Т. Д. Укбаева 1, Г. И. Тоғызбаева
жүктеу/скачать 0.61 Mb. Pdf көрінісі
|
| Сурет 1 - Стероидты гормондардың нысана – жасушалармен әрекеттесуі.
Тасымалдаушы белоктан босап, жасуша ішіне өткен гормон молекуласы ондағы рецепторлармен әрекеттесіп, гормон-рецептор комплексін түзеді. Түзілген комплекс қандай да факторлардың ықпалымен қайтымды активтену процесіне ұшырайды. Мұның нәтижесінде гормон-рецепторлық комплекстің ядролық хроматинге деген тектестігі күрт артады [19]. Көп уақыт бойы рецепторлардың ядромен ешбір байланысы жоқ, жасушаға мембрана арқылы енген стероидты рецепторлармен еркін байланысқа түсе алады, және түзілген комплекс ядроға қарай кедергісіз қозғалуы мүмкін деген жорамал басым болды. Алайда, қарапайым түрдегі стероидты рецептор қосылысына күрделі комплекс формасына айналдыратын қандай да бір фактор болуы мүмкін. Ондай факторларға жасуша ішілік температура өзгерістері мен иондық күштер жатуы ықтимал [20]. Бұдан басқа стероидты гормондардың рецепторлары кейбір ферменттердің әсерімен фосфорлана алатын қасиеті бар екендігі белгілі. Сондықтан көптеген зерттеулер тек фосфорланған рецепторлар ғана гормон молекуласымен байланысқа түсе алатынын көрсетіп отыр [21]. Қорыта келгенде, рецептор гормон молекуласымен әрекеттесуі үшін және одан кейінгі түзілген гормон-рецептор комплексі хроматиндік акцепторлармен байланысқа түскенге дейін қандай да бір алдын ала дайындықтан өтуі қажет [22]. Активтенген гормон - рецепторлық комплекс цитоплазмадан ядро ішіне өтіп, ондағы дезоксирибонуклеин қышқылының белгілі бір бөлігімен химиялық байланысқа түседі [23]. Ядро хроматинінде гормон ДНҚ құрамындағы генді активтендіреді. Активтенген генде ерекше матрицалық рибонуклеин қышқылы түзіледі. Түзілген мРНҚ ядродан цитоплазмаға өтіп, ондағы эндоплазмалық ретикулумның рибосомаларымен байланысып, белоктар синтезіне қатысады [24]. Рецепция циклі гормон-рецепторлық комплекстің түзілуін тежейтін тетіктердің іске қосылуымен аяқталады. Гормон-рецепторлық комплекс ыдырағанда босап шыққан рецептор қайтадан цитоплазмаға өтіп, екінші рет пайдаланылады [25]. Тиреоидты гормондардың жасушаға әсер ету механизмі жөнінен стероидты гормондарға қарағанда біраз айырмашылықтары бар. Біріншіден, тиреоидты рецепторлар-хроматин типті белоктар. ДНҚ-мен берік байланысқандықтан қалыпты жағдайда ядродан шығып, не кіре алмайды. Ядродағы олардың концентрациясы қандағы тиреоидты гормондар мөлшеріне байланысты емес, әр уақытта тұрақты болады [26]. Қалқанша безді алып тастаса да рецепторлар саны өзгермейді. Екіншіден,нысана-жасушаларда гормондар алмасуы яғни тироксиннің трииодтиронинге дииодтануы процесі жүреді [27]. Тиреоидты гормондар қанда көбіне тироксин формасында тасымалданады. Белокты байланыстан ажырағаннан кейін тироксин молекуласының липофильдік қасиеті артады және осыған байланысты олардың жасуша ішіне қарапайым диффузия жолымен өтуі жеңілдейді [28]. Жасуша ішіне өткеннен кейін тироксин Т 3 –ге дииодтанады. Бұл реакция эндоплазмалық ретикулум мембранасында жүреді. Ядролық рецепторлардың Т 3 –ге тектестігі аса жоғары. Тиреоидты гормондар рецепторлары хроматинмен мықты байланысқан. Т 3 рецептормен реакцияға түскеннен кейін хроматиндегі гистондардың қайта бөліну процесі жүреді, РНК активтілігі артып, мРНҚ түзілуі басталады [29,30]. Мембраналық циторецепция. Белокты және пептидті гормондар мен катехоламиндердің рецепторлары жасуша мембранасының сыртына орналасқан [31]. Рецепторлық молекулалардың гормондары ажыратушы немесе танушы фрагменттерді сыртқа қарай бағытталған және түрлі бағытта қозғалыс жасап тұрады. Қазіргі кезде гормондық сигналдарды өткізу мен күшейтуге тікелей қатысы бар жасуша ішілік медиатордың екі жүйесі белгілі: 1) аденилатциклаздық жүйе; 2)кальцийлік жүйе. Гормондар әсер етуінің осы тәріздес триггерлік жолдары бір-біріне тәуелсіз түрде жүруі немесе кейбір нақтылы физилогиялық жағдайларда өзара байланысты болуы мүмкін [32]. Сурет 2 - Белокты және пептидті гормондардың мембранаға әсер ету механизмі. Гормондар рецепциясының патологиясы. Соңғы кездегі зерттеулер мен бақылаулар көптеген эндокриндік аурулардың пайда болуы ішкі секреция бездері қызметінің ауытқуына байланысты емес, керісінше, жасушалардың гормонға деген сезімталдықтарының жоғалуынан туындайтынын дәлелдеп отыр. Бұған мысал ретінде нысана-жасушалар мембранасындағы инсулин сезгіш рецепторлардың жетіспеушілігіне байланысты жасушаның инсулинге деген сезімталдығын жоғалтуы нәтижесінде организмде пайда болатын қалыптан тыс семіріп кету құбылысын келтіруге болады [33]. Бұл процесс диабет ауруының пайда болуы мен дамуында шешуші рөл атқарады. Бұл типтегі аурулар қатарына іштен туатын псевдогермафродитизмді де жатқызуға болады. Аурудың бұл түрі жасушалардағы андрогендік рецепторлардың жетіспеушілігімен байланысты [34]. Кейбір қатерлі ауруларының шығу тегінде гормондық рецепторлардың жетіспеушілігімен байланыстырады. Ондай жасушалар гормондық әсерлерге тәуелсіз, өз бетімен өсіп, көбейе алатыны көрінеді. Ал, қайсыбір жасушаларда рецепторлар саны қалыптан тыс көп болуына байланысты олардың гормондарға деген сезімталдықтары жоғарылап кетеді [35]. жүктеу/скачать 0.61 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|