Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін қазақ даласында екі қала – Орал және Атырау болатын. Олардың іргесі ХVІІ ғасырдың басында сауда жолдарының су жолымен қиылысатын жерінде қаланады

Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін қазақ даласында екі қала – Орал және Атырау болатын. Олардың іргесі ХVІІ ғасырдың басында сауда жолдарының су жолымен қиылысатын жерінде қаланады

ХVІІ ғасырда орыстар Қазақстанның солтүстік және солтүстік-шығс бөлігінде Омбы, Семей, Өскемен, Павлодар, әскери бекіністерін салды. Ор, Орынбор, Петропавл бой көтерді. Олар алғашында әскери бекініс ретінде салынып, кейін үлкейіп, ірі әкімшілік, мәдени және сауда орталықтарына айналды.

Патша өкіметі Қазақстанды отарлау барысында онда егеншілікті, кен өндіру өнеркәсібін қарқынды өркендетіп, темір жолдар салды. Алайда Қазақстан өзінің орталық жағдайына байланысты Ресейдің аграрлқ қосалқы бөлігіп болып қала берді. Қазақстан жерінде мыс, қорғасын, күміс қорытатын шағын зауыттар, көптеген дейірмендер, жарма түйгіштер, қасапханалар, май шыжғыратын, шарап және сыра қайнатын зауаттар пайда болды. Бірнеше мақта тазалайтын, шырақ жасайтын, сабын қайнататын, тері өңдейтін және жүн тапзалайтын зауаттар, Алматы маңында шұға фабрикасы, Петропавл мен Семейді киіз басатын зауыттар салынды. Шикізаттың көбісі алғашқы өңдеуден кейін Еділ бойы, Орталық Ресй, Балтық жағалауындағы мемлекттерге шығарылып, ол жақтан дайын мата, иленген тері, аяқ киім және бақа заттар әкелінді. Әлсіз дамыған кен өндіру және кен өңдеу өнркәсібі пайда болды. Көмір Қарағанды мен Екібстұзда қарапайым тәсілмен өндірілді; Орталық және Шығыс Қазақстанда мыс және қорғасын-мырыш кеніштері жұмыс істеді; Ембіден мұнай шығарылды; Павлодамен Арал тңізі жағалауынан тұз өндіілді. Дерменежусанын шикізат ретінде пайдаланатын Шымкент санотин зауыты салынды. Қазақстанның өнеркәсіп өнімі Ресейдің өнркәсіп өнімінің 0,7 пайызын құрады.

ХІХ ғ-дың аяғына Солтүстік Қазақстан жерінде Трансібір темір жолының бөліп салынып, іске қосылды.

ХХ ғ-дың басында республиканың батыс жжәне оңтүстік ауандарын басып өтетеін Орынбор-Ташкент темір жолы салынды.

ХХ ғ-дың басында Қазақсанның тау-кен өндірісіне шетел, негізінен ағылшын және француз капиталы енд. Ол бірінші дүнижүзлік соғысқа дейін Жезқазған мыс кені, Қарағанда көмір кені, мбі мұнай кәсіпшіліктері, Алтай кен орындары, Риддер зауыттары сияқты жекелеген ке орындарын имденеді. Кен орындары жыртқыштықпен пайдалыалады, қазақ және орыс жұмысшылырының еңбегі аяусыз қаналды.

Жалпы Қазақстанның өндіргіш күштері төмен деңгейде қалды. Жер қойнауының аса бай қоры пайдаға асырылмайды.

2.Қазақстан экономикасы мен мәдениетінің қайта құрылу Кеңес Одағының еуропалық бөлігінің бірқатар ауданарына қарағанда едәуір қиындау жағдайда іске асырылды. Республикада да аса қысқа мерзімде қазіргі кездегі өнеркәсіптің барлық салаларын мүлде жаңадан жасап, ауыл шаруашылығын түбірінен қайта құрып, темір жол төсеу, зауыт, фабрикалар салып, кеңшар, ұжымшылар құру керек болды.

1920-1921 жылдарғы азамат соғысы республикадағы бар шағын өнеркәсіп орындарын қатты күйселіске түсірді, зауыттар мен фабрикалар қирады. Осы жылдары Қазақстанда қатты жұт болып, кейбір аймақтарда 80%-ға дейін мал басы қырылып қалды. 1921 жылдың жазында құрғақшылықтан егін шықпай қалып, жұттан кейінгі аштық күшейе түсті. Ел ашығып, жаппай қырғынға ұшырады. 1929-1932 жылдары Қазақстандағы 45 млн.мал басынан не бары 4,5 млн бас қалды. Халықтың едәуір бөлігі Қазақстаннан ауып, басқа шет елдерге барып паналады.Қазақтардың туған жерін тастап босып кетуінен оның саны күрт азайды. Қазақ халқы өзінің көп ғасрлық тарихында мұндай ауыр халді басынан өткізген жоқ.

Алайда осындай өте ауыр қиындықтарға қарамастан 1-ші бесжылдықта жүздеген жаңа пайдалы қазбалар кен орынары ашылып,іске жаратыла бастады, жүздеген ірі кәсіпорындар салыа бастады, ондаған жұсмысшы поселкелер, тіпті қалалар пайда болды, мыңдаған км жаңа темір жолдар салынды.

2-ші бесжылдықтың аяғында да көптеен зауыт, фабрикалар іске қосылды.

Ұлы Отан соғсы жылдарында республикасыныңбүкіл экономикасы майдан қажетін өтеу үшін жұмыс істеді.Соғысқа дейін Қазақстанда қара металлургия мен машина жасау болды.

Бақылау сұрақтары:

1.Төңкеріске дейінгі Қазақстан шаруашылығының жағдайы қандай болған?

2. Қазақстан Ресейге қосылғанға дейін қазақ даласында неше қала болған?

3. ХІХ ғ-дың аяғына Қазақстанда қандай темір жолдар салынды?

1.Шаруашылықтың құрамы мен құрылымы

2. Өнеркәсіп құрылымы және орналасу жағдайлары

Сабақтың мақсаты: Қазақстан шаруашылықтың құрамы мен құрылымын, өнеркәсіп құрылымын қарастыру

Теориялық мәлімет:

1.Қоғам экономикалық іс-әрекетсіз өмір сүре алмайды. Оның барлық әр алуан түрлері елдің экономикасын (шаруашылығын) кұрайды.

Жоспарлы, нарықтық және аралас экономика. Кеңес Одағында жоспарлы (өміршіл) экономика қалыптасты. Ол мемлекеттік меншік пен басқарудың әміршілдік әдістеріне сүйенді.

Нені, кім үшін және қанша мөлшерде өнім өндіруді елдің жоғарғы басшылығы шешті. Бұл өмір одан әрі эстафета сияқты Мемлекеттік жоспарлау комитетіне (мемлекеттік жоспарға), одан министрліктерге, ал министрліктерден - нақты кәсіпорындарға берілді. Сонымен, барлық шаруашылы жұмысы міндетті түрде орындалуы тиіс жоспарлы тапсырмалар арқылы жүргізіліп отырды. Мемлекет барлық материалдық және қаржылық ресурсты дайын өнімді бөліп, баға мен еңбекақы мөлшерін белгілеп отырды. Кәсіпорындардың өз беттерінше бастама көтеріп, дербес мәселе шешуге мүмкіндігі болмады.

1980 жылдардың басына дейін жоспарлы жүйе экономикалық дамудың жоғары қарқынды жүруін қамтамасыз етті. Ол елді аса маңызды мәселелерді шешуге жұмылдырды .

Нарықтық экономика жеке меншікке, таңдау еркіндігі мен бәсекеге негізделген. Ондағы сауда заты болып тауар, қызмет көрсету, кәсіпорындар, жер мен адамдар еңбегі саналады. Ал нені, кім үшін және қанша өндіруді, бизнестің пайдалы немесе шығынды жақтарын баға анықтайды. Кәсіпкерлер өндіріс үшін пайдалы тауарлар мен қызмет түрлерін таңдап, оған ең алдыңғы қатарлы технологияны қолданады. Ол нарықтық экономикаға қозғалыс беріп, жылдам қайта құрылу қабілетін арттырады.

Дегенмен, оның өз кемшіліктері де бар. Олардың негізгісі -ырғақтылық, яғни өндірістің қарқындау және халықтың жұмыспен қамтамасыз етілу кезеңі өндірістің құлдырауы және жұмыссыздықпен алмасып келіп отырады. Одан басқа заңмен шектелмейтін нарық стихиясы адамдардың тұрмыс-жағдайы мен қоршаған ортаның сапасының нашарлауына әкелуі мүмкін.

Сондықтан барлық елдердің экономикалық өмірін мемлекет реттеп отырады. Оның қол астында мемлекет бюджеті және қорғаныс, азаматтардың қауіпсіздігі, білім беру, денсаулық сактау сияқты салалармен қатар, көп жағдайда ірі компаниялар да болады. Олардың барлығы экономиканың мемлекеттік секторын құрайды. Оның рөлі бірдей болмағанмен, ол үнемі қатысып отырады.

Біздің еліміздің Мемлекеттік секторының құрамында 25 мыңдай мекемелер мен кәсіпорындар бар. Онда жұмыс күшінің 1/4 бөлігі жұмылдырылып, ұлттық, кірістің 15%-ы жасалады.

Бұл - дүние жүзіндегі көптеген мемлекеттер сияқты, Казақстанның экономикасының да аралас екендігін көрсетеді. Бірақ ол нарық заңдары бойынша «жұмыс істейді». Мемлекет бәсекелесу еркіндігін қолдап, халыққа әлеуметтік жағынан қолдау көрсетеді, аумақтар мен жекелеген өндірістердің даму бағдарламасын жасайды.

Шаруашылыктың ерекше секторын көлеңкелі (бақылаусыз) экономика құрайды. Ол фирмалар мен азаматтардың заңды бұзып, салық төлеуден жалтарған және тыйым салынған қызмет түрлерімен айналысқан кезде пайда болады. Әр түрлі пікірлерге қарағанда, ол Қазақстан экономикасының 25-тен 40%-ға дейінгі бөлігін құрайды. Көлеңкелі экономика мемлекет пен коғамға үлкен зиянын тигізеді.

Қазақстан шаруашылығы: кәсіпорындар-салалар - салааралық кешендер. Қазақстан шаруашылығы - бұл өте кең ұғым. Оны үш деңгейде қарастыруға болады.

Бірінпіі деңгей - кәсіпорындар мен мекемелер. Бұлар - эконо-микалық «құрылыстың» өзіндік «Кірпіштері» болып табылады. Олардың саны қазір 200 мыңнан асты және әлі де есуде. Кәсіпорындарға - фабрикалар, зауыттар, шахталар, электр станциялары, шаруа қожалықтары жатады. Ал мекемелер - бұлар оқу орындары, ауруханалар, дүкендер, кафелер, ҒЗИ, мұражайлар мен театрлар.

Нарықтық экономикамен меншік түрлері және кәсіпорындарды ұйымдастырудың әралуандығы байланысты. Қазақстанда жеке меншік пен мемлекеттік кәсіпорындармен қатар, аралас (жекеше-мемлекеттік және шетелдік фирмалармен біріккен), шетелдік кәсіпорындар да жұмыс істейді.

Олардың біреулері акционерлік қоғам (АҚ) түрінде, келесі біреулері - жауапкершілігі шектеулі серіктестік (ЖШС), үшіншілері - біріккен кәсіпорындар (БК) түрінде құрылған көптеген шаруа (фермерлік) қожалықтар мен кооперативтер бар.

Екінші деңгей - экономика салалары. Әрбір кәсіпорындар мен мекемелер өз қызметімен мемлекеттің түрлі қажеттіліктерін қамтамасыз етеді. Біреулері өнеркәсіп тауарларын шығарумен, екінпіілері жүк тасымалымен, ал үшіншілері бала оқытумен айналысады. Осыған себепті қызмет түрлеріне байланысты олар салаларға бөлінеді.

Экономика саласы қоғамның біркелкі қажеттіліктерін өтейтін барлық кәсіпорындар мен мекемелерді біріктіреді.

Ауыл шаруашылығына, мысалы, мәдени өсімдіктер өсірумен, мал шаруашылығымен айналысатын кәсіпорындар жатады. Ал өндіріс құралдары мен (отын, металл, машиналар) тұтыну тауарларының негізгі бөлігін өндіретін барлық кәсіпорындар өнеркәсіпті құрайды. Сол сияқты, білім беру оқу орындарының, ал денсаулық сақтау - медициналык мекемелердің жиынтығы болып саналады.

2. Өнеркәсіп - Қазақстан шаруашылығының басты саласы. Кәсіпорындар саны: 12707, Жұмысшылар саны: 597 мың, Өнім: 2,8 трлн теңге. Экономикадағы барлық алға басушылық соған байланысты. Оның дамуы жаңа қалалар мен жолдар салуды ілестіре жүреді. Ол ауыл шаруа-шылығының, құрылыстың, қызмет көрсету саласының да­му деңгейіне де үлкен әсер етеді. Сонымен бірге оның қоршаған ортаға да әсері зор.

Өнеркәсіптің құрылымы күрделі. Ол көптеген кәсіпорындардан тұрады. Өндіретін өнімнің, пайдаланатын шикізаттың немесе технологияның ұқсастығына байланысты кәсіпорындар салаларға бірігеді.

Барлық салалар 3 топқа бөлінеді).

Олар бөлшек салаларға бөлінеді. Мысалы, отын өнеркәсібі мұнай, мұнай өңдеу, көмір және газ салаларын біріктіреді. Ал жеңіл өнеркәсіптің құрамына тоқыма, тігін, тері өңдеу, аяқ киім және т. б. салалар кіреді.

Өнеркөсіпте негізінен өндіріс құрал-жабдықтарын шығаратын (отын, металл, машиналар мен құрал-саймандар): энергетика, ме­таллургия, машина жасау және т. б. басты рөл атқарады. Оларды ауыр өнеркөсіп деп атайды («А» тобы). Әсіресе, маңыздылары ма­шина жасау (онда жана машиналар мен құрал-саймандар жасалады), химия өнеркәсібі (жаңа материалдар) және электр энергетикасы. Олар экономиканың барлық салаларындағы ғылыми-техникалық прогресті анықтайды, сол үшін оларға салалардың «авангардтық үштігі» деген «атақ» берілген. Халық тұтынатын тауарларды өндіретін салаларды (азық-түлік, киім, аяқ киім), «Б» тобына жатқызады. Онда тамақ және женіл өнеркөсіптері ерекше орында.

Қазақстандағы жалпы енім өндіру көлеміндегі «А» тобының үлесі 80%-ға жетті. «Б» тобы одан едөуір артта. Мұнымен шет елден азық-түлік пен тұтыну заттарын ауыр өнеркәсіп тауарларына айырбастап, сатып алу байланысты. Елге ондай айырбастың баға «қайшысына» байланысты пайдасы жоқ.

Көптеген дамыған елдерде «А» тобы салаларының үлесі 50%, немесе одан да аз. Өнеркөсіп салаларын, сонымен бірге, өндіруші және өңдеуші салаларға бөлу қабылданған. Біріншілері жер қойнауынан (тау-кен өнеркәсібі), судан (балық және су аңдарын аулау), орманнан (ағаш дайындау) шикізат өндіреді, ал екіншілері оларды өңдейді.