БайырЈы жазба ескерткiштердегi очерктiЎ

БайырЈы жазба ескерткiштердегi очерктiЎ

деректiк нышандары

Публицистика – а¼и¼ат †мiрдi¡ суретi ж„не оны¡ негiзгi ар¼ауы - шынды¼. Публицистикалы¼ шы£армада †мiрлiк фактiлер мен ¼´былыстарды¡ б„рi де бiрдей тал£аусыз алынбайды, белгiлi бiр ма¼сат¼а ¼ызмет ететiн ай£а¼-деректер £ана к„деге жарайды. ½ай заман публицистикасы болсын †мiр ¼´былыстары мен о¼и£аларды сол д„уiрдi¡ „леуметтiк к†з¼арасы т´р£ысынан саралайды. Б´л т´р£ыдан келгенде, публицистика жанрларыны¡ iшiндегi к†ркем де мазм´ндысы очерк жанры болып табылады. Очерк дегенiмiздi¡ †зi – †мiрде орын ал£ан шынайы деректер мен ¼´былыстарды д„л, на¼ты сипаттайтын, ¼ыс¼а, „рi жедел, к†ркем публицистикалы¼ жанр. ½аза¼ „дебиетiнде б¥гiнгi тал£ам-талап †ресiндегi очерктi¡ жанр ретiнде пайда болуы, ¼алыптасуы ХIХ £асырды¡ екiншi жартысынан бастау алады.

½аза¼ хал¼ыны¡ этникалы¼ т¥п-тамыры мен азаматты¼ тарихы ¼ай д„уiрден басталып баяндалса, б´л халы¼ты¡ „дебиетi мен тiлi сол кезден бастау алу£а тиiс деген т´жырымдаманы ´станса¼, онда байыр£ы жазба м´раларды да ертедегi „дебиеттi¡ ¼айнар к†зi ретiнде ¼арастыру£а „бден болады. Ал, јазај топыраЈында туындаЈан ежелгi жазба м´рамызды¡ жанры туралы б¥гiнгi к¥нге дейiн пiкiрталас толастамай отыр. Б´л ескерткiштер т¥ркi халы¼тарыны¡ тарихын ¼ыс¼аша баянда£ан шежiрелер болып табылатынында дау жо¼. Ертедегi жазба ескерткiштердi зерттеушi £алым И.В.Стеблева: “Б´л д„уiр жазбалары – т´тас к¥йiнде поэзиялы¼ туынды” [14,15] деген пiкiр айтады. Профессор М.Жолдасбеков б´л туралы: “Орхон жазбаларын кейбiр зерттеушiлер тарихи деректер жиынты£ына жат¼ызса, ендi бiреу оларды тарихи ерлiк жыры деп тануда. ½алай десек те, †те ертеде жасал£ан б´л ескерткiштердi¡ т¥ркi халы¼тары тарихынан, м„дениетi мен „дебиетiнен, санасынан, „дет-£´рпынан, д„ст¥рiнен ¼´нды деректер беретiн ба£алы м´ра екендiгi даусыз” [15,17], - дейдi.

Ежелгi Т¥ркi ¼а£анатыны¡ руникалы¼ жазбаларына жанрлыј ж„не мазмґндыј тґрЈыдан назар аударса деректiк м„нi, публицистикалы¼ сарыны айјын аЎЈарылады. Очерктi¡ кейбiр к†ркемдiк элементтерi: портрет, диалог, авторлы¼ пайымдау, деректiк нышандар да бар. ‡ткен замандарда бол£ан тарихи жа£дайларды баяндау барысында очерк нышандарыны¡ д¥ниеге келгенiн ескерткiштердi о¼и отырып саралау£а болЈандай.

Орхон †зенiнi¡ бойынан табыл£ан ескерткiштердегi мынадай негiздерге ж¥гiнуге болады. Бiрiншiден, шы£армаларда ру, тайпалар атаулары тарихта бар, т¥ркi халы¼тарына жатады. Олар£а: ¼ыр£ыздар, о£ыздар, ¼арл´¼тар, т¥ргештер, т†лiстер, ¼а¡£арлар /¼а¡лылар/, басмалдар т.б. жатады. Б´л руларды¡ тарихта аты са¼талып, бҐгiнгi кҐнге жеткен. Екiншiден, осы к†не жазбаларда£ы аты атал£ан батыр, ¼а£андар тарихта бол£ан, „рi †мiр с¥рген адамдар. К¥лтегiн, Тонык†к, Йоллы£-тегiн т†¡iрегiнде бол£ан тарихи о¼и£алар VIII £асырда£ы iргелi мемлекет Т¥рк ½а£анатында бол£аны аян. ¦шiншiден, б´л жазбаларда публицистикалы¼ сарын бар, онда басты кейiпкерлер хандар мен бектер бол£анымен, ¼арапайым халы¼ тiршiлiгi ´мыт ¼алмай, оларды¡ ¼иынды¼тары, жо¼ты£ы, аянышты жа£дайы ашы¼ жазыл£анды£ы ай¼ын бай¼алады.

Орхон-Енисей ескерткiштерiнде поэзия£а т„н сипаттар бар екенiн жо¼¼а шы£аруЈа болмас. Б´л ескерткiштерден т´тас поэзия жанрын £ана емес, публицистикалы¼ жанр сипаттарын да бай¼ау£а болады. Байыр£ы д„уiр келбетiн тас¼а т¥сiрген автор Т¥ркi ¼а£андары мен батырларыны¡ ерлiк жоры¼тарын баяндау барысында к†птеген очерктiк тал£ам-талаптарды пайдалан£ан. Баяндау ¥лгiсiндегi тарихи „¡гiмеде авторды¡ “мен” деп бiрiншi жа¼тан айтып отыруыны¡ †зi очерктiк сипат бередi.

Те¡iзге с„л жетпедiм.

Т¥стiкте – То£ыз Ерсенге дейiн жауладым,

Тибетке с„л жетпедiм.

Батысты – Iнжу †зенiн кеше

Темiр ¼а¼па£а дейiн жауладым,

Терiстiкте–Байырјы жерiн дейiн жауладым,

Осыншама жерге дейiн жорыттым [16,17].

М„¡гi тас ¼алаттым, жаздырдым,

Б´£ан ¼арап мынаны бiлi¡дер –

Ол тас... тым

Б´л жазуды жаздыр£анныЎ

аты – Йоллы£ тегiн [16,30].

VIII £асырда жазыл£ан б´л ескерткiштер жазба „дебиет н´с¼алары болып есептеледi. Авторлар сол заманда£ы о¼и£алар мен ¼´былыстарды баяндай келе, типтiк фактiлердi жина¼тап бере бiлген.

…кем ¼а£ан осынша...

½ыры¼ жетi рет аттанады,

Жиырма ай¼ас жасады.

Т„¡iрi жарыл¼а£анды¼тан

Елдiгiн елсiреттi,

½а£анды£ын ¼а£ынсыратты.

Жауын бейбiт еттi.

Тiзелiнi б¥ктiрдi,

Бастыны е¡кейттi [16,35].
Тарихи деректердi, о¼и£аларды д„лме-д„л, ´са¼-т¥йек б†лшектерiне дейiн тiзiп баянда£ан т´старын очерктiк нышандарды¡ белгiсi деуге болады.

К¥лтегiннi¡ ерлiгiн сипатта£ан жолдарда оны¡ жетi жасынан ¼ыры¼ жетi жас¼а дейiнгi, одан д¥ниеден †ткенге дейiнгi †мiрi сатыланып, „р жаста£ы жетiстiктерi баяндалады. Автор тек жетiстiктердi £ана емес, т¥ркi елiнi¡ басынан кешкен с„тсiздiктердi де, ¼иыншылы¼¼а ´шыра£ан кезе¡дерiн де ай¼ын к†рсетедi:

хал¼ы, босты¡ –

Бiресе iлгерi шаптыЎ,

Бiресе керi шаптыЎ

Бар£ан жерде не пайда таптыЎ?

½аны¡ судай јґйылды,

С¥йегi¡ таудай Ґйiлдi,

Бек ´лдары¡ ¼´л болды,

П„к ¼ыздары¡ к¥¡ болды” [16,35].
К¥лтегiннi¡ бас¼а елге ба£ынышты бол£ан т¥ркi хал¼ын бiрiктiрiп, ел-ж´рты ¥шiн iстеген ерлiк iстерiн баян етедi. Баяндау барысында д„лдiктi са¼тау мен ойды толы¼ беру ¥немi ескерiлiп отыр£аны бай¼алады. Т¥ркi ½а£анатыны¡ т´сында жазыл£ан ескерткiште хан-Бiлге ¼а£ан, „скербасы-К¥лтегiн, а¼ылшы-Тонык†ктердi¡ ¼ызметтерi туралы баяндал£ан т´стары - таза деректерге негiзделген шежiре – тарих. Б´л жазуларда т¥ркi халы¼тарыны¡ белгiлi бiр кезе¡дегi о¼и£алары суреттеледi. Осы о¼и£аларды баян еткен автор фактiлердi iрiктеп, екшеп, с´рыптауда ма¼сатына жеткен деуге болады. Т¥ркi тайпаларыны¡ белгiлi бiр б†лiгiн билеп отыр£ан ¼а£андарды¡ ел бас¼аруын, к†ршi тайпалармен ¼арым-¼атынасын, со£ысы туралы к†збен к†ргенiн, естiгенiн тiзе бермей, „леуметтiк м„нi бар, типтiк ¼´былыстарды „¡гiме етуге тырыс¼анын бай¼аймыз.

Б´л т´стан авторды¡ †мiр шынды£ын публицистикалы¼ т´р£ыдан баяндап к†рсетуге талпын£анын к†ремiз. Ескерткiштерде т¥ркi халы¼тарыны¡ басынан †ткен о¼и£аларды ж„й £ана тiзу ма¼сат етiлмеген. Керiсiнше, авторды¡ ¼абылдауында£ы, т¥йсiгiндегi, бейнелi суреттеуiндегi о¼и£а туралы „¡гiмелер жазыл£ан. Л.Гумилевтi¡ “Т¥рiктер с†з к¥шiн реалды к¥шпен сана£ан£а ´¼сайды. ‡зiнi¡ 200 жыл£а созыл£ан тарихында т¥рiктер мифологиялы¼ белестен †тiп, образды ой т¥йiндеуде бiрте-бiрте тарихи реалды ойлау£а ойыса бастаЈаны бай¼алады” [17,68], – деген пiкiрi ж„й айтылма£ан. К¥лтегiн, Тонык†к жазбаларынан сол заманда †мiр с¥рген ел билеушiлердi¡ д¥ниетанымын, ¼о£амды¼, „леуметтiк к†з¼арастарын бай¼ау£а „бден болады.

Б´л ескерткiштерге т„н орта¼ ¼асиеттер: т¥ркi ´лыстарыны¡ †мiр жолдары ´¼сас, ел билеуде, жоры¼тарда, ¼олбасшылы¼ еткенде бiрдей т„сiлдер ¼олдан£анын бай¼аймыз. К¥лтегiн, Тонык†ктердi¡ басынан кешкен о¼и£алары бастан-ая¼ баян етiлмей, бол£ан о¼и£а, ¼´былыстар£а ба£а беру жа£ы басым. Тарихи, деректi о¼и£аларды соншалы¼ д„лме-д„л, ´са¼ детальдарына дейiн тiзе баяндайды.

“К¥лтегiн” ескерткiшiнi¡ авторы Йоллы£ †з заманыны¡ ¼айраткерi £ана емес, iрi идеологi ж„не публицисi десе арты¼ болмас. Себебi, Йоллы£ Т¥ркi ½а£анатыны¡ ¼алай ¼´рыл£анын, батыр ´лдарыны¡ †мiрбаянын, ерлiк жоры¼тарын £ана баян етiп ¼оймайды. ½ытай мен Таб£аш билеушiлерiн, олар ґстанЈансаясатты¡ ¼´йт´р¼ы „рекеттерiн сынап, т¥ркi хал¼ын бiрлiкке ша¼ырады.

‡з ¼о£амында †мiр с¥рiп отыр£ан бектерiнi¡ алауызды¼тарын ашына к†рсетiп, келешегiне к†з ж¥гiртуiн с´ра£ан т´стары т¥ркi хал¼ына деген ¼ам¼орлы¼ты¡ ай¼ын к†рiнiсi екенi даусыз.

“Т¥ркi бектерi, хал¼ы, м´ны ты¡да¡ыздар. Т¥ркi хал¼ын жинап, Ел еткендерi¡дi м´нда бастым, Барлы¼ с†зiмдi айтар, М„¡гi тас¼а бастым” деп автор †сиет етiп ¼алдырып отыр£анын ескертедi.

Авторды¡ тарихи-саяси о¼и£алар£а ба£а беруi, оны¡ себептерiн жан-жа¼ты ашуы, келешек жайлы тере¡ тол£ануы - м„ртебелi ¼´былыс.

“К¥лтегiн” ескерткiшiнi¡ авторы VI £асыр ортасынан Туман ¼а£ан билiк ¼´рып, Т¥ркi ордасын ¼´р£ан д„уiрден бергi 200 жылды¼ тарихты с†з ете отырып, шынды¼ты тануды¡, †ткендi ой елегiнен †ткiзудi¡ жолдарын сiлтейдi. Тумын мен Естемi ¼а£анны¡ ерлiктерiн екi-¥ш ауыз с†зге £ана сый£ызады. Автор 553 жыл мен 630 жылдар аралы£ында: “ґлдары да ¼а£ан болды, Со¡ында а£асы iнiсiндей болмады, ґлдары „кесiндей болмады” дей келiп, таб£аш хал¼ыны¡ алдау, арбауына сенiп, т¥ркi хал¼ы елдiгiн жой£анды£ын †кiне баяндап, т¥ркiлердi¡ жер-су ¥шiн, халы¼ болу ¥шiн со£ыс¼а аттан£анын сенiмдi баян етедi. Елтiрiс ¼а£анны¡ халы¼ты жинап, бiрлiкке ша¼ыр£анын, балалары Бiлге ¼а£ан мен К¥лтегiннi¡ белсендiлiгiн де жан-жа¼ты жина¼тап к†рсетедi.

Авторды¡ “К¥лтегiн” ескерткiшiнде †з заманыны¡ ¼о£амды¼ пiкiрiнен шы¼пай, болып жат¼ан о¼и£а, ¼´былыстар£а ба£а бергенде Т¥ркi ½а£анатыны¡ м¥ддесiн к†здейтiндiгiн ескерткiштi¡ „р жолынан к†руге болады. Сол кезе¡нi¡ ¼о£амды¼ ой-пiкiрiне „р¼ашан орта¼тасып отыр£ан авторды †з д„уiрiнi¡ публицисi деуге „бден болатын сия¼ты.

Б´л ескерткiштердегi очерктi¡ деректiк нышандарын мына т´старынан к†ремiз. Бiрiншiден, Т¥ркi ½а£андарыны¡ ту£ан, †скен ортасы, жылдары на¼ты берiлген. Екiншiден, жер-су аттарыны¡ на¼ты деректерi бар. Мысалы: Орхон †зенi, ‡т¥кен јойнауы, Алтай мен Жо¡£ар, Алатау сiлемдерi, Iле бойы, Хуанхэ †зенi, Ордос жайлаулары. ¦шiншiден, б´л ескерткiштердi¡ на¼ты ¼аhарманы бар. Ол – халы¼. Т¥ркi хал¼ыны¡ белсендi „рекетi, ¼имылы негiзгi обьектi болып алынады. Т†ртiншiден, т¥ркi ордасыны¡ тарихын баянда£ан Йоллы£ †з заманыны¡ белсендi публицисi. Орхон-Енисей ескерткiштерi - сол кездi¡ тарихи проблемаларын к†тере бiлген, †н бойында очерктi¡ деректiк нышандары бар публицистикалы¼ тарихи шы£арма.

* * *

Шежiрелiк еЎбектердегi очерктiк нышандар
Ѕазај очеркiнiЎ тарихи тек-тамыры мен јалыптасу жолдарына ден јойЈанда д„стҐрлi шежiрелiк сипаттаЈы еЎбектердi айналып †туге болмайды. Ал, јазај топыраЈында туындаЈан шежiрелiк сипаттаЈы еЎбектердiЎ сан Јасырлыј тарихы бар. Бґл ретте, Захираддин Бабыр, Дулат Мґхаммед Хайдар, …бiлЈазы БаѕадҐр-хан, µлыјбек, Жалайыр ЅадырЈали би, ЅґрбанЈали Халид, ‡темiс јажы, Ш„к„рiм јажы, Мґхаметжан Тынышбай сияјты тарихшылардыЎ б„рi де †з еЎбектерiн шежiрелiк сипатта жаза отырып, †мiр дерегiнiЎ најты болуына бiрiншi кезекте м„н бередi. Сондай-ај бґл еЎбектерде тарих жеке тґлЈалардыЎ †мiрi арјылы зерделенiп отырады. С†з жој, бґл јасиеттер тарихи очерк жанрыныЎ негiзгi јасиеттерi екенiне ден јойдырады.

¤´лама тарихшы ½адыр£али Жалайырды¡ “Шежiрелер хикаясы” [18,19] ХIII-ХVI £асырларда£ы ½аза¼стан, Орталы¼ ж„не Орта Азия тарихына ¼атысты ма¡ызды тарихи дерек к†зi екенi талассыз. Жалайыр руынан шы¼¼ан ½адыр£али ½осым´лыны¡ б´л шежiресiн Шы£ыстану £ылымыны¡ к†рнектi †кiлi И.Н.Березин “Библиотека восточных историков” деген атпен шы£ар£ан жина£ыны¡ екiншi томыны¡ бiрiншi б†лiмiнде 1854 жылы бастырып шы£ар£ан. “Жами-ат-тауарих” деген атты И.Березиннi¡ †зi шартты т¥рде ¼ой£ан. ¤алымны¡ пiкiрiнше, кiтапты¡ негiзгi б†лiмi Рашид-„ддиннi¡ “Жами-ат-тауарих” деп аталатын, парсы тiлiнде жазыл£ан шежiресiнi¡ ы¼шамдалып аударыл£ан т¥рi делiнген.

½адыр£али ½осым´лы – ХVI £асырды¡ екiншi жартысы мен ХVII £асырды¡ бас кезiнде †мiр с¥рген. Ол тарихтан белгiлi Т„уекел ханны¡ жиенi, ½асым ¼аласыны¡ ханы бол£ан Ораз-М´хамедтi¡ „рi т„рбиешiсi, „рi биi бол£ан.

Авторды¡ б´л тарихи е¡бегi сол заманда£ы ортаазиялы¼ жазба д„ст¥рде жазыл£ан.

Шежiренi¡ басында£ы жетi бетi авторды¡ †зi ж„не †зiнi¡ ханы Ораз-М´хамед т„уелдi бол£ан орысты¡ сол уа¼ытта£ы патшасы Борис Годуновты¡ „скери к¥шiн ж„не салтанатты байлы£ын д„рiптеуге арнал£ан. Б´л т´ста автор баяндау т„сiлiн пайдалана отырып, бiрнеше ша£ын сюжеттер кiрiстiрген.

Шежiренi¡ тiлi кiтаби тiлде жазыл£ан ж„не автор очеркке т„н к†ркемдiк компоненттердi ке¡iнен пайдалан£анын бай¼ау ¼иын емес. О£ан д„лел, бiрiншiден, автор шы£арма£а †зек етiп, †мiр с¥рген, тарихта бол£ан адамдарды ал£ан. Екiншiден, автор †з атынан с†йлеп отырады. ¦шiншiден, б´л шежiренi¡ деректемелiк ма¡ызы да айтарлы¼тай деуге болады.

Ма£ынасы мен ¼´рылымы жа£ынан ал£анда б´л е¡бек те †зiне дейiнгi е¡бектерге ´¼сас. “Шежiрелер жина£ы” ¥ш б†лiмнен т´рады. Бiрiншi б†лiмi - Ресей патшасы Борис Годунов¼а арнау. Екiншi б†лiмi - “Жами-ат-тауарих” атты Рашид-ад-Диннi¡ е¡бегiне с¥йене отырып жазыл£ан тарих. Vшiншi б†лiмi - т¥гелдей Шы¡£ысхан „улетi ´рпа¼тарыны¡ шежiресi болып табылады.

Осы шежiрелер жина£ыны¡ очеркке жа¼ынды£ын авторды¡ †зi туралы аз да болса м„лiметтер берiп кеткен т´сынан бай¼ау£а болады. Автор шежiре очеркiнде шы¼¼ан тегi, †мiрбаяны ж†нiнде деректер бергенде Шы¡£ыс хан заманынан бергi ата-баба шежiресiн таратады. ½адыр£али Т„уекел ханны¡ ордасында жасынан ¼ызмет iстеп келе жат¼анын баса айтады.

½адыр£али Жалайырды¡ шежiре жазуда£ы басты ма¼саты Ораз-М´хаммедтi¡ †мiр тарихын жазу болЈан сияјты.

На¼ты деректерге с¥йенсек, Ораз-М´хаммед - ата¼ты Т„уекел ханны¡ iнiсi Ондан с´лтанны¡ баласы. Ар£ы аталары Ор´с хан, Бара¼ хан, Ж„нiбек хан, Шы£ай хандар - Алтын Орда, А¼ Орда ж„не ½аза¼ ханды£ында£ы беделдi тарихи т´л£алар. ½адырЈали Жалайыр кiтабыны¡ †зегi – авторды¡ замандасы, ш„кiртi Ораз-М´хаммед. Демек, шежiре очерктi¡ басты кейiпкерi – Ораз-М´хаммедтi¡ †мiр тарихы т†¡iрегiнде †рбидi.

Ораз-М´хаммедтi ½асым патшалы£ына хан етiп та£айындап, та¼¼а отыр£ыз£анды£ы б¥ге-ш¥гесiне дейiн айтылады.

Б.Годунов¼а арнал£ан б†лiмнi¡ тiлiнi¡ т¥сiнiктiлiгi, жаты¼ты£ы туралы Ш.У„лихановты¡ айт¼ан пiкiрi ¼´нды: “Язык Жами-ат-тауарих совершенно джагатайский, очень близкий нынешнему киргиз-кайсацкому /казахскому/ имеет впрочем несколько слов и оборотов не совершенно ясных. По всему изложению это книга также замечательно. Здесь более менее, нежели в Абулгази и Шейбанинаме. Начало и слово Борису написано языком очень понятным и довольно витиевато, во всяком случае это замечательный памятник татарской ианегирики” [19,158,159].

Шежiренi¡ екiншi б†лiмi Рашид-ад-Диннi¡ “Жами-ат-тауарих” кiтабынан алын£ан ж„не автор бас¼а кiтаптардан да материалдар алып отыр£анды£ын “б´л туралы кезiнде к†п жазыл£ан”, “айтыл£ан” деген с†з тiркестерiн ¼ос¼ан т´стардан аЎЈаруЈа болады. Автор екiншi б†лiмде жан-жа¼ты зерттелген материалдар негiзiне с¥йене отырып, сiлтемелер жаса£ан. Тарихи о¼и£аларды баяндап отыр£ан авторды¡ к†птеген, „сiресе, иран, т¥ркi тiлдерiндегi тарихи материалдар£а с¥йенгенiн бай¼ау ¼иын емес. ½адырЈали Жалайыр Рашид-ад-Диннi¡ е¡бегiн пайдалана отырып, т¥ркi халы¼тарыны¡ м„дениетi тарихында ерекше орын алатын м´ра жазып ¼алдыр£ан, т¥ркi халы¼тарыны¡ б´рын£ы тарихы мен ¼аза¼ ханды£ыны¡ ХVI £асырды¡ ая£ына дейiнгi шежiресiн жаса£ан.

Екiншi б†лiмде т¥ркi-мон£ол тайпаларыны¡ тарихын ¼ыс¼а к†лемде баяндап, ары ¼арай Шы¡£ыс хан аталары мен ´рпа¼тарын жiктеп шы¼¼ан. ¦шiншi б†лiмде ¼аза¼ тарихына ¼атысты ты¡ дерек-м„лiметтер к†п кездеседi. Осы б†лiмде ¼аза¼ фольклоры н´с¼алары Едiге, То¼тамыс туралы жазыл£ан халы¼ м´ралары ке¡iнен пайдаланыл£аны бай¼алады.

Автор †зi туралы айт¼ан т´старында: “Д¥ниеде к†п елдерде болып, к†п о¼ыдым”,-деп жазады.

“Жаhан iшiнде д¥ниенi¡ „р б´рышын кездiм мен. К†п кiтаптар о¼ып, к†птi бiлдiм мен. …дiлдiк пен ынсапты¡ хабарын да к†рдiм мен.

Б´ндай ¼ымбат сихауат падишах к†ргенiм жо¼. Сенi¡ ¼айыры¡ таусылмас, ¼азына¡да малы¡ т¥гемес. Т†рт тарап¼а тар¼атып берсе¡ де, еш кемiмес. Кiмде кiм сенi¡ шапа£аты¡а ´шыраса, †лсе де †кiнбес” [18,19], - деп жаз£ан. ½адыр£али орыс патшасын ерекше мада¼тап, †з елiнi¡ о£ан т¥гелдей т„уелдi болып отыр£анынан хабардар етедi. Осы орыс патшасын ма¼тап отыр£ан с†здерiнен авторды¡ „леуметтiк к†з¼арасын ай¼ын бай¼ау£а болады.

½´рбан£али Халидты¡ “Тауарих хамса” кiтабы он тараудан т´рады. Ол - араб, парсы, т¥ркi, ¼ытай жазбаларына с¥йене отырып, £ылыми т´р£ыда т¥ркi халы¼тарыны¡ тарихын жаз£ан е¡бек. …сiресе, ¼аза¼ хал¼ыны¡ „дет-£´рып, салт-санасы, “¼аза¼” этнонимiнi¡ шы£уы, ¼аза¼ жерiнде мекендеген руларды¡ шы£у тарихы ж†нiндегi деректерi ¼´нды деуге болады.

Авторды¡ ескеруiне ¼араса¼, “Тауарих хамса” е¡бегiн жаз£анда тек естiген, к†рген-бiлгендерiн £ана жазып ¼оймай, „рт¥рлi £ылыми е¡бектерге де с¥йенiп, пайдалан£анына к†зiмiз жетедi. Оны¡ iшiнде: Ат-Табари (IХ £.), Ж¥сiп Баласа£´н (ХI £.), Ибн-Халдун (ХIV £.), Мирхонд (ХV£.), …бiл£азы (ХVII £.) т.б. озы¼ ойлы £алымдарды¡ е¡бектерiне с¥йенген. ½.Халид к†п о¼ып, iзденiп барып, бес тарихты жазып шы¼¼ан. “Тауарих-хамса” – †мiр шежiресi. Б´л е¡бектi¡ ¼´ндылы£ы - ол ¼аза¼ хал¼ыны¡ т´рмыс-тiршiлiгiнен, этнографиясынан жан-жа¼ты ма£л´мат бередi. …сiресе, ¼аза¼ты¡ †зiмен бiрге жасасып келе жат¼ан ауыз „дебиетi мен м„дениетiне ерекше к†¡iл б†лiп, оларды¡ т„рбиелiк, танымды¼ арналарына то¼тал£ан т´стары да бар. Б´л жерде ескере кететiн жайт, ½.Халидты¡ б´л е¡бегiнде очеркке т„н ¼асиеттер мол. ½аза¼стан мен Орта Азия жерiн мекендеген тайпалар мен руларды¡ к†не, ба£зы тарихына ¥¡iлтетiн т´стары тарихи очерктi¡ еншiсi деуге болады. Соны¡ iшiнде Алтын Орда, К†к Орда, ½араханид, А¼ Орда, ½аза¼ хандыЈы, ½о¼ан ханды£ы т.б. елдер тарихы мен жо¡£ар шап¼ыншылы£ына талдау жасал£ан.

Батыс ½ытай, Шы£ыс Т¥ркiстан елiнi¡ ¼алыптасу кезе¡i ж†нiндегi м„лiметтер толы£ымен берiлiп, сол ¼о£амда£ы „леуметтiк жа£дай жан-жа¼ты ¼амтыл£ан. “Алты шаhар ахуалы”, “½аш¼арда£ы а¼са¼алдар билiгi” атты б†лiмдердi ¼ызы¼ты деректермен т¥йiндеген. ½аш¼ар шаhарыны¡ тарихы, онда£ы †мiр с¥рген билер, патшалар, „кiмдер туралы нанымды ойлар баяндал£ан. 1839 жылы ал£аш¼ы ½аш¼арда£ы а¼са¼алдар билiгiне ¼ол жеткiзген Абдул ¤афур дегеннi¡ сайлан£анынан бастап, Шо¼ан т†ренi¡ а¼са¼алдар р´¼сатымен ¼ала£а ¼алай кiргенiн тартымды баянда£ан.

½.Халидты¡ “Тауарих хамса” шежiре очеркiнде ¼аза¼ хал¼ыны¡ „дет-£´рыпы, дiни-нанымдары, салт-санасы туралы најтылы дерек-ма£л´маттар мол. “½ар¼ара дуаны” деген тарауда “½ар¼ара” с†зiнi¡ шы£у тарихына тере¡ бойлай отырып, ¼аза¼ келiндерiнi¡ басына киетiн с„укеленi¡ ба£алы киiм екенiн, ¼алы¡ды¼¼а келген к¥йеудi¡ арнайы киiм киетiнiн де бейнелi т¥рде елестете баяндайды. “Осынша н„рсенi жазуда£ы ма¼сатымыз сол заманны¡ „дет-£´рыптарымен кейiнгi буынды таныстыру, хабардар ету. Олар т´рма¼ кешегi бол£анны¡ б¥гiн ´мытылып т´р£анын бiз де к†рiп отырмыз” [20,178], - деп автор келешек ´рпа¼ты¡ бойына жа¼сы ¼асиеттер дарыса, †мiр к†шiнi¡ алды¡£ы сапында болса деген тiлек бiлдiредi. ½´рбан£али Халидты¡ †ткен мен б¥гiндi салыстырып, †згерiстердi жiтi бай¼ауы типтiк ¼´былыстарды iздеп, таба бiлгендiгiнiЎ, †з заманыны¡ жаршысы болЈаныныЎ ку„сi.

Осы т´ста С.Сейiтовтi¡ “Очерктi¡ бiр ерекшелiгi – †мiр ¼´былыстарына дереу араласып, оларды б´рын к†руге, б´рын к†рсетуге тырысады” [7,78] деген т´жырымы осы шежiре-тарихтыЎ жазылу Ґрдiсiне ¼атысты айтыл£андай. “Тауарих хамсада” очеркке т„н к†птеген к†ркемдiк элементтердi авторлы¼ пайымдау, диалог, ойдан ¼осу т.б. т„сiлдер арјылы шебер к†рсете бiлген. “½аза¼та м„йiт шы£ару” деген б†лiмiнде де д¥ниеден †ткен адам£а жасалатын ж†н-жорал£ылар£а жан-жа¼ты то¼тай отырып, ас беру, ¼аза¼ тайпаларыны¡ е¡ к†не та£амы - ¼ымыз туралы, ¼аза¼ тiршiлiгiндегi ¼´даласу мен ¼алы¡ малды¡ †зiндiк орындары жайын ¼ызы¼ты баян етедi.

“Тауарих хамсаны¡” шежiрелiк очерк екенiнi¡ бiр д„лелi ретiнде географиялы¼ атаулар£а, жер-су аттарына ке¡iнен т¥сiнiк берiп, таратып жазу „дiсiн пайдалан£анын айту£а болады. Мысалы, Ар¼а атауыны¡ этимологиясы мен тау, †зен, к†л атауларына то¼тал£анда, автор †з ¼орытындыларын т´жырымды, „рi нанымды бере бiлген. “Менi¡ та¡-тамаша болатыным ¼аза¼ о¼ыма£ан халы¼ деген ла¼ап айтылады. Ал жа£рафия, астрономия сия¼ты арнаулы п„ндi о¼ымай, бiлуге ¼иын со£атын жердi¡ белгiлерiн айырып, со£ан д„лме-д„л ат ¼ойып с†йлейдi” [20,177] деп халы¼ты¡ к†регендiгiне о¼ушыны¡ к†зiн жеткiзедi.

½аза¼ хал¼ыны¡ жыл санау, т¥нде ж´лдыз£а ¼арап жол табу, ауа райын алдын-ала болжау, ¼аза¼та£ы са¼ты¼ к¥ндерiн д„л, ¼ызы¼ты м„лiметтер келтiру ар¼ылы жеткiзген т´стары ´тымды шы¼¼ан.

Осы б†лiмде авторды¡ ¼ажыдан ¼айт¼анда жаз£ан ¼а£идалары да берiлген. Б´л жол-сапар очеркiне ´¼сас келедi. Б´л т´ста “Тауарих хамсаны¡” авторы †зi басты кейiпкер ретiнде к†рiнген. Автор †з атынан с†йлеп, “мен”, “бiз” деп отырады. ½´рбан£али Халид к†рген-бiлгендерiнi¡ б„рiн тiзе бермейдi. Автор †зi †ткен жолда кездескен Варшава, Будапешт, София, Стамбул, Бейрут. т.б. ¼алалардаЈы халы¼ты¡ тiршiлiгiн, т´рмыс-салтын, „дет-£´рпын зерттей келе, типтiк фактiлердi жина¼тап берiп отыр£ан. Мысалы, поляктарды¡ ´ста£ан дiнi, таби£аты, т¥ркi ж´ртшылы£ына м¥лде бейм„лiм жа£дайларды £ана ½´рбан£али †зiнi¡ шы£армасына †зек етедi. “Бейрут с´лу жерден орнап, iрiлiгi Димша¼¼а жа¼ын. Таулары мен сарайлары елден бос емес, к†бi носоролар мен христиан, тiлi араби. Т¥рлi жемiс а£аштарымен тола, ¼´рманы осында к†рдiк. Папурмен ж¥рiп, жолшыбай бiрнеше ¼алашы¼тар мен ¼ос обалар£а то¼тап, Хайфа£а бiр жарым т„улiк аялдады¼. Алты са£атты¼ жол артымызда ¼алды, та£ы алты са£атта Яфа£а то¼тады¼. Айнала апельсин, лимон, мандарин сия¼ты жемiстер, б¥кiл Европа мен бас¼а елдерге апельсин осы жерден жiберiледi екен” [20,213] деген сия¼ты к†рген-бiлгенiнен ма£л´мат беру, авторды¡ ал£ан „серiн бiлдiруден т´рады. Ал£ан „сер мен ой-тол£амдарын жеткiзуде очеркке т„н баяндау элементтерi бел алып жатады.

Б´л шежiредегi тек тарихи жа£дай £ана емес, авторды¡ ж¥рiп-к†рген жерлерiнi¡ †сiмдiктер, хайуанаттар д¥ниесi ж†нiндегi £ылыми-зерттеу деректерi очерктi¡ сипатын таныта т¥седi.

½´рбан£али б´л е¡бегiнде шы£ыс елдерiнi¡ iшiнде ¼аза¼ хал¼ыны¡ тарихын толы¼ ¼амтып, жан-жа¼ты £ылыми т´жырымдар жасайды. …сiресе, “½аза¼” атауыны¡ шы£у т†ркiнiне д„йектi т¥сiнiктеме берген т´стары ¼ыз£ылы¼ты. “½аза¼” атауына байланысты халы¼ арасында£ы к†птеген пiкiрталастарды орта£а сала отырып, б´рын-со¡ды жариялан£ан £ылыми кiтаптар£а, а¡ыздар£а, ¼иссалар£а с¥йене отырып, †з пiкiрiн, к†з¼арасын бiлдiредi.

Авторды¡ б´л шежiре тарихын баяндауда очерктi¡ кейбiр элементтерiн пайдалана отырып, ½аза¼стан, Орта Азия халы¼тарыны¡ тiршiлiгiн, ¼алыптасу кезе¡дерiн, бас¼а тарихта баяндал£ан кем-кетiктердi де т¥зетуге талпын£ан т´старын к†кейге ¼онымды шы¼¼ан деуге болады.

Ш.У„лихановты¡ орыс жазушыларымен, £алымдармен жазыс¼ан хаттары јазај „дебиетiнi¡ тарихы ¥шiн ерекше ма¡ызы бар д¥ниелер. Оны¡ хаттары мен к¥нделiктерiнен публицистiк дарынын толы¼ а¡£арамыз.

Сiбiр, ½аза¼стан, Мо¡£олия мен Орта Азия зерттеушiсi орыс £алымы Г.И.Потанин Шо¼ан е¡бектерi туралы: “Егер ¼ыр£ыз хал¼ыны¡ арасында Шо¼анды о¼и алатын орта болса, онда хал¼ыны¡ кеме¡герi, †з елi „дебиетiнi¡ ¼айта †ркендеуiнi¡ басы болар едi” [21], – деп д´рыс ба£асын бередi.

½аза¼ „дебиетiнде очерк жанрында ал£аш ¼алам тарт¼андарды¡ бiрi - Шо¼ан У„лиханов екенiнде дау жо¼. Себебi, б´л жанр Шо¼ан шы£армашылы£ынан ке¡ орын ал£ан. ¤алым †з е¡бектерiнде очерктi¡ ¼алыптас¼ан д„ст¥рiн жал£астыра отырып, “Жо¡£ария очерктерi”, “½ыр£ыздар туралы жазбалар”, “Алтышаhарды¡ немесе ¼ытайларды¡ Нан-лу провинциясыны¡ (кiшi Б´¼араны¡) Шы£ыста£ы алты ¼аласыны¡ жайы”, “Шы£ыс Т¥ркiстан, саяхат к¥нделiгi” атты жазбаларында бай¼ампазды¼ танытады.

½аза¼, ¼ыр£ыз, ´й£ыр, ¼ытай та£ы бас¼а халы¼тарды¡ т´рмыс-тiршiлiгiн, саяси †рiстеуiн, сол халы¼тарды¡ †мiрiн же¡iлдету жолын iздеу ¥стiнде тебiрене жазады.

1856-1958 жылдар арасында Шо¼ан Ысты¼к†л, ½´лжа, ½аш¼ар саяхаттарына шы£ып, сол сапары туралы тарихи-географиялы¼ очерктер циклын †мiрге алып келдi. Батыс Европа мен орыс „дебиетiн жетiк бiлген £алым †зiнi¡ осы сапарларында£ы е¡бектерiн очерктер деп бекер ата£ан жо¼.

“Жо¡£ария очерктерi” туралы академик …лкей Мар£´лан: “Шо¼ан к¥нделiктерi к†ркем очерк м„нерiнде жазыл£ан, кейiнгi тiптi лирикалы¼ шегiнiстерiмен келiп отырады (“½´лжа сапарыны¡ к¥нделiгi”, “½аш¼ария сапарыны¡ к¥нделiгi”) [12],-дейдi. ШојанныЎ †зi “очерк” деп ата£ан шы£армаларыныЎ кейбiрi о¼улы¼тар мен зерттеу е¡бектерiнде “£ылыми ма¼ала” делiнiп ж¥р. Шын м„нiнде жо£арыда£ы е¡бектердi¡ мазм´нында, ¼´рылысында, к†ркемдiк компоненттерiнде, жазылуында очерктiк јасиеттердiЎ басым екенi еш к¥м„н ту£ызбайды. Б´лар очерк iшiндегi жол-сапар очеркiне жатады. Шо¼ан У„лихановты¡ 1856 жыл£ы “½´лжа сапарыны¡ к¥нделiгi” †те ¼ыз£ылы¼ты баяндал£ан. М´нда £алым к†рген-бiлгендерiн к†ркем тiлмен тол£ана жазып отырып, сол елдердi мекендеушi халы¼тарды¡ т´рмыс-тiршiлiгi, тарихы, таби£аты, сол жерлердi¡ ой-¼ырлары, †сiмдiктерi мен хайуанаттарына дейiн т„птiштеп суреттейдi. Жо£арыда£ы екi очеркте де басты кейiпкер – Шо¼анны¡ †зi. Ол к†рген-бiлгендерiн †з атынан баяндайды.

М´нда Шо¼анны¡ †з к†ргенiн †з атынан баяндауыныЎ себебi, о¼ушыны бол£ан о¼и£а£а иландырып, д„лелдi „рi „серлi жеткiзудi к†здегендiктен.

Саяхат жанрыны¡ аны¼тамасын Н.Г.Чернышевский: “Б´л жанр тарих, сана¼, £ылым, жаратылыстану элементтерiн †з бойына сi¡iредi, сонымен ¼оса автор †зiнi¡ басынан кешкендерiн, ойлары мен сезiмдерiн, бас¼а адамдармен дидарлас¼анда ал£ан „серлерiн орта£а салады. Саяхат – б´л †зi iшiнара роман, iшiнара анекдоттар жина£ы, iшiнара тарих, iшiнара саяхат, жаратылыстану”³⁰, – дейдi.

Автор халы¼тарды¡ тiршiлiгiн, т´рмыс-салтын, „дет-£´рпын тере¡ зерттей келе мол фактiлер мен деректер жина¼та£ан. Мысалы: “½аш¼арлы¼ д„ст¥рдi¡ жа¼сы жа¼тарыны¡ бiрi „йел басына берiлген бостанды¼ деп бiлуiмiз керек. …йелдер жиылыс атаулыны¡ баршасына да ¼атысып отырады, тiптi „йелдерсiз м„жiлiс ша¼ырылуы да м¥мкiн емес. Ал ендi ¼ытай м„дениетiнi¡ сырттай тигiзген ы¼палы „рбiр тараншыны¡ ¼олына ас жейтiн екi шыбы¼ ´статып, белiне шаша¼ байлатып, басына шаша¼ты ¼ытай б†ркiн кигiзiп, безендiрумен £ана тыныпты. Б´л халы¼ты¡ басына еш уа¼ытта да бостанды¼ тиiп к†рген емес; осы ¼´лды¼ пен т„уелсiздiктi¡ „серiнен б´ларды¡ ж¥здерiне бiр т¥рлi бiр жабыр¼ап м´¡ай£анды¼тан, ¼ай£ылы ¥мiтсiздiктi¡ iзi т¥скен” [12,366],-деп т´жырымдайды.

М´нда автор ¼аш¼арлы¼ салт-д„ст¥рдi¡ жа¼сы жа¼тарымен ¼атар ¼ытай м„дениетiнi¡ тигiзген ы¼палына то¼тал£ан т´ста Iле ´й£ырларыны¡ басында£ы ауыр халдi, ¼ай£ылы ¥мiтсiздiктi жiтi а¡£ар£анына ку„ боламыз.

½ытай офицерлерiнi¡ т„¡iрге табынатын жерлерiн к†рсеткендегi „серiн £алым былай суреттейдi: “¤ибадатхананы¡ iшiнде перде т´т¼ан ¥ш есiк бар, ортада т´р£ан стол£а бiр ая¼ т´з ¼ойыпты. ½абыр£адан ¥¡гiп сал£ан ¼уыста£ы оюла£ан с†ренi¡ ¥стiнде былшиып, мол жiбек шапан киген, ¼ытай пiшiндес, ш´батыл£ан ´зын м´рты мен са¼алы ж„не самай шашы белiне т¥скен, алтын ж¥здi Гуань-Лая деген семiз ¼´дайы отыр екен. Кеудешесi ашы¼” [12,373]. Шо¼анны¡ адамдар арасына дiннi¡ таралуы туралы ой-пiкiрлерi назар аударарлыј. Жол-сапар очеркiндегi дiнге £ылыми т´р£ыдан тере¡ талдаулар жасауы, дiннi¡ гносиологиялы¼ т†ркiнiн д„лелдi т¥сiндiру £алымны¡ таби£и дарындылы£ын к†рсетсе керек.

Очерктi¡ к†ркемдiк элементтерiнi¡ бiрi – портрет жасау шеберлiгi.

Шо¼ан очеркiнен адам портретiнi¡ авторлы¼ баяндаумен астас¼ан „серлi де, „рлi ¥лгiсiн кездестiруге болады. З.½абдолов: “Портретте адамны¡ анатомиясын т¥гел ¼амтып, жiпке тiзе беруi шарт емес. …р портретте „р адамны¡ е¡ бiр ерекше сипаты £ана на¼ты, затты, ¼ыс¼а, ¼ызы¼ суреттелгенi ж†н. Портрет сонда £ана ´тымды шы¼па¼” [23],-деп атап к†рсетедi. Демек, портреттi о¼ы£анда суреттелiп отыр£ан адамны¡ е¡ айры¼ша белгiлерi ґрымтал „рi д„л бедерленуге тиiс.

Шо¼ан очерктерiндегi портреттер кейiпкерлердi¡ iс-„рекетiне орай суреттелген. Жо£ары м„ртебелi ´лы¼тарды¡ iшiнде назар аудару£а т´ратын екi адамны¡ портретiне то¼тала отырып, ¼ал£андарыны¡ кейiптерi назар аудару£а т´рмайтын £ажайып бiр топас, кещелердi¡ си¼ы сия¼ты деп ескерте кетедi.

“Ту£олдайды¡ †зi бiр д„у к†зiлдiрiк кисе де, сы¼си£ан к†зi шала к†ретiн, ¼аршы£а т´мсы¼, ары¼ шал екен. С„л ¼исы¼тау жарал£ан аузыны¡ ¥стi¡гi ерiнi ¼´дды бiр ¥шб´рыш т„рiздi екi шетi екi езуiне тiреле т†мен т¥сiп, орта денi жо£ары ¼арай к†терiлiп, шошайып т´р. Сол ернiнi¡ ¥стiнде ¼ылтиып, бiрнеше тал м´рты к†рiнедi, с¥йiрлеу келген кеуiк иегiн та¼ырлап ¼ырып ¼ойыпты. Бiрi к†к, бiрi ¼о¡ыр кiшкентай тiстерi жарыса ¼´былып, а¼сиып т´р. Жасына ¼ара£анда †зi †те шира¼, тым с†зуар жан екен. ¦стiне жiбек шапан киiп, ¼ара белбеумен буынып, о£ан шылым дорбасы мен желпуiшiн iлiп алыпты” [12,378] – деп, очеркшi Ту£олдайды¡ кескiн-келбетiн, с†йлеу м„нерiн, мiнез ¼´былысын суреттеу ¥стiнде шеберлiк таныт¼ан. Портрет ар¼ылы автор кейiпкердi¡ к†¡iл-к¥йiн, мiнезiн толы¼ а¡£арта ал£анын к†ремiз.

µлы саяхатшы шай iшiп отыр£ан адамдар iшiнде та£ы бiр кейiпкер Когалдайды¡ портретiн де шынайы дарала£ан. “Когалдай бiр ¼´ба ж¥здi кiсi, желке жа£ы та¼тайдай теп-тегiс боп жарал£ан, ж´мыр басыны¡ алды¡£ы жа£ына бiреу к†з бен ауыз, м´рын салып, арт жа£ына б´рымын жапсырып ¼ой£ан т„рiздi. …зi де „лденеден шошып, „лi есiн жия алмай отыр£ан сия¼ты. К†здерi к¥йзелген жанны¡ к†зiндей жайнай т¥сiп, ¥й ¼абыр£асында iлулi т´р£ан ескiлiктi са£атты¡ „шекей мысы¼тарыны¡ к†зiндей бiресе о¡ жа£ына, бiресе сол жа£ына ¼арай ойна¼шып, шарлап ж¥рдi...” [12,378],-деп бейнелейдi.

Жо£арыда£ы ¥зiндiлерден бай¼айтынымыз Ту£олдайды¡ да, Когалдайды¡ да †з ортасынан о¼шау, биiк т´л£а екендiгiн д„лелдейдi. Осы екi адамны¡ к†п ¼ырлы ¼асиетiн £алым зергерлiкпен бейнелеп к†рсеткен.

Очерктегi шынайы образдар туралы “…дебиет туралы заметкалар” деген ма¼аласында А.Фадеев былай дейдi: “Тек „¡гiмеде, повесте немесе романда £ана емес, очеркте де шынайы характерлер мен оларды¡ ¼а¼ты£ыстарын беруге болатынын еске сал£ым келедi. Тургенев жаз£ан “А¡шыны¡ „¡гiмелерi” очерк екенi даусыз, ал осында Тургенев бiр топ шаруаларды¡, оларды ¼анаушы помещиктердi¡ образын жаса£ан жо¼ па?” [25]. Очерктi¡ басты кейiпкерi ретiнде Шо¼ан к†бiне “мен”, “бiз” деп отырады. Б´л „дiс оныЎ жол-сапар очерктерiне т„н: “Бiз оларды есiкке дейiн шы£арып салды¼”, “Бiз жолшыбай †¡кей бiр ханымдар мiнген д„у арбалар£а „лсiн-„лсiн кездесе бердiк”, “Бiз ¼он£ан ¼алма¼ ¥йiнi¡ iшiне оша¼ ¼азып, ¼азан орнатыпты”, “Мен бостан-бос ¼арап отыр£ан со¡, б†лменi¡ iшiне к†з салдым”, “Со¡£ы к¥ндерi менi¡ тiсiм ¼а¼сап ауырып, ¼атты азап шегумен болдым”, “Мен тым к†п с†йлеп ла£ып кеттiм £ой деймiн” деп †з атынан баяндалатын о¼и£а †рiстеулерi, ¼ызы¼ты сюжеттер к†п кездеседi. Осы жерде к†ркем шы£армада£ы авторды¡ “менi” туралы айт¼ан М.½аратаевты¡: “Авторды¡ парасатты “менi” к†збен к†ргенiн философиялы¼ ж„не публицистикалы¼ жа£ынан жина¼тап, о£ан лирикалы¼ „р бередi де, аталмыш ¼´былыс атаулыны бiр-бiрiмен байланыстырып т´ратын кiндiк тамыр ¼ызметiн ат¼арады” [25] деген пiкiрi †те орынды.

Очеркист ¼ытай ¼о£амында£ы „йел бейнесiн суреттеу ¥шiн образ боларлы¼ адамдар iздеп, заманыны¡ типтiк белгiлерiн таныту£а тырысады. Б´л очерктi¡ та£ы бiр ¼аhарманы - ¼ытай „йелi. ¤алым ¼ытай „йелiнi¡ мiнезiн, рухани д¥ниесiн, ой-сезiмiн шыншылды¼пен суреттей ал£ан. Очеркшi бейнелеген ¼ытай „йелi бiр топ адамны¡ жиынты¼ бейнесi сияјты о¼ырманны¡ к†з алдына елестеп, есiнде ¼алады.

½ытай елiнi¡ келген ¼она¼тар£а к†рсететiн д„ст¥рлi сыйы “¼ала ойраншыларыны¡” †нерiн тамашалату екен. Б´л ¼ытайды¡ о¼ы£ан, м„дениеттi адамдарыны¡ салты к†рiнедi. Шо¼ан ¼ытайды¡ ¼ала ойрандаушы сыл¼ымыны¡ жан-д¥ниесiмен, келбетiмен о¼ырманды былай таныстырады: “…дептiлiкке ´за¼ шыдамай, „лгi „йел бiздi¡ ¥стi-басымызды к†збен тiнтiп „бден ¼арап шы¼ты. ½ытайша ж´рдай бол£анды¼тан, бiз ¼олмен к†рсетiп, ымдап т¥сiнiскенсiдiк, б´£ан ол м„з болды. Бiздi¡ ерсiлiгiмiзге рахаттана к¥лiп, к†¡iлге алма£ан сы¡ай бiлдiрдi. Б´л бойжеткеннi¡ жасы жиырмаларда, бiра¼ сол жасты£ына ¼арамастан ре¡i сол£ын, былайша айт¼анда, тозы£ы жеткендей екен. ½ытай тал£амымен ¼ара£анда, бет-„лпетi келiстi, „демiше келген едi” [12,420]. Авторды¡ б´л с†здерiнде „жуамен бейнеленген астар бар. Атына заты, „рекетiне т¥рi сай, бiтiм, мiнез, ¼ылы¼-¼имылыны¡ б„рi “¼ала ойраншыларыны¡” типтiк т´л£асына т¥гел сыйып т´р. ¤алым ¼ытай ¼о£амыны¡ „леуметтiк ортасында£ы кедергi-кеселдi, кесапат-келе¡сiздiктi ащы да болса ашы¼, адал жазады. ½ытай ¼алаларында£ы “аздырушы „йелдердi¡” сол кездi¡ †зiнде мы¡дап саналатынына на¼ты мысалдар келтiре отырып, осы ¼´былыс¼а †з к†з¼арасын бiлдiредi. “Пекин т¥бiндегi бiр ¼алада жыл сайын †тетiн ж„рме¡кеге сондай „йелдi¡ жетi ж¥зi жиналады екен. Хуанхэ †зенiн бойлай ж¥рген адам жолаушыларды¡ рахатына жарал£ан н„зiк жандар т´ратын лашы¼тарды он ша¼ырым сайын кездестiруге болады. …йелдi¡ ар-´яты деген м„селе ¼ытай за¡ында жол£а ¼ойылма£ан, олар ашы¼тан-ашы¼ аз£ынды¼¼а салыну£а м¥мкiндiк табады. ½ытай ¼ыздары он беске толысымен-а¼ к„рi-¼´рта¡ к¥н„h„рларды¡ жан рахатына сада¼а болады” [12,424], – деп очеркист к†збен к†рген шынды¼тарды iрiктеп, екшеп, шы£армашылы¼ електен †ткiзiп, оныЎ „леуметтiк астарын ашып, ¼о£амда£ы керi „серiн ашып айтады. Сол заманны¡ †зектi м„селесi “жез†кшелiк” б¥гiнгi к¥ннi¡ айтарлы¼тай к¥рделi проблемаларыны¡ бiрi £ана емес, б´л ¼ауiптi дерт - б¥кiл ¼о£амны¡ ал£а басуына ¥лкен кедергi болып отыр£ан, к¥н т„ртiбiнен т¥сiп к†рмеген к¥рделi „леуметтiк кесел.

½орыта айт¼анда, 1856 жыл£ы ½´лжа туралы Шо¼анны¡ к¥нделiгi ¼ыз£ылы¼ты, „рi к†ркем тiлмен жазыл£ан. Жо¡£арияны мекендеушi халы¼тарды¡ †мiрi, т´рмыс-тiршiлiгi, салты туралы ке¡iнен м„лiмет алу£а болатын жол-сапар очеркi Шы£ыс тарихынан к†п жа¡алы¼тар аш¼ан шы£арма деуге болады.

Шо¼ан У„лихановты¡ Орта Азия мен Шы£ыс Т¥ркiстанды зерттеушi ретiнде сi¡iрген е¡бегiн Јылым ж¥зiнде толыј мойында£ан. Оны¡ е¡бектерi сол кездi¡ †зiнде орыс, а£ылшын, немiс, француз тiлдерiнде жариялан£ан. ¤алым е¡бектерiнi¡ £ылыми ма¡ызы, бай¼ампазды£ы мен бiлiмпазды£ы туралы ата¼ты орыс £алымдары П.П.Семенов-Тянь-Шанский, М.М.Венюков, Н.А.Аристов, И.В.Мушкетов, т.б. †те жо£ары ба£а берген.

¤алымны¡ Жо¡£ария£а ¼алай бар£анын елестететiн к¥нделiгiнде “Июньнi¡ 28 к¥нi мен ½апал ¼аласынан 30 ша¼ырымдай орналас¼ан ½арамса деген жердегi керуенге барып ¼осылдым. Б´л Семейде т´рушы азиялы¼тар жабды¼тап, жол£а сал£ан жетi адамны¡ меншiктi керуенi болатын. Оны¡ жоры¼ ¼´рамында бiр керуен басы, жетi приказчик, отыз т†рт ¼ызметшiсi бар едi. Керуеннi¡ алты киiз ¥йi; 101 т¥йесi; 65 аты ж„не к¥мiспен есептегенде 18.545 сомды¼ тауарлары бар болатын. Керуен басымен м„слихаттасып ал£аннан кейiн мен …лiмбай атанып, „кем мар£ыланды¼, †зiм ½о¼ан ханды£ыны¡ ¼ол астына ¼арайтын кiсiмiн деп таныстым” [12,433],- деп бастайды. ¤алымны¡ ½аш¼ар£а бару себебi, оны жан-жа¼ты зерттеп, саяси ж„не экономикалы¼ ¼´рылысымен ке¡iнен танысып, б´л елдi ерте замандардан берi мекен етiп келе жат¼ан халы¼тарды¡ тарихы, этнографиясы ж†нiнде материалдар жинауды ма¼сат етуiнен ту£ан.

Шо¼ан У„лиханов ½аш¼арда алты айдай т´рып, сол уа¼ытты¡ iшiнде ½аш¼ар ¼аласымен жа¼ын танысып ж„не Алты шаhар елiн де жа¼сы бiлiп алады. Алтышаhар деп Солт¥стiк Тянь-Шань таулары мен О¡т¥стiгi Куэнь - Лунмен ¼оршал£ан ¼алалар: А¼су, ¦ш-Т´рфан, ½аш¼ар, Янышар, Ж„ркенд ж„не Хотан ¼алаларын ата£ан. ½о¼ан ханды£ында£ы б´л ¼алалар Азия халы¼тарымен сауда-сатты¼ жасасып, саяси байланыстары ¥зiлмеген к¥йде †мiр с¥рген.

Шо¼анны¡ “½аш¼ария сапарыны¡ к¥нделiгiндегi” бiр ерекшелiк – таби£ат к†рiнiстерiн сол к¥йiнде к†з алды¡а елестетiп, оны халы¼ †мiрiмен ты£ыз байланыстыра бiлуi: “Шынында да Зау¼ы шат¼алыны¡ жо£ар£ы жа£ы, „сiресе соны¡ д„л басталар жерiндегi ¥стiртi †те суы¼ екен, онда к¥нi-т¥нi бiрдей ¼ар жауып т´рды, т¥нге ¼арай с„л аяздатып, су бетiне ¼абыршы¼танып м´з ¼атты, кейбiр жерлер то¡азып ¼алды. Айнала м„¡гi ¼ар жамыл£ан ас¼ар таулар. Б´л жерде бiз ауасы ауыр болып, тынысымыз тарыл£андай еш н„рсе сезе ¼ой£анымыз жо¼” [12,440]. Б´л - Шо¼ан очеркiндегi таби£ат к†рiнiсiн шебер кескiндеп, м„нерлi с†з тiзбектерi, к†ркем суреттемелердi тамаша таби£ат к†рiнiстерiмен ¥йлестiрiп бере бiлуiне ай¼ын д„лел бола алады.

Саяхатшылар керуеннi¡ Зау¼ы асуында ¼ара¼шылар шап¼ыншылы£ына ´шырау с„тiн толы¼ сюжет деуге болады. Очерк †мiр шынды£ын о¼ушы£а к†ркем ¼´ралдар ар¼ылы жеткiзедi десек, соны¡ бiрi – сюжет болып табылады. Осы жерде М.Горькийдi¡ сюжетке берген классикалы¼ аны¼тамасына то¼талса¼: “Сюжет деген – адамдарды¡ †зара ¼арым-¼атынасы, байланысы, ¼айшылы¼тары, жек-к†руi, „р характердi¡, типтi¡ †су, жасалу тарихы болып табылады [26,215]” .

Керуен ½ызылсу †зенiнен шы£ып, Зау¼ы шат¼алына кiргеннен кейiн екi к¥н †ткен со¡ ¼ыр£ыздармен т´¡£ыш рет ай¼асып ¼алады. Керуеннен бiр ат жо£алып, iзге т¥сiп, тау£а ¼арай †рлегенде ¼алы¡ орманны¡ мыл¼ау т¥кпiрiндегi ´рыларды¡ ¥стiнен шы£ады. Бiрнеше адам iшiнде Жанеттi¡ iнiсi ¼ол£а т¥сiп, бас¼алары ¼ашып кетедi. Жанеттi¡ †зi керуен iшiнде болады. Жанет ¼атты ¼ынжылып, iнiсiн аманат¼а тастап, ´рлан£ан керуен атын жеткiзiп беруге у„де етiп кетедi. Б´дан кейiнгi о¼и£аны Шо¼ан былай †рбiтедi: “Арада екi к¥н †ткеннен кейiн ¼ос та¡балы Жанет жетпiс ша¼ты ¼арулы ¼ара¼шыларын бастап келiп, керуенге тар шат¼алда атой салып, тап бердi. Бiра¼ ¼ыр£ыздар мылты¼ты¡ о£ынан серпiлiп, кейiн шегiндi. Б´л ай¼аста ¥ш ¼ыр£ыз †здерiнi¡ бiр та¡балы батырымен бiрге бiздi¡ ¼ол£а т¥стi де, бiз жа¼тан екi татар ¼ара¼шыларды¡ ¼олына т¥стi ж„не бiздi¡ екi ж´мыскерiмiздi¡ басы мен ¼олына со¼¼ы тиiп, же¡iл жаралы болды. А¼ыры б´л о¼и£а ¼ол£а т¥скен т´т¼ындарды айырбастаумен ая¼талды. Керуенiмiзге ¼ара болсын деп ертiп келе жат¼ан Борсы¼ биiмiз б´л о¼и£адан ¼атты ´ялып, бермек бол£ан сыйымызды да с´рамастан ж†нiне тайып отырды, кейiн ол Жанетке шабуыл жасапты деп естiдiк...” [12,439]. М´нда очеркшi †мiрлiк о¼и£аны¡ †рбуiн, †рiстеуiн ¼имыл-„рекет ¥стiнде к†рсету ар¼ылы о¼ырманды иландыр£аны †зiнен-†зi т¥сiнiктi.

“½аш¼ария сапарыны¡ к¥нделiгiнде” Шо¼ан ¼аш¼арлы¼тарды¡ т´рмысына, м„дениетiне, д„ст¥рiне, тарихына то¼тал£ан ¼ызы¼ты т´стары да баршылы¼: “½аш¼арда, асылы, алты шаhарды¡ ¼айсысында болса да мынадай бiр д„ст¥р бар, ол д„ст¥р бойынша жат жерден келген шетелдiктердi¡ б„рi де сол ¼алаларда т´р£ан кезiнде бiр „йелмен неке ¼иып, со£ан уа¼ытша ¥йленуi парыз болып есептеледi. Кiшi Б´¼араны¡ т´р£ындары уа¼ытша некелесуге р´¼сат етпейтiн Ханафия имамны¡ ¼а£идаларын ´стан£анымен де, б´л д„ст¥р онда ¥стем болып отыр. ¦йленушiлер за¡ды т¥рде икемдеседi ж„не к¥йеуден тек †зiнi¡ „йелiн киiндiрiп отыру £ана талап етiледi” [12,450] дей келе, жалпы т„ртiптен шы¼пау ¥шiн саяхатшылар осы д„ст¥рге ба£ын£анды¼тарын мойындайды.

Шо¼ан к¥нделiктерiнен ерекше а¡£арылатын н„рсе – о¼и£а ая£ы белгiлi бiр жа£дай£а бейiмделiп отырады. Автор †зi ж¥рiп †ткен жерлердегi халы¼ты¡ тiршiлiгi мен т´рмысына бей-жай ¼арамай, сол т´ста болып жат¼ан о¼и£алар£а, ¼´былыстар£а ба£а берiп, оны¡ „леуметтiк м„нiн ашып отыру£а тырыс¼ан. Б´л к¥нделiктердi¡ публицистикалы¼ жа£ымен ¼оса тарихи-танымды¼ т´р£ыдан да ¼´нды екенiн атап †ту керек. Б´л жол-сапар к¥нделiктерiнде Ш.У„лиханов к†зге к†рiнгеннi¡ б„рiн тiзе бермеген, †мiр ¼´былыстарында£ы типтiк фактiлердi iрiктеп алады да, солар£а †з к†з¼арасын бiлдiре отырып, ой елегiнен †ткiзедi. Мысалы, жа¡адан келген ½о¼ан ¥кiметi туралы: “½о¼анда ¥кiмет жа¡ар£ан сайын жа¡а басты¼тар †здерiнен б´рын£ы ескi басты¼тарды „р¼ашан да осылай алдап, жер-жебiрiне жете ж„бiрлеп, ¼орлаумен болады, ¼о¼анды¼тарды¡ б´рын£ы а¼са¼алы мен оны¡ баласына шетiнен терiс айналып, ¼арым-¼атынастарын кiлт †згерте ¼ой£аны бiздi кереметтей та¡ ¼алдырады, б´£ан дейiн к†п араласып, е¡ жа¼ын боп ж¥рген адамдары ендi оны танымай кеттi, баласы, тiптi, †зiнi¡ ´са¼ керек-жара£ына, ¼ажеттi а¼ша£а да зар боп ¼алды” [12,452], - деп жа¡а сайлан£ан басшыны¡ ты¡шылары Н„сiреддиннi¡ д¥ние-м¥лкiн т„ркiлеуге дейiн бар£анын айтады, очеркшi елге басшы бол£ан т´сында ½аш¼арда тынышты¼ орна£анын, оны¡ батыл адам бол£анды£ын айта келiп, к†ргенi мен естiгенiнi¡ б„рiн зердесiне т¥йiп, †мiрдi¡ шынды£ын б¥кпесiз баяндайды.

Шо¼ан ½аш¼арияны, Жо¡£арияны да жан-жа¼ты зерттеп, оны¡ тарихы, этнографиясы, саясаты ж„не экономикасымен жете танысып, жергiлiктi саяси ¼айраткерлермен, £алымдармен, а¼ындармен таныс¼анды£ы туралы ескертедi [12,397].

Бiз „¡гiме еткен Шо¼ан У„лиханов к¥нделiктерi - £алымны¡ тере¡ бiлiмдiлiгiн, образды к†ркем тiлiн, ас¼ан публицистикалы¼ ¼абiлеттiлiгiн танытатын шы£армалар. Авторды¡ к¥нделiк очерктерiнде зерттеу †рiсiне жол аша отырып, ¼азај „дебиетiнi¡ очерк жанрында ал£аш ¼алам тарт¼анды£ы талассыз. Очерк жанры нышандарыны¡ тарихы јазај „дебиетiнде б´рыннан барын д„лелдей т¥седi. Шо¼ан У„лиханов очерктерiне т„н орта¼ ¼асиеттер - ¼о£амны¡ „леуметтiк типтерi мен мiнездерiн суреттеу. Шо¼ан †з очерктерiнде на£ыз †мiр шынды£ын, †мiрде, ¼о£амда бар реальды адамдарды кейiпкер етiп алады. О¼и£аны¡ бол£ан жерi, уа¼ыты, кейiпкер есiмдерi д„лме-д„л берiлгендiгiмен ¼´нды ж„не саяхат та¼ырыбында£ы очерктерiнi¡ толы¼¼анды н´с¼асына жатады. Т.Ыдырысов: “Жол-сапар очеркiнде автор саяхаттан к†рген-бiлгендерiн, ал£ан „серлерiн хронологиялы¼ т„ртiп бойынша баяндайды, я£ни, о¼и£а ¼алай басталса, солай, не жол маршруты ¼алай белгiленсе, солай суреттейдi” [12,42],- деп аны¼тама берген.

Шо¼ан У„лихановты¡ т¥ркi халы¼тарыны¡ тарихы мен этнографиясы туралы зерттеулерiнiЎ, ¼аза¼ даласында£ы „леуметтiк-саяси ¼арым-¼атынастар£а арнал£ан £ылыми е¡бектерiнi¡ ма¡ызы зор. Бiр¼атар е¡бектерiнде Шо¼ан тарихшы, этнограф ¼ана емес, публицист ретiнде саяси ¼ызметтi¡ аса ма¡ызды саласын да ат¼ар£ан. ¤алымны¡ „леуметтiк жа£дай туралы пiкiр айтуы, к¥нделiктi †мiрге, †ткен тарихја байланысты кемел талантпен ¥н ¼осуы, ж´ртшылы¼ты белгiлi бiр о¼и£а мен ¼´былыс¼а елiктiре бiлуiн очерктiк е¡бектерiнен айјын к†руге болады.

Ш.У„лихановты¡ “½ыр£ыздар туралы жазбалар” очеркi - ая¼талма£ан шы£арма. Ертеден ¼алыптас¼ан м„дениетi бар ¼ыр£ыз сияјты елдi зерттеудi¡ ма¡ызы зор. Б´л очерктен Шо¼анны¡ саяси-„леуметтiк, философиялы¼ к†з¼арасыны¡ ¼алыптасуы аса бiр к¥рделi кезе¡ге тап бол£аны бай¼алады. Шо¼анны¡ б´л очеркi он екi та¼ырыпшадан т´рады.

Шы£армада автор ¼ыр£ыз хал¼ыны¡ †мiрiн, т´рмысын, тарихы мен этнографиясын, халы¼ поэзиясын жетiк бiлетiндiгi, соныЎ ар¼асында ¼ыр£ыз хал¼ы туралы тарихи-этнографиялы¼ толымды е¡бек жазылЈандыЈы назар аудартады. Шо¼анны¡ б´л е¡бегiн “очерк” деуге жазылуы, композициялы¼ ¼´рылысы, к†ркемдiк компоненттерi дес бередi. ½ыр£ыз хал¼ыны¡ тарихы, к¥н к†рiсi, тiршiлiгi, т´рмыс-салты, „дет-£´рпы тере¡ зерттелiп барып, типтiк фактiлердi жина¼тау негiзiнде жазыл£анды£ы айјын бай¼алады.

Б´л очеркiнде Шо¼ан халы¼ты¡ жа¼сы-жаман жа¼тарын бай¼ампазды¼пен к†ре бiлген, „рi ерекше зеректiлiк таныт¼ан.

“Ра¼ымсызды¼ пен т„к„ппарлы¼ манаптарды¡ беделiн к†терiп, да¡¼ын шы£арады. Мейiрiмсiз ¼аталды¼ты олар ¼айырымдылы¼ деп атайды да, соны¡ †зiн „рбiр „мiршiнi¡ ас¼ан iзгiлiк ¼асиетi деп д„рiптейдi” [12,216],- деп ¼ыр£ыз хал¼ыны¡ †мiрiн тере¡ барлап, оны¡ та£дырына жаны ашып, ниеттестiгiн танытып отырады.

Очерктi¡ кiрiспесiнде “¼ыр£ыз” деген атау£а жан-жа¼ты то¼тала отырып, генеологиялы¼, орографиялы¼ †згешелiктерiне де ке¡ ма£ынада тере¡ т¥сiнiк бередi.

“Генеологиялы¼ а¡ыз бойынша, ¼ыр£ыз-¼айса¼тар екi т¥рлi н„сiлден жарал£ан деп есептеледi: бiрi – к¥н н´рынан жарал£ан асыл тектi а¼с¥йектер де, екiншiсi – ¼´дай тобасы жо¼, басы ж´мыр пендеден ту£ан ¼´л-¼´тандар деп аталатын ¼ара халы¼. Т†релер, я£ни, а¼с¥йектер ¼ауымы болып отыр£ан с´лтандар †здерiнi¡ т¥пкi н„сiлiн таби£аттан тыс, к¥н н´рынан жарал£ан десе, жай халы¼ †зiнi¡ т¥пкi атасы ажалды пенде Алаш деп есептейдi” [12,203], - деп очеркшi халы¼ты¡ ескiден келе жат¼ан наным-сенiмiнi¡ ¼ажеттi т´старын †з е¡бегiнде шебер пайдалан£ан.

Алатау ¼ыр£ыздарыны¡ мекен-жайы, шекарасы мен жер ке¡iстiгi туралы тараушада ¼ыр£ыз тайпасыны¡ Орта Азияны¡ орасан к†п жерiн алып, О¡т¥стiкке ¼арай созыла мекендегенiн баян етедi. Сонымен ¼атар £алым ¼ыр£ыздарды¡ жерiнi¡ шал£айлы£ыны¡ салдарынан б¥кiл ¼ыр£ыз тайпасыны¡ халы¼ санын аны¼тау тiптi м¥мкiн емес екендiгiне к†з жеткiзген.

Очеркте Ш.У„лихановты¡ типтiк фактiлер мен ¼´былыстарды жина¼тап, та¼ырыпты алдын ала зерттеп, к†ркем жаза бiлгенiн аЎЈару јиын емес. Шо¼ан Орта Азияда£ы бас¼а халы¼тармен ¼ыр£ыздарды салыстырып, ыл£и орта¼ белгiлерiн алып отыр£ан. Мысалы: “Алатау ¼ыр£ыздары Азияда£ы мал ба¼¼ан бас¼а халы¼тар сия¼ты бiр-бiрiне т„уелсiз бiрнеше ру£а б†лiнедi. Оларды¡ жайлаулары б¥кiл Куэн-Лун ¼ыратын алып жатады, я£ни, Орта Азия жотасы деп аталатын Бадахшан мен Памир ¥стiртiнен бастап Шу †зенi ж„не Ысты¼к†лге дейiн, одан „рi Iлеге ¼´ятын Текес †зенiне дейiн к†сiлiп жатады. Осылай бол£анды¼тан да Алатау ¼ыр£ыздарыны¡ мекен-жайын д„л аны¼тап шы£у ¼иын, тiптi м¥мкiн емес десе де бол£андай” [12,205],- дейдi.

Б´л очерктен Ш.У„лиханов ¼ыр£ыздарды¡ ерте заман£ы тарихымен тере¡ ш´£ылдан£анын к†ремiз. …сiресе ¼ыр£ыздарды¡ Енисей, Тянь-Шань тауларын, Памир мен Алтайды бiр уа¼ытта мекендеу фактiлерiн тауып, тарихын аны¼тау£а талпын£анды£ыны¡ ма¡ызы зор. ¤алым тек жазба м„лiметтерге £ана с¥йенбей, а¡ыз „¡гiмелер мен шежiрелер негiзiне ж¥гiне отырып, Фишер мен Левшин деректерiнi¡ кейбiр т´старын терiске шы£арады. С†йтiп, очеркшi ¼ыр£ыздар туралы очеркiнде айтылар тыЎ ой-тґжырымдарын †зi жина£ан м„лiметтер негiзiнде орныјтырып отырады.

Ш.У„лиханов †з очерктерi таби£ат к†рiнiстерiн суреттеуде де жiтiлiк танытып, †зiндiк сезiм-„серiн бiлдiрiп отырады. ТабиЈат к†рiнiстерiн мейлiнше д„л бейнелеуге м„н бередi. “Ысты¼к†л-Алатау ордасыны¡ ¼ыстауы” тараушасында: “Олар м´нда бидай сеуiп, сосын егiн жинайтын кезге дейiн маса-шыбыны аз сал¼ын а¡£арлар£а к†шiп барады. Жыр£ала¡нан А¼су мен ½ызылсу£а дейiн б´£ы, солт¥стiгiнен сарыба£ыш жайлайды. Жыр£ала¡ †зенiнi¡ бойыны¡ ш†бi ш¥йгiн бол£анды¼тан, мал ¼ыстау£а ¼олайлы деп есептеледi. К†л ма¡ында£ы тегiстiктер, „сiресе Жыр£ала¡ а¡£ары ¼ыс¼ы мал тебiндетуге са¼талады. Ал к†ктемгi жайылым ретiнде малды ж¥детпейтiн, шыбын-шiркейi жо¼ сал¼ын тау асулары пайдаланылады. …рине, ¼´р£а¼, ш†бi жо¼, ¼ыста ы¼тасын болатын ¼амысы да жо¼ жерде жаз£ы жайлауы тек ¼ана тау асулары болатыны т¥сiнiктi” [12,206],- дей келе, алыс жайлауда£ы, ¼ыстауда£ы ¼арапайым халы¼ты¡ †мiрiн очеркшi к†ркемдiк на¼ышпен ојырман алдына тартады.

¤алым Ысты¼к†л ма¡ында£ы табиЈат јґбылыстарын £ана танып-бiлiп ¼оймай, Алатау ¼ыр£ыздарыны¡ тiлi, „дет-£´рыпы ж†нiнен де мол дерек жина£ан.

Ерте заманны¡ ескерткiштерi тараушасында к†шпелiлердi¡ к¥н к†рiсiнi¡ к†зi – мал екенiн баса айтады. Ысты¼к†л ма¡ы ерте замандардан берi к†шпелiлердi¡ мекенi бол£анын, ¦йсiн „улетiнi¡ пайда болуын ¼ытай деректерiне с¥йене отырып, “Чигу” деген астанасыны¡ бол£анын айтады. Шо¼ан ¼ыр£ыздарды¡ ХVII £асыр£а дейiн Тянь-Шань мен Енисей арасында к†шiп-¼онып ж¥ргендiгi, ежелгi жолдарын жо¡£арлар басып ал£аннан кейiн, к†шiп-¼ону ¼иындаЈаны туралы најтылы деректер келтiредi.

Очеркте „р елдi¡ с„лемдесу д„ст¥рi туралы авторды¡ ¼ызы¼ты пiкiрлерi бар. …р халы¼ты¡ с„лемдесу д„ст¥рi, сол халы¼ты¡ т†л сипатыны¡ ай¼ын белгiсi ретiнде танылады.

“Жал¼ау, енжар т¥рiк с„лемдескенде – к„йфi¡iздесiз бе?” –деп с´райды. Т¥рiк †зiнi¡ жал¼аулы£ымен „йгiлi бол£ан ел. Б¥кiл Азия£а мiнезiнi¡ жайдарылы£ымен, с†з тап¼ырлы£ымен аты шы¼¼ан парсылар астарлап ¼ана “½ош иiстi „лемi¡iздi¡ хал-жайы ¼алай?”, – деп с´райды. Орталы¼ Г¥лiстанны¡ немесе iшкi ½ытай ж´ртыны¡, я£ни, †мiр с¥ру ¥шiн £ана iшiп-жеп ж„не iшiп-жеу ¥шiн £ана †мiр с¥рiп отыр£ан ж´ртты¡ с„лемдесуi де ерекше ¼ызы¼. Аспан асты патшалы£ыны¡ бiтiк к†з баласы сiзге к¥ндiз кездессе де, т¥нде кездессе де, б„рiбiр: “Чели фани маю?”, я£ни, “½арны¡ыз то¼ па?”,- деп с´райды. ½аза¼тарды¡ с„лемдесiп, аманды¼ с´расуы да ерекше: мал-жаны¡ аман ба?, – дейдi олар [12,211-212]. Б´л т´стан авторды¡ „рт¥рлi халы¼ туралы тере¡ бiлiмi, т´рмысын, салтын, психологиясын жiтi аЎЈара алатындыЈы ж„не сол аЎЈарЈанын к†ркем тiлмен, н„зiк юмормен жеткiзе ал£анды£ы бай¼алады. Б´л очеркте ¼ыр£ыздар мекендеген жерлердi¡ географиялы¼ ¼асиеттерi т´¡£ыш рет суреттелiп, таби£аты, ауа райы, жыл мезгiлдерi, †згешелiктерi, орографиясы, хайуанаттары мен †сiмдiктер „лемiн шебер тiлмен жеткiзген. …сiресе, т†рт т¥лiк мал, оны¡ жейтiн ш†птерiнi¡ атаулары, Алатау ¼ыр£ыздарыны¡ а¡шылы¼, балы¼ аулау сия¼ты к„сiптi¡ бас¼а т¥рлерiнен хабары жо¼ бол£анды£ын нанымды баянда£ан.

“…леуметтiк топтар£а б†лiну: манаптар ж„не оларды¡ ма¡ызы” деген тараушада манаптарды¡ беделiн к†терiп, да¡¼ын шы£аратынын, ¼аталды¼ „рбiр „мiршiнi¡ ас¼ан iзгiлiк ¼асиетi деп д„рiптелетiндiгiн ашына жазады. Ол †з ´лтыны¡ да, †зге ´лтты¡ да дарындылы£ы мен ¼абiлетiн зор сҐйiнiшпен жазса, мешеулiгi мен артта ¼алушылы£ына шын ¼ынжылып, одан ¼´тылуды¡ жолдарын да iздестiрген. Осы туралы Ядринцев: “Шо¼ан †з хал¼ын с¥юден айны£ан жо¼, ол европалы¼ а£артушылы¼ пен †з хал¼ыны¡ ´лтты¼ ¼асиетiн ´штастыруды армандады” [27,39] – деп жазады.

Ж´ртын с¥йген Шо¼ан †з хал¼ыны¡ ауыз „дебиетiн де жалы¼пай зерттеумен болды. Академик З.½абдолов: “Ш.У„лихановты¡ с†з †нерi жайлы £ылым£а ¼атысты е¡бектерi екi сала /ауыз „дебиетiн жинау ж„не жина£ан н´с¼аларын †зiнше пары¼тау/ екенi м„лiм” [28], - деп т´жырымдайды. “½ыр£ыздар туралы жазбалар” очеркiнде Шо¼ан к†п а¡ыздар мен †зiнi¡ жина£ан халы¼ ауыз „дебиетiнi¡ н´с¼аларын талдап-тексерiп, оларды бас¼а елдер „дебиетi н´с¼аларымен салыстыр£анды£ы игiлiктi ¼´былыс. Атал£ан очеркте “Б´£ы тайпасыны¡ а¡ызы” атты а¡ыздан ¼ыр£ыз хал¼ыны¡ †з iшiнен жазып алып, ¼ызы¼ топшылаулар жаса£ан. Б´£ы жануарына сипаттама бере келiп, халы¼ арасында ке¡iнен тарал£ан а¡ызды аса н„зiк, тере¡ адамдар – аса к†рнектi ¼айраткерлер ха¼ында талай а¡ыздар ту£анды£ына мысалдар келтiредi. Ру анасы бол£ан м¥йiздi ана Ысты¼к†лдi¡ ¼ам¼оршысы деп саналады екен. Халы¼ты¡ пiкiрiнше оны¡ рухы Ысты¼к†л айма£ын ¼орып, шар¼ ´рып, ´шып ж¥редi екен деп ая¼тайды. А¡ызды¡ негiзiне шынды¼ жанасымды, к†бiне тiптi †мiрде бол£ан, халы¼ жадында са¼тал£ан о¼шау о¼и£алар жататыны белгiлi. А¡ыз бол£анды¼тан м¥йiздi ана туралы а¡ызды¡ кейбiр т´старында „сiре ¼иял, фантастикалы¼ хи¼аялар ¼осыл£аны за¡ды ¼´былыс.

Шо¼ан очерк жазу барысында фактiлердi iрiктеп, екшеп, с´рыптап ала бiлуге шебер. “Тарихи дерек” атты тараушада публицистикалы¼ элементтер авторды¡ баяндауларынан, тол£аныстарынан аны¼ сезiледi. Автор †зi баяндап отыр£ан о¼и£а, ¼´былыстар£а ба£а берiп, оны¡ „леуметтiк м„нiн ашып отырады.

“½ыр£ыздар – Шы£ыс Т¥ркiстанны¡ байыр£ы т´р£ындары” тараушасында ¼ыр£ыздарды¡ ал£ашында О¡т¥стiк Сiбiрдi мекендеп, ХVII £асырды¡ ая£ында ¼азiргi ¼оныстарына жер аударылып келгендiгiн, барша тарихи м„лiметтердi, £алымдарды¡ ¼арама-¼арсы пiкiрлерiн саралай келе, халы¼ты¡ †з а¡ыздары бойынша да ¼орытынды шы£ар£ан.

“Алатау ¼ыр£ыздары ¥здiксiз со£ысумен болыпты, я£ни, д´рысын айтса¼, ¼аза¼тармен ж„не ¼алма¼тармен ¥немi, †зара шабуылдасып отыр£ан. Зюнгарлар т´сында ¼алма¼тарды¡ Б´хара£а ¥дере к†шiп, ¼ашып кетуiне себеп бол£ан Галдан-Цереннi¡ с´мды¼ ¼ыр£ыны 1723 жылы бол£ан. ½аза¼тар †з ханды£ыны¡ астанасы Т¥ркiстаннан айырылады” [12,251],- деп к†шпелi ¼аза¼, ¼ыр£ыз елiнi¡ басынан кешкен о¼и£аларды на¼ты тарихи деректер негiзiнде т¥йiндейдi. Абылай ханны¡ ¼ыр£ыз ´лыстарына жаса£ан шабуылдары, Бара¼ с´лтанны¡ Алатау ¼ыр£ыздарын ойсырат¼анын на¼ты да мол материалдар ар¼ылы жеткiзедi. Авторды¡ ´лан-Јайыр тарихты зерттеп, †мiрдi¡ тынысын тап басып, сол кездегi т¥ркi тектес халы¼тарды¡ т´рмыс-тiршiлiгiнен ¼ыруар ма£л´маттар бергенiн а¡£арамыз.

Шо¼анны¡ Ысты¼к†л мен Тянь-Шаньда саяхатта бол£ан кезiндегi ¼ыруар е¡бегi туралы А.К.Гейнс былай дейдi: “Шо¼ан ¼ыр£ыз а¼ындарына барып, б´£ы, сарыба£ыш, солты руларыны¡ †мiрiмен ж„не т´рмысымен танысады. Шо¼ан бар£ан сайын соларды¡ арасында ´за¼ т´рып, ескi ¼ыр£ыз уа¼и£аларына ден јойып, †ткен-кеткендi жа¼сы бiлетiн адамдармен „¡гiмелесiп, ¼ыр£ыз ырчыларыны¡ жырлары мен „¡гiмелерiн, ертегiлерi мен эпосты¼ дастандарын м´¼ият жазып алып отырады” [29,353].

“С†з †нерi” деген тараушада ¼ытай ж„не м´сылман жазушыларыны¡ пiкiрлерiне с¥йене отырып, ¼ыр£ыздарды¡ ертеде жазу-сызуы бол£анын, м„дениеттi¡ жо£ары сатысына к†терiлгенiн ескертедi. ½ыр£ыздарды¡ рухани дамуыны¡ ескерткiштерi проза ж„не поэзия т¥рiндегi ауызша эпикалы¼ а¡ыздар дей келiп, халы¼ поэзиясын бiрнеше т¥рге б†ледi. Оларды¡ бас ¼аhармандарыны¡ орта¼ сипаттарына на¼тылы то¼тап, тарихи а¡ыздарыны¡ †зi фантастика элементтерiнен ¼´рала¼ан еместiгiн д„лелдейдi. ½ыр£ыз хал¼ында£ы эпикалы¼ жырларында£ы †лшем ж„не ´й¼ас м„селелерiне на¼ты мысалдар келтiре отырып, танымды¼ к¥шiн к†рсете бiлуi Шо¼ан очеркiнi¡ †згеше сипаты деуге болады.

“Манас” эпосында£ы Манасты¡, хан ¼ызы ½аныкейдi¡ портретiн “Манас жыл санап емес, к¥н санап †седi де, он алты жас¼а келгенде аты шулы батыр болады. Манасты¡ ж¥регi ерекше сезiмтал, с´лу „йелдердi с¥йгiш-а¼. Сезiмталды£ы, тiптi, барлы¼ шектен асып кетедi. “...А¼ ж¥зi а¼ша ¼ардай, ал¼ызыл екi бетi ¼ар£а там£ан ¼ызыл ¼андай...” хан ¼ызы ½аныкейдi ал£анына мiсе т´тпайды” [12,248],- деп батырды¡ iс-¼имылын, рухани „лемiн, сезiмiн аша т¥седi. Шо¼ан †з очеркiнде б´л портреттi ¼иялынан шы£арып жазып отыр£ан жо¼, керiсiнше, эпикалыј жырды ты¡дап, о¼ып барып к†¡iлге т¥йгендерiнi¡ негiзiнде баяндайды.

Осы очеркiнде Ш.У„лиханов ¼ыр£ызды¡ ата¼ты эпосы “Манас¼а” ерекше к†¡iл б†лiп, £ылыми жолмен талдап, жырды¡ £ылыми-этнографиялы¼ м„нiн тере¡ зерттеп, халыј даналыЈыныЎ жарјын айЈаЈы екенiн д„лелдеген. “Манас” – бiр кезе¡ге ж„не бiр адамны¡ – Манас батырды¡ т†¡iрегiне топтастырыл£ан барша халы¼ ертегiлерiнi¡, хи¼аялары мен а¡ыздарыны¡, география, дiн ж„не салт-сана, „дет-£´рып ж†нiндегi т¥сiнiктерiнi¡ энциклопедиялы¼ жина£ы” [12,248], - дейдi авторды¡ †зi.

…дебиет тарихынан бiзге белгiлi Ш.У„лиханов Манасты¡ “К†кетай ханны¡ †лiмi ж„не оны¡ асы”,- деген ¥зiндiсiн орыс тiлiне аудар£ан. Осы ¥зiндiде тарихи, этнографиялы¼, т´рмыс-салт¼а ¼атысты ¼ызы¼ты м„лiметтер мол екенi аян. Демек, Шо¼анды бай ма£л´маттарды¡ а£ыны ¼ызы¼тыр£ан болуы керек. Белгiлi фольклор зерттеушiсi ….½о¡ыратбаев: “Шо¼ан “Манасты¡” негiзгi кейiпкерлерiн де халы¼ батырлары ретiнде ба£алайды” [30], - деп т´жырымдайды.

½аза¼тар мен ¼ыр£ыздарды¡ халы¼ шы£армашылы¼тарын салыстыра келе, ¼аза¼тарды¡ суырып салма сахара а¼ындары ¼ыр£ыздарда жо¼ деп ¼орытындылайды. ½аза¼ арасында батырлар жырыныЎ, а¡ыздардыЎ, ертегiлердi¡ к†п болатынын, музыканы жа¼сы к†ретiнiн айта келе, Алатау ¼ыр£ыздарында †ле¡ айтылма£анын, тек “Манас” поэмасы £ана †зiнi¡ тiлi мен сипатына ¼арай халы¼ты¡ т†л шы£армасы деп т´жырымдайды. Б´л шы£арма£а тарихи ж„не „деби т´р£ыдан талдау жасап, ¼ыс¼аша мазм´ндайды. Осы тараушаны¡ со¡ында Шо¼ан ¼ыр£ыз хал¼ыны¡ “Дала Илиадасы” деп ба£ала£ан „йгiлi эпосын: “Тарихи жа£ынан ал£анда б´л поэма Алатау ¼ыр£ыздарыны¡ †ткендегi „дет-£´рыптары мен ´£ымдарын д´рыс бейнелейтiндiгiмен ж„не Таластан Iлеге дейiн, одан „рi ½аш¼ар£а дейiнгi жерлерде мекендеген т¥рлi халы¼тарды¡ кездесiп отыратынды£ымен ¼´нды” [12,250], - дейдi.

“Очерк – эпикалы¼, суреттеушiлiк „дебиеттi¡ бiр т¥рi, ол бас¼а т¥рлерден /роман, повесть, „¡гiме/ ай¼ын ма£л´маттылы£ымен ерекшеленедi, я£ни очеркте на¼ты †мiрде бол£ан о¼и£алар белгiлi д„режеде д„лiрек бейнеленедi, о£ан ¼атысушылар †мiрде бол£андар” [8],- деген аны¼тама£а Шо¼анны¡ ¼ыр£ыздар жайында£ы очеркiндегi на¼ты ма£л´маттар с„йкес келедi.

Мысалы, 1723 жыл£ы Галдан-Цереннi¡ ¼ыр£ыны, 1360 жылдары †мiр с¥рген Есiм ханны¡ †мiрiне байланысты деректер, 1770 жыл£ы Абылай жоры£ыны¡ да¡¼ы, 1851 жыл£ы ¼ыпша¼тар билiгiнi¡ м¥лдем жойылуы туралы деректердi бергенде очеркшi †мiр шынды£ын бiрт´тас диалектикалы¼ даму т´р£ысынан бейнелеп, типтiк д„режеге к†тере бiлген. …леуметтiк, экономикалы¼ астары тере¡ фактiлердi очеркке негiзгi тґЈыр етiп ал£ан.

Б´л очеркiнде мол да тере¡ ма£л´маттар жина£ан £алым кейбiр о¼ымыстыларды¡, ¼ыр£ыздар туралы тарихи м„лiметтердi к†рсетудегi ¼ателiктерiн, К.Риттер, Шотта мен Клапротты¡ е¡бектерiн сына£ан т´стары да баршылы¼. Б´дан Ш.У„лихановты¡ ¼ыр£ыздар ж†нiндегi барлы¼ м„лiметтердi жа¼сы бiлгендiгiн, Јылыми †ресiнiЎ биiктiгiн к†ремiз. Шо¼ан У„лихановты¡ осы очеркiндегi £ылыми т´жырымдарыны¡ б¥гiнгi к¥нге дейiн †зiнi¡ ма¡ыздылы£ын жо£алтпай отыр£анды£ы кемелдi шы£арма екендiгiнi¡ д„лелi болса керек.