэпцыя сутыкнення цывілізацый, распрацаваная амерыканскім прафесарам С. Хантынгтонам у першай палове 90-х гадоў мінулага стагоддзя. Яна нясе на сабе адбітак тых праблем, якія ў гэты час былі пастаўлены. Перш за ўсё гэта тычыцца перспектыў развіцця свету пасля заканчэння “халоднай вайны”. Для нас разгляд гэтай канцэпцыі актуальны таму, што 90-я гады – пераломны перыяд у гісторыі Беларусі. Адбыўся распад Савецкага Саюза, была абвешчана незалежнасць нашай краіны, і яна пачала развівацца самастойным шляхам. Таму для нас істотна разуменне тых глабальных працэсаў, якія адбываюцца ў свеце, і трактоўка якіх была прапанавана С. Хантынгтонам.

Асноўны яго тэзіс – пасля канца “халоднай вайны” барацьба ў свеце не знікне і нават будзе абвастрацца, але атрымае новы выгляд. На месца супрацьстаяння дзвюх сістэм – сацыялістычнай і капіталістычнай – прыйдзе супрацьстаянне паміж цывілізацыямі. Прычым яно будзе значна больш грунтоўным, бо эканамічныя, палітычныя і ідэйныя разыходжанні паміж краінамі маюць, па Хантынгтону, павярхоўны характар у параўнанні з цывілізацыйнымі.

Хантынгтон вылучае ў сучасным свеце сем цывілізацый: сінскую, японскую, індускую, мусульманскую, праваслаўную, заходнюю і лацінаамерыканскую. Менавіта на лініях разлому паміж гэтымі цывілізацыямі павінны адбывацца канфлікты.

Беларусь, па Хантынгтону, знаходзіцца менавіта на такой лініі разлому паміж заходняй і праваслаўнай цывілізацыямі. Прычым крытэрыем адрознення паміж імі выступаюць рысы заходняй цывілізацыі, а менавіта: наяўнасць каталіцтва, лацінскія карані моў, аддзяленне царквы ад дзяржавы, прынцып панавання права, сацыяльны плюралізм, традыцыя прадстаўнічых органаў улады, індывідуалізм. Праваслаўная ж цывілізацыя апісваецца праз адсутнасць гэтых рысаў. Адзінае, што ў яе агульнае з заходняй, – гэта антычная спадчына, але і яна была атрымана не непасрэдна з Рыма, а праз Візантыю.

Такім чынам, згодна з Хантынгтонам, тэрыторыя Беларусі – гэта тэрыторыя канфліктаў. Прычым, гэтыя канфлікты маюць перш за ўсё рэлігійную аснову, бо сцвярджаецца, што заходняя цывілізацыя заканчваецца там, дзе заканчваецца заходняе хрысціянства (каталіцтва і пратэстанцтва).

Адразу адзначым, што разважанні Хантынгтона супярэчаць фактычным дадзеным. Ён лічыць, што мяжа паміж праваслаўем і каталіцтвам праходзіць з поўначы на поўдзень пасярэдзіне тэрыторыі Беларусі, прыкладна па лініі Расоны-Мінск-Столін. Па ўсходні бок ад яе распаўсюджана праваслаўе, па заходні – каталіцтва. Але ж гэта не так. Як сведчаць статыстычныя даныя на 1 студзеня 2013 года, найбольшая колькасць праваслаўных суполак знаходзіцца не ва усходніх Гомельскай і Магілёўскай абласцях (адпаведна 224 і 129), а ў заходняй, Брэсцкай (378). Наогул, трэба адзначыць, што лінія падзелу, пазначаная Хантынгтонам, раздзяляе рэгіёны Беларусі з большым (на захадзе) і меншым (на ўсходзе) распаўсюджваннем рэлігіі. У прыведзенай ніжэй табліцы паказана колькасць зарэгістраваных рэлігійных суполак на 1 студзеня 2013 года ў розных рэгіёнах Беларусі:

Тлумачыцца такая сітуацыя тым, што ў 1921-1939 гадах Заходняя Беларусь уваходзіла ў склад Польшчы і тут не было савецкіх антырэлігійных ганенняў 20–30-х гадоў.

Пры выкладанні рэлігіязнаўства трэба ўлічваць, што, нягледзячы на праблемы, якія існуюць ў рэлігійнай сферы ў сучаснай Беларусі, у цэлым для яе характэрна мірнае суіснаванне прадстаўнікоў розных канфесій а таксама наяўнасць міжрэлігійнага дыялогу. Яго асноўным ініцыятарам з’яўляецца Беларуская праваслаўная царква. На ўзроўні рэспубліканскага кіраўніцтва ўстаноўлены добрыя ўзаемаадносіны паміж праваслаўнымі і католікамі, адбываецца ўзаемадзеянне з евангельскімі хрысціянамі-баптыстамі. Па ініцыятыве Беларускай праваслаўнай царквы адбыліся тры міжнародныя канферэнцыі, прысвечаныя міжрэлігійнаму дыялогу: “Дыялог хрысціянства і ісламу ва ўмовах глабалізацыі” (2007), “Хрысціянска-іўдзейскі дыялог: хрысціянскія каштоўнасці як аснова ўзаемапавагі ў грамадзянскай супольнасці” (2009), “Праваслаўна-каталіцкі дыялог: хрысціянскія этычныя каштоўнасці як ўнёсак у сацыяльнае жыццё Еўропы” (2011).

Прынцыпы дыялогу трэба выкарыстоўваць і пры выкладанні рэлігіязнаўства. Іх асновай з’яўляецца гатоўнасць выкладчыка абгрунтаваць свае погляды на рэлігію і пачуць меркаванні студэнтаў на гэты конт.

1. Абдзіраловіч, І. Адвечным шляхам (досьледзіны беларускага сьветапогляду) / І. Абдзіраловіч // Вобраз 90. – Мн.: Мастацкая літаратура, 1990. – С. 43-85.

2. Купала, Я. Вера і нацыянальнасць / Я. Купала //Збор твораў у сямі тамах, Т. 7. – Мн. “Навука і тэхніка”, 1976. – С. 212-213.

3. Лысюк, А. Культурная травма и перспективы ее преодоления в независимой Беларуси // Будущее Беларуси. Взгляд независимых экспертов. Под ред. проф. О. Манаева. – СПб: Невский проспект, 2012. – С. 265-294

4. Слука, А.Г. Ідэалогія беларускай дзяржаўнасці (метадалогія фарміравання) / А. Г. Слука. – Мінск: РІВШ, 2007. – 334 с.

Л.М. Игнатовец

кандидат исторических наук,

заведующая учебным отделом

ГУО «Институт теологии имени святых Мефодия и Кирилла»

Белорусского государственного университета,