Сәрсеке М. Шығармалары
жүктеу/скачать 3.61 Mb. Pdf көрінісі
|
| шы Құрекенің аузынан Имантай Сәтбаев 1880 жылы Г.Н. Потанин
үшін жазып алған. Бұхар жыраудың осы жоқтауына белгісіз біреудің қазақ тілінде жазған хаты беріліпті. Оның орысша аудармасы мынау: «Привет г-ну Имантаю. Прошу записать от Куреке (внука певца) от- дельные эпизоды и повествования Бухар жырау об Аблае, в част ности: осуждение Аблая, восхваление его коня, эпизод об отправлении сына своего Адиля вместе с Жарылгапом в Китай; на какую тему его послан- цы вели разговоры с императором Китая? Рассказы о войне с калмыка- ми – сколько раз воевали? Как именовали калмыкских ханов? Для за- писи этих рассказов (песни Бухар жырау) приехал товарищ Чокана Г.Н. Потанин с супругой...» Ш. Уәлиханов бұл жырларды 1855 жылы, қа зақтың халық поэзиясының үлгілеріне қы зығып жүрген шағында жазып алыпты. Имантай нұсқасы қағазға Шоқан жазбасынан 25 жыл ке- йін түскен. Екі нұсқаның да айырмашылығы жоқ, көшірмелердің мәтіні мен тілі бірдей, кейбір шумақтар мен өлең жолдары бірін-бірі толықты- ра хатталған. Сөйтсе де қазақ сөздерін нақтылап жазуы жө нінен И. Сәт- баев нұсқасы анығырақ, Ш. Уәлиханов жазбасындағы танылмаған кей бір сөздерді ажыратуға кілт ретінде құнды болмақ». 20 Медеу СӘРСЕКЕ Имантай ақсақалдың бұл – ғұмыр бойы тір нек теп жинаған әр алуан ізденістерінің бізге мәлімі. Ал белгісізі қаншама?! Мысалы, «Қаржас руының ата та ралымының» қолжазбасы не- месе «Олжабай батыр Толыбайұлы» дастанының И. Сәтбаев көшірмесін қай қаладан, қандай ескі мұралар қоймасынан із- деймiз? Болмаса сегiзiншi атасы Олжагел дiде қосылатын түбі бір қандас туысы Бұқар жы рау Қалқаманұлының Имекең жинаған асыл жырларын? Бүгінде соның бәрі – сыпыра жұмбақ жайт- тар. Кезінде орыс зиялыларына өз қолымен тапсырғандарының біразы сол білімпаздардың ұқыптылығымен ескi мұрағаттар қорына өткiзiлген, кейбiрiнiң iзi бар. Тәубе делік. Ал өз қолында қалғанының тағдыры?.. (Имекең өз жазбаларын арнайы сандық- та ұстаған, сол қойма ол кiсi дүниеден оз ғанда өзге мұрасымен қо са үлкен баласы Fазизге ауысқан. Рухани мұ раның одан арғы шерлi тағдырын филоло гия ғылымының докторы, Имекең не- мересі Шәмшиябану Қа нышқызы Сәтбаева «Сәулелi әулет» кiта- бында зор өкінішпен: «1937 жылы НКВД қызмет керлерi Fазиз ағаны Омбыда ұстағаннан кейiн үйiн тiн тiп, бiрсы пыра кi тап- та рын, қағаздар салған бумаларын үш жәшiк ке толтырып… салып алып кеткен…» – деп мұңая шертеді. Естелік иесі сол кез- де тоғыз жаста, яғни алды-артына зердемен қарайтын шамада. Демек, ойда жоқта «халық жауы» боп шыққан бейкүнә жанның ескі кітаптары мен қолжазба қазынасы «ескі өмірді көксеуші» иесімен бірге құртылғаны айқын. Алайда бізге басқадай да ақиқат мәлім: Сәтбай ауылы жас- тарының бiлiмге құштар өнегесi құнарлы жерге түскен дәндей өнiктi болды. Осы жолда бұл әулеттен озық оқы ған Зейiннiң үлкенi Әбiкей едi. 1881 жы лы дүниеге келген ол Үлкен ауылдағы молда алдынан өткен соң-ақ Омбыға аттанған. Сол шәрде жүрiп орыс оқуына құнығып, 2-басқышты орыс-қазақ учи ли щесiне iлiгедi. Одан соң тоқтап қалмай, шалғай қала демей, Семей- дегi мұ ғалiмдер семинариясында оқып, 1908 жы лы тәмамдаған. Бұдан әрi жас бiлiм пазды сайын даланың әр жерiнде ашыла бас- таған бастауыш мектептерде сабақ беретiн алғашқы мұғалiмдер қатарында көремiз. Әбiкей Зейінұлының игі үлгiсi Сәтбай қа жы ның немерелерiне де дарыды. Жәмiн нiң Ма ғазы (1888-1944), сол шаңырақтың ән-әуен әлемiне әуей тұяғы Әбдi кә рiм (1894-1937) де оқуды мұсылманша бастап, соңынан Омбыдағы орыс мектебiнде оқы- ған. Күндердiң күнiнде оқуға ынтығу кезегi Имантай ауыл ының 21 ШЫҒАРМАЛАРЫ өлкелі жердің құрағындай бойлап өскен жастарына да дариды: ең әуелi Әбсәләм, одан кейiн Қазиза мен Fазиз Нұрым шешесi ою- мен көмкеріп, әдемілеп тiгiп берген боқ ша ларын арқалап, Үлкен ауылдағы молда алдына жаяу-жалпылап қатынай бастайды; бұл болса қыстауға қонған қара күзден көктемге дейiн, жайлауға шыққан жаз күн де рде де үзiлмейтiн тiрлiк; Сәтбай атасынан бастап ауыл ағасы Имантай, өзге де үлкендер, жетi-сегiз жасқа iлiккен бала атаулы мұсылманша хат танып, қасиеттi Құранның бiрнеше аятын жат қа білу – парыз; ал одан әрi оқуыңды қай тiлде, қанша жыл оқысаң да – талабың мен зейінің шешер әрекет... 1910 жылы аймақтық көш-қон басқармасы жүргiзген қосымша санақ деректерi жарияланған анықтама кiтапта («Материалы по обследованию хо- зяйства и землепользования киргиз Семипалатинской области», 1 том, стр. 2-3, Семей, 1912 ж., «Плещеев жә не К.» баспаханасы) екi ауылдағы күллі Сәт баевтар әулетiнде 26 қыстау-қора (жайлауға олар 11 киiз үй және 9 қоспен шыққан), ат жегiп шөп шабатын 3 машина, 3 тырнауыш, 53 арба мен шана болып, ал төрт мүлiк малдан – 474 жылқы, 256 сиыр, 1240 қой, 111 еш кi мен 36 түйеге иелiк еткендiгi нақты көрсетiлген. Ауыл дәулетi бұдан 13 жыл бұрынғы са нақ деректерiмен салыстыр- ғанда айтарлықтай өзгермеген, сол деңгейде сақталған. Оның есесiне Сәтбаевтар өзiмен көршi төрт түлiгi қо мақ тырақ ауыл тұрғындарынан рухани жоғары деңгейімен дараланғанын аңғарасыз: қа жының екi ауы- лында 1910 жылы 69 адам бо лыпты (34-i еркек кiндiк тiлер), олардың 55 жас тан асқаны – 7 адам, 18 бен 55 жас аралығындағы – 34 адам, 18 жасқа дейінгілер – 28 жасөспірім. Солардың iшiнен 8 бала санақ жүрген жылы болыстық орыс-қазақ мектебiнде бi лiм алыпты. Көш-қон басқармасының есеп шiлерi ресми хаттаған анықтамада Сәт- бай әулетiнiң 21 адамы, яғни осы атадан тарайтын қомақты ұрпақтың әрбiр үшiншiсi: «Орысша не мұсылманша сауаттымын, жаза да, оқи да бiлемiн», – деп нақты жауап берген. Бұл XX ғасыр басындағы қазақ қауымы үшiн сирек те тағылымы мол дерек!.. Имантай ақсақалдың жас ұрпақ тәрбие сiне талабы да аса қатаң болған: ес бiлiп, етек жиған бала ертелi-кеш ойын қумай, нақты қарекетпен айналысуға тиiс; молдалыққа жалдаған адамдары да – әсiре шариғатшыл немесе шала сауатты дүмшелер емес, оқуы озық қалаларда медресе тәмамдаған оқымысты жандар... Талабына қарай сұрауы демекші, алдындағы шәкiртке олар Құранның аят- тарын сыпыра жаттатудан гөрi оқығанын ұғып, жаза да бiлетiн сауатқа жетуiн көбiрек қадағалаған. Араб, парсы тiлде рiнде басылған кiтаптарды оқу – шәкiрт тердiң бiрiншi парызы, ал аятты 22 Медеу СӘРСЕКЕ мақамдап жақсы оқу – екiншi, үшiншi жылдардың еншiсi... Бiр жайт анық: Обалыдағы осы мектептен сауатын ашқан бiрде-бiр шәкiрт кейiнгi ғұмырында дiн жолына құлай берiлiп, молда ата- нып, басына сәлде салмаған; көбi Имантай мен Әбiкей ағаларына елiктеп үлкен қалаларда, бiлiктi мектептерде оқуға құштарлық аңғарт қан. Имантай бидiң кенжесi Қаныш та мұсылманша «тiл сындыру» мектебiнен қалыс қалмайды. Шәкiрт бала ұстаз алдында тiзесiн бүгiп, жазу тақтайын көлденең ұстап, қағаз-қарындашын сайлап, төмен қарап мөлиген қалыпта тым-тырыс отыруға тиiс. Молдекең кiтабын қолына алады да, қарсы алдында қойдай жусаған балалардың бірін таяғымен түртіп: «Бәтшағар, сен бастайсың!» – дейді. Таңдау түскен байғұс бала тамағын кенеп, молдекең қолына ұстатқан кітапты мақамдап оқи бастайды. Өзге шәкірттер біреу қуып келе жатқандай-ақ іле оны қостай жөнеледі. Сол-ақ екен, там үйдің іші жамыраған дауыстан у-шу болып күңіреніп шыға келеді. Еркі өзінде болса Қаныш бір күн де бұл үйде отырмас еді: Қарамұрынның басынан сырғанақ теуіп, болмаса құла тайын ерттетіп алып, екі ауылдың ортасында желмен жарысып жүруі хақ; немесе Бөкештің оқу кітабын тізесіне қойып, тасқа басылған терідей қалың беттерін сипап, суреттерін тамашалау қандай қызық!.. Иә, оның кітабы өзі н і кін дей емес, ерекше әдемі безенген. Әсіресе суреттері керемет! Шауып бара жатқан құлын, жайқалған тоғай, сауыт киген орыс батыры айна-қатесіз дәл бейнеленген. Оның мұғалімі өздерін оқытатын молдадай қатыгез емес, қо- лында таяғы да жоқ деседі. Қашан көрсең де: «Әйін, малай қазақ, минің мәктәбіме син қашан киләсің?» – деп күліп тұрады. Бірақ, амал қанша, өзі соны білмейді. Әкесінің құзыры солай. Бөкеш бастаған ересек балалар Мырза ауылындағы бастауыш орыс мектебіне қатынайды; олар атпен барады, ал өздеріне қар бірер жауғанша жөнді көлік тимейді, екі ауылдың арасында жаяу-жал- пы малтығып жүреді... Қаныштың бірақ жолы болды: ол оқуға барған кезде Обалыда Троицк медресесін тәмамдаған Жұмаш Жолдыбайұлы есімді жас білімпаз молдалық еткен (қазақ қауы мы на ол кезде мұға- лім түсінігі енбеген, болса да ондай жандарды «өшетел» неме- се бұрынғыша молда деп атаған). Жұмаш «молданың» алдында Қаныш екі жыл отырады. Көп жылдар Имекең тәрбиесінде болып, Кіші ауылда өскен Тармызи Әбсәләмұлы Имантаев бұл жайында: |