Тақырыбы: 5-6 жастағы балалардың үрейін жеңуде ертегі терапиясын қолданудың педагогикалық-психологиялық негізі
Ертегі терапиясының бағыттары, ертегілермен жұмыс жасау нысандар
жүктеу/скачать 109.78 Kb.
|
| 1.4 Ертегі терапиясының бағыттары, ертегілермен жұмыс жасау нысандар
Ертегі терапиясы - бұл «ертегімен емдеу» дегенді білдіреді. Дәрігерлер мен психологтар, тәрбиешілер мен мұғалімдер ертегілерді өз жұмысында пайдаланады, ал әр маман өзінің кәсіби міндеттерін шешуге көмектесетін ресурстарды табады. Ертегі терапиясының мынадай бірнеше бағыттары бар: I. Аналитикалық бағыт. Адамның ақыл-ойының дамуына қызмет етеді. Бұл бағыттың мәні - ертегілерді түсіндіру. Әдістің мақсаты - әр таңғажайып жағдайдың, фразаның, сюжеттің құрылымының артында не тұрғанын түсіну, түсіндіру. Әдіс негізінде әр ертегінің оқиғасы зор жасырын мағынаға ие, адамдардың ұрпақтан-ұрпаққа қиын жағдайларды бастарынан қалай өткізіп, олардан шыға білгендігі туралы ақпаратқа негізделген идея жатыр. Балаға берілген ертегі жағдаяты белгілі бір талаптарға сай болуы керек: дайын жауап болмауы керек (ашықтық қағидаты); онда балаға қатысты проблема болуы керек, ол ертегінің бейнелі сериясында «шифрланған» болуы тиіс. Мысалы: кедергілерді жеңу (әсіресе егер баланың бойында шешімге келе алмау, өз ойын білдіруден қорқу болса); өзара көмек және өзара іс-қимыл (әсіресе егер балаға эгоцентризм тән болса); өзін-өзі ұйымдастыру және өзінің іс-әрекеттерін болжау (егер бала аса ұқыпты болмаса немесе салдыр-салақтау болса) және т.б. Жағдай мен мәселе баланы себеп-салдарлық байланыстарды (қайдан және не үшін пайда болды, не үшін қажет, неге қажет, егер бұл және солай болса не болады) өз бетінше құрып, қадағалайтындай етіп оятуға құрылуы және тұжырымдалуы керек. Ертегіні талдау мен берілген ертегідегі жағдай бойынша жұмыс мынадай мәселелерді шешуге мүмкіндік береді: баланың шығармашылық (креативті) ойлауын дамыту; вербалды тілін жетілдіру (бала өзінің ойын дұрыс және түсінікті етіп құрауды үйренеді); қиялын, елестету дағдысын дамыту; терең бейнелі ойлау қабілеттерін дамыту, себеп-салдардық қатынастарды орнату; эмпатия мен тыңдау қабілетін дамыту (өйткені талдау барысында бала басты кейіпкерді сезінуді және басқа балалардың айтқандарын тыңдауды үйренеді). Алайда балаларға тек талдау жасау қиынға соғуы мүмкін, сондықтан ертегілерді талдай отырып, дене жаттығуларымен «сұйылту» пайдалы. II. Ертегілерді әңгімелеп беру. Ертегі терапиясының бағыты ретінде ертегілердің айтудың өзіндік ерекшеліктері мен формалары бар. Мысалы: 1. Топқа немесе бір адамға үшінші жақтан ертегі айту. Ертегіні ересек адам айтады. Бұл жағдайда актерлік шеберлік пен дағды маңызды. Мұндай сюжеттің психокоррекциялық мағынасы: ертегідегі жағдайлардың мәнін біле және олардың қайсысы тыңдаушының дамуына ықпал ететінін немесе оның мәселелерін шешуге көмектесетінін біле отырып, психолог-әңгімеші оларға саналы түрде басымдық бере алады, осылайша баланың жеке өсуіне ықпал ететін өзіндік бейсаналық процестері белсендіріледі. Бұл жағдайда ертегілер таңдалады, олардың сюжеті мен проблемалары психокоррекциялық жұмыстың мақсаттарына барынша сәйкес келеді. 2. Ертегіні топтық әңгімелеу. Бұл жағдайда баяндаушы бір адам емес, балалар немесе ересектер тобы. Бүкіл топқа белгілі ертегіні айту. Топтың әр мүшесі кезекпен ертегінің кішкене бөлігін айтады. Алдыңғы баяндаушы ертегінің қай бөлігін өзіне алғанына байланысты баяндау ерікті түрде үзінділерге бөлінеді. Жүргізушінің әңгіме айту процесіне қатыспағаны жақсы, өйткені ол сюжеттік оқиғаны бақылап, соның негізінде пікірталас өткізіп, барынша көп пайдалы ақпарат алады. Белгілі ертегіні айтып, оның жалғасын ойлап табу. Ертегі айтылғаннан кейін топ мүшелері оған жалғасын табады, ал соңғы әңгімеші міндетті түрде ертегіні аяқтауы керек. Топ ертегі ойлап табады. Біреу бірінші сөйлемді айтады, топтың келесі мүшесі айтылған сөйлемге бір немесе екі сөз тіркесін қосады және т.б. Топтық ертегі үш шеңберден аспауы керек (яғни әр қатысушы үш реттен артық әңгімелесуші рөлін атқармайды) және ертегі міндетті түрде аяқталуы тиіс. Ертегіні топ болып ойлап табу. Біреу бірінші сөйлемді айтады, топтың келесі мүшесі айтылған сөйлемге бір немесе екі сөз тіркесін қосады және т.б. Топтық ертегінің үш шеңберден аспауы керек (яғни әр қатысушы үш реттен артық әңгімелесуші рөлін атқармайды) және ертегі міндетті түрде аяқталуы тиіс. Ертегіні бірінші жақтан және ертегі кейіпкерлерінің атынан айту. Қатысушылар рөлдерді өзара бөледі, ал атынан әңгіме жүргізетін кейіпкерлер әртүрлі болуы мүмкін. Сюжетке тікелей қатысатын кейіпкерлерді таңдаудың қажеті жоқ, сіз кез-келген объектіні немесе қоршаған ортаның бір бөлігін анимациялай аласыз және олардың атынан ертегі айта аласыз. Бұл әдіс пайдалы болуы мүмкін, ол балаларды орталықтандыруға, яғни басқаның орнын ауыстыруға мүмкіндік береді, Осылайша, ертегілерді әңгімелеудің әртүрлі формалары мынадай психодиагностикалық және психокоррекциялық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді:оқиғаның эмоционалды жағдайын, ескертпелерін, екпінін, стилін, көрсетілімнің мәнін талдай отырып, баланың, жасөспірімнің, ересек адамның өзекті мәселелерін анықтау; қиял мен елесті дамыту; өз ойын білдіру қабілетін дамыту; есте сақтау мен зейінді дамыту; басқаны тыңдау, өз ойының барысын бақылау және өз ойлары мен қиялдарын оқиға мазмұнына сәйкестендіру қабілетін дамыту; топты біріктіру; назарды орталықтан алу қабілетін дамыту, басқаның орнына тұра білу, әлемге жан-жағынан қарау (өмірдегі қарапайым құбылыстарға жансыз заттардың көзімен де қарау). III Ертегілердің ойдан шығару. Баланың немесе ересек адамның ойдан шығарған ертегісі - психотерапиялық құбылыс, өйткені ол шығармашылық әрекеттің жемісі. Ертегі құрастырған адам өзінің ішкі болмысын ғана көрсетіп қоймайды, сонымен бірге оның жеке тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін санадан тыс құрылымдарды да іске қосады. IV. Ертегілерді қайта жазу. Ертегілерді қайта жазудың адам сюжетті, жағдайды, оқиғалардың нақты бағытын ұнатпайтын жағдайда мәні бар. Бұл құбылыс өздігінен диагностикалық болып табылады, өйткені адамның белсенді түрде ұнатпайтын, ол жоққа шығаратын нәрсесі көбінесе қазіргі кездегі шешілмеген проблемалар немесе өмірдің негізгі принциптерінің көрінісі болып табылады. Ертегіні қайта жаза отырып, бала өзінің ішкі жағдайына неғұрлым сәйкес келетін аяқталымды таңдайды. Ол ішкі күйзелісінен арылуға мүмкіндік беретін нұсқаны табады. Бұл - ертегілерді қайта жазудың психокоррекциялық мәні. V. Қуыршақтар жасау. Ертегіні тыңдай немесе оқи отырып, бала оны өзінің қиялында қарайды, ойнайды. Ол іс-қимыл сахнасын, ертегі кейіпкерлерін елестетеді, сондықтан ертегінің қойылымын психо-коррекциялық мақсатта пайдалану әбден табиғи болып табылады. Алайда, әр баланың немесе ересек адамның өзі сахнада ойнауы үшін актерлік таланты бола бермейді, сондықтан психологиялық түзету мақсатында қуыршақтардың көмегімен ертегі құрастыру қолданылады. VI. Қуыршақтардың көмегімен ертегіні сахналау. Қуыршаққа «жан бітіріп», бала өзінің әр әрекеті қуыршақтың мінез-құлқына қалай әсер ететінін сезеді және көреді. Ол қимылсыз қуыршақты өзіне ыңғайлы етіп қозғалтып, сиқыршыға айналады. Қуыршақпен жасалатын мұндай жұмыс мыналарға мүмкіндік береді: ұсақ моториканы және қозғалыстарды үйлестіруді жетілдіру, қуыршақты басқаруға жауапты болу, қуыршақ арқылы қандай да бір себептермен кәдімгі өмірде адам өзін көрсете алмайтын немесе оған мүмкіндік бермейтін эмоциялар, сезімдер, күйлер, қозғалыстарды көрсету, өзінің іс-әрекеттері мен қуыршақ күйінің өзгеруі арасындағы себеп-салдарлық байланысты сезіну, әр түрлі эмоцияларға, сезімдерге, жағдайларға дененің лайықты көрінісін табуды үйрену, назарды шоғырландыру қабілетін дамыту. Қойылымды ұйымдастырумен байланысты ертегіны қоюда маңызды сәт бар. Бұл кезеңге ерекше назар аудару керек. Көріністі ұйымдастыру процесі мынадай тармақтарды пысықтау үшін маңызды: жеке кеңістікті ұйымдастыру, айналасында және ішінде жайлы жағдай жасау мүмкіндігі, көлем сезімін дамыту, этикалық сезімді дамыту, қарым-қатынас дағдыларын жетілдіру, көріністі ұйымдастыру процесінде рөлдердің өздігінен бөлінбеуін бақылау (біреу автоматты түрде басшылықты алады, біреу орындаушы, біреу бақылаушы). Сонымен қатар, ертегіні сахналау әрқашан оның қатысушылары үшін мереке болып табылады. Сондықтан ертегінің шебер ұйымдастырылуы депрессиялық жағдайларды түзетудің тиімді құралы бола алады. Көлеңкелік театрды қорқынышты жеңу үшін арнайы жұмыс ретінде пайдалануға болады. Сахна - бұл жарық шамның артынан жарықтандырылған экран (ақжаймадан немесе ватман қағазынан). Спектакльге қатысушылар қара картоннан өздері қорқатын нәрсені (қорқынышын) қиып алды. Бұл нақты немесе дерексіз нәрсе болуы мүмкін. Әр қатысушы экранға шығып, өз қорқыныштарын білдіре алады. Экрандағы «қорқыныштың» проекциясына байланысты, ол әр түрлі болуы мүмкін: экранға «қорқыныш» қаншалықты жақын болса, соғұрлым аз, шамға жақын болса, соғұрлым «қорқынышты». Өз қорқынышымен ойнай отырып, адам бейсаналық түрде өзінің қорқынышын басқара алатындығын есте сақтайды. Қойылым соңында қуыршақтар - «қорқынышты» жояды. Ертегідегі медитация - бұл шиеленісті жеңілдетудің, балалардың оңай қозғыштық күйін тұрақтандырудың жақсы әдісі. Ол үшін жағымды қиял ауқымы мен релаксациялық музыкасы бар ертегілер таңдалады. Сондай-ақ, медитацияны ертегімен жұмыс істеудің басқа түрлерімен қатар қолдануға болады. Терапевтік форма қолданбалы болып табылады және оны балалармен немесе топтық жұмыста қолдануға болады. Осы форма аясында актілер мен құбылыстардың себеп-салдарлық байланысын орнату, шығармашылық ойлау мен қиялын дамыту қабілеттерін қалыптастыру міндеттері шешіледі. Емдік нысан екі формада қолданылады: библиотерапия және ертегідегі мәселелерді шешу. Библиотерапия жеке тұлғаның құндылық құрылымын қалыптастыруды, өмір құбылыстарының мәнін тереңірек түсінуді, аналитикалық және синтетикалық қабілеттерді дамытуды қамтиды Бұл жұмыс түрі 5-6 жастағы балаларға, жасөспірімдерге жақсы. Психотерапиялық материал ретінде әр түрлі көркем ертегілер қолданылады. Ертегі міндеттерін шешу психодиагностикалық материал жинаудың, шығармашылық ойлау мен қиялды дамытудың асыл мақсаттарына қызмет етеді. Ертегінің міндеті адамның жобалай алуы, оған өзінің өмірлік тәжірибесін бере алатындай етіп тұжырымдалады. Ең бастысы, оның бірден-бір жалғыз дұрыс шешімі жоқ. Ертегі міндетінің мақсаты - өмірлік жағдайларды шешуге арналған идеяларды қалыптастыру процесін ынталандыру, құбылысты жан-жағынан қарастыру [23, 47-б.]. Ертегідегі міндеттерді шешуді психологиялық-педагогикалық жұмыста ғана емес, сонымен қатар балалар кештерінде де қолдануға болады. Осылайша, ертегі терапиясының аналитикалық бағыты шеңберіндегі жұмыс мыналарға ықпал етеді: баланың шығармашылық ойлауын дамыту; ауызша тілді жетілдіру; қиялын, елестете білу дағдысын дамыту; терең бейнелі ойлау қабілетін дамыту, себеп-салдардық қатынастарды орнату; эмпатия және тыңдай білу қабілеттерін дамыту. Дегенмен, балаларға тек талдау жасау қиын болуы мүмкін, сондықтан аналитикалық жұмыстарды басқа ертегілік тәсілдермен толықтыру керек Ертегілерді айтып беру Көптеген ата-аналар, тәрбиешілер, мұғалімдер балаларға ертегілер айтады, алайда ертегілерді ертегі терапияның бағыты ретінде айтудың өзіндік ерекшеліктері мен формалары бар. Ертегілерді айтудың қауіпті тұстары бар: әр адам сол оқиғаны өз ойынша қайталайды, өзінің қазіргі кездегі негізгі проблемаларына баса назар аудара отырып, қайталап айтады. Бір жағынан, бұл психодиагностикалық мәселелерді шешуге пайдалы болуы мүмкін, өйткені баяндаушының жағдайын, оның экспрессивті құралдарын, ескертпелерін талдай отырып, сіз адамның психологиялық портретін жасай аласыз. Екінші жағынан, әңгімешінің өзін жақсы білуі өте маңызды: әйтеуір әйгілі ертегіні айтып берсе де, әңгімеші тыңдаушыға оқиғаларға, оның құндылықтарына және ішкі проблемаларына деген көзқарасын жеткізеді. Бұл мәселені шешудің бір ғана жолы бар: өзіңді зерттеу және жеке басыңды дамыту Бұлайша айтып берудің психокоррекциялық мәні мынада. Ертегі жағдайларының мәнін біле және олардың қайсысы адамның дамуына ықпал ететінін немесе оның мәселелерін шешуге көмектесетінін біле отырып, психолог оларға саналы түрде назар аудара алады. Осылайша, адамның өзінің жеке басының өсуіне ықпал ететін өзінің бейсаналық процестер белсенді бола бастайды. Үшінші тұлғаның атынан ертегіні айтып беруден бөлек, сюжеттік әңгімелеудің мынадай да түрлері бар: ертегіні топтық әңгімелеу, белгілі ертегінің сюжетін және оның жалғасын ойлап табу, ертегіні әр түрлі кейіпкерлердің атынан әңгімелеу және т.б. Сюжетті әңгімелеудің әртүрлі формалары ертегілерге мынадай психодиагностикалық және психокоррекциялық міндеттерді шешуге мүмкіндік береді: сюжеттің эмоционалды жағдайын, ескертпелерін, стилі мен мағынасын талдай отырып, баланың өзекті мәселелерін анықтау; есте сақтау қабілетін және зейінін дамыту; назарды орталықтан алу қабілетін дамыту, басқаның орнына тұра білу дағдысы, әлемге жан-жағынан қарау Ертегі құрастыру Әңгімелер жазу - бұл психотерапиялық әрекет, өйткені адам өзінің шығармашылық өніміне ішкі шындығының бір бөлігін салады. Көптеген ата-аналар балаларды тым көп қиялдауға бейімділігі үшін айыптайды. Көбінесе балалардың қиялдары мен әңгімелері өзін-өзі емдеу әдісі болып табылады, өйткені бала өзіне қатысты сұрақтарды айтады және оларға жауап табуға тырысады Балалар құрастырған ертегілер олардың ішкі болмысын, оларды толғандыратын мәселелерді ғана емес, сонымен қатар олардың жеке дамуына және қиындықтарды шешуге ықпал ететін бейсаналық процестерді де белсендіреді. Ертегілерді жазудың психологиялық денсаулыққа пайдалы әсері бар екендігі атап өтілді: бала байсалды бола бастайды, оған өмір қиындықтарын жеңу оңай болады Құрастырылған ертегілерді психологиялық тұрғыдан түсіну баға жетпес интерпретация деп түсініледі. Біз бұл ертегіде жақсы, ал жаман деп айта алмаймыз. Біз оқитын нәрсе - қазіргі кездегі адамның ішкі сырын босатуы. Шығарылған ертегілерді түсіндіру кезінде мына жайттарға назар аударылады: Негізгі тақырып Бас кейіпкердің желісі Белсендірілген сезімдер Бейнелер мен символдар Сюжеттің бірегейлігі. Бұл схема сізге ертегі жеткізетін және толық немесе ішінара қолдануға болатын үлкен көлемдегі ақпаратты жүйелеуге мүмкіндік береді. Авторлық ертегі тәжірибелі психологқа психокоррекциялық және психотерапевтік жұмыстың тәсілдері мен әдістерін айтып береді, өйткені ертегіде адамның алдында тұрған проблемалар ғана емес, оларды шешу жолдары да кездеседі.Ертегі бойынша сурет салу.Ертегі терапиялық суретті екі топқа бөлуге болады: жобалау диаостикалық сурет және стихиялық сурет.Бірінші әдіс тобына суреттердің проекциялық сериялары кіреді. Проективтік графикалық әдістер тақырыптық суреттердің көмегімен адамның ішкі әлемін, оның өзіне және басқаларға деген қарым-қатынасының жүйесін зерттейді. жүктеу/скачать 109.78 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|