Тақырыбы: Білім берудегі сапа менеджмент жүйесінің әдістеріне шолу жасау Қабылдаған: Әуезов Б. Орындаған: Қаппар Нүргүл Тобы: мнк-211 Түркістан Жоспар
Жобалау әрекетіндегі топтық қарым–қатынастың ерекшелігі
жүктеу/скачать 70.5 Kb.
|
| 2. Жобалау әрекетіндегі топтық қарым–қатынастың ерекшелігі
Жобалау өзінің негізгі сипаттамасы бойынша жеке де, топта да орындалатын әрекет екені белгілі. Бірақ оқыту барысында көбіне топпен орындауға қолайлы болғандықтан мұғалімдер осы бағытта пайдаланады. Соған орай, жобалауды оқушыларды бірлесе жұмыс істеуге үйретуге мүмкіндік беретін әрекет деп қарастырамыз. Бұл кезде оқушылардың мектептен кейін де бірлесіп ойлайтынын, ойын арқылы топтық әрекеттер орындалатынын айта отырып, бұл жобалаудан бұрын басталды деуге негіз бар. Алайда, бірлесіп білім алу, оқыту әрекеттері барысындағы коммуникациялық қатынастар шын мәнінде жобалау арқылы орындалады. Дәстүрлі оқытуды алатын болсақ, онда бірлесе оқу, білімді топпен игерудегі оқушылар арасында коммуникация жоқ деуге болады. Коммуникация бұл жағдайда тек мұғалім мен оқушы арасында жүреді. Белгілі ғалым Д.Б.Элькониннің айтуынша, достыққа негізделген тұлғааралық қатынастар жасөспірім шақта пайда болып дами береді, бұл қатынастардың өзі оқушылардың негізгі әрекетін құрайды. Бірақ, белгілі бір мақсатқа негізделмеген мазмұнсыз қарым–қатынас, өзара әңгімелесу, олардың бір–бірімен коммуникациялық қарым–қатынастын тиімді дамытпайды. Егер, топ белгілі бір мақсатқа сай бір идея негізінде проблеманы шешуге әрекет етіп, оны жүзеге асыруға ұмтылғанда ғана өзара достық, сыйластық, түсіністік орта қалыптасады. Ал ешбір мағынасыз, еш қажеттіліксіз жиналып, қарым–қатынасқа түсетін, қараусыз топтар өз ішінде бір–бірімен келіспеушілікте болса, қарама– қайшылықтар болуы мүмкін. Оқушылар әдетте ортақ проблеманы шешу мақсатында тиімді қарым–қатынас құра алады. Бүгінгі халықаралық талаптар тұрғысынан қарасақ, топпен жұмыс жасай білу қазіргі мамандар (қай сала болса да) үшін аса маңызды сапалық қасиет деп есептеледі. Командалық жұмыс түрі кез келген әрекеттің ажырамас бөлігі, сондықтан, көптеген тренингтер мен бизнес– семинарларда осыған қажетті дағдыларды үйретуге көңіл 242 аударылады, осы тақырыпта көптеген басылымдар шығарылуда. Топпен жұмыс тек топтағы адамдардың қарым – қатынасымен шектелмейді, оның барысында жобалауға қатысушылардың бойында жаңа сапалар қалыптасады. Олар: командада жұмыс жасай білуі. Бұл өзінен-өзі пайда болмайды. Команда, әдетте, белгілі бір маңызды міндетті орындау үшін құрылады. Жобалау барысында бірнеше міндеттерді кезегімен орындау көзделетін болған соң, оның мерзіміне, маңыздылығына, қажеттігіне байланысты командалар құрамы өзгеріп отырады. Бұл команда құрамының өзгеруін емес, олардың рөлдерінің үнемі ауысып отыратынын білдіреді. Оның тағы бір маңызды жағы – онда лидерлер пайда болып, жобаның бөліктерін орындауға жауапкершілікті лидер алады, ал қалғандары орындаушылық қызмет атқарады. Лидердің жобаны ұйымдастырудағы рөлі өте жоғары. Осыған орай, топтың өз ішінде үнемі өзара міндеттерді бөлісу туралы: бір жұмысты атқарған кездегі лидер, келесі бір жұмыс барысында тек орындаушыға айналады. Бұл, әсіресе, күрделі ұйымдасқан жобаларға тән жағдайлар және олар оқушылардың тәжірибесі жеткілікті болуын қажет етеді. Ал, қысқа, шағын жобаларды орындауда аз құрамды топта лидерлер ауысуы, болмауы да мүмкін. Кейбір жағдайларда топтың командалық жұмысы үйлеспесе, лидерлік пен міндет бөлісу мәселелерін шешу қиын болады. Ол кезде педагогтардың араласуы, түрлі педагогикалық коррекция (түзету) қажет болады, тіпті топ құрамын қайта таңдау немесе жобалау мазмұнын өзгерту сияқты қатаң шаралар қолдануға да болады. Сондай–ақ, тұлғаарлық қатынас қиындауы, топтағы түсінбестіктер болса, педагог команданы таратып та жібере алады. Екіншіден, топпен жұмыс барысында топішілік бірлескен жұмыс атқарудың ережесін орындау да қажет. Біздің тәжірибемізден алсақ, оқушылар жобалау барысында қарапайым ережелер құрастырып, оны бұлжытпай орындауға тырысады. Бұл кез келген коммуникацияның жалпы принциптерін құрайды: Мысалы: 243 - бір адам сөйлегенде қалғандары тек қана тыңдайды; - ойға шабуыл, ой бөлісу кезінде бірін – бірі сынауға болмайды; - сөйлеушінің пікірі өте түсінікті болуы керек; - кез келген пікір берушіні түсіністікпен, кең пейілмен қабылдау керек; - қандай жағдай туса да біреуді ренжітетін, намысына тиетін сөздер айтылмауы керек; - ақпарат туралы көзқарас (келісемін (келіспеймін), ұнайды (ұнамайды), оны түгелімен жеткізуші деген ойды білдірмейді); - топтағы пікірталас барлық адамға да сұрақ қою еркіндігін береді және сөйлеуші берілген сұрақтарға жауап беруі тиіс. Топтың жұмысты жүргізу тәртібі бойынша ең әуелі барлық сөйлеушілерге пікір беруге мүмкіндік білдіреді және одан соң сұрақ – жауапқа көшу орындалады, сондай – ақ «ой қозғаудан» - қорытынды жасауға қарай жүру тәртібі сақталады. Топтық қарым–қатынас пен пікірталасты ұйымдастырудың бекітілген ережесі жоқ және оны сақтауда барлық жағдайда мүмкін емес. Солай болса да жобалау әрекеті–білім беру кеңістігінде оқулығы дұрыс қарым–қатынас дағдыларын қалыптастыратын әрекет. Оның маңызды әдісі бар, яғни, топпен жұмыс басталмас бұрын оқушыларға топтық қатынас ережелері жасалып, қабылдануға мүмкіндік жасалатын әдісі. Ол әдістер белгілі бір символдар арқылы бекітіліп, пікірталас басталғанда оның нақтылануы талап етіледі. Топтың коммуникацияда оқушылардың тәжірибесін қалыптастыруда қажеттілік бар. Ол үшін жас ерекшеліктеріне қарай аралас топтар құрылады. Оның мәні, топтық коммуникация тәжірибесі бар оқушылар жаңадан келгендерге қарым-қатынас дағдыларын үйретеді. Топтың коммуникацияны дамыту логикасын қарастыратын болсақ, ол бірнеше кезеңнен тұратыны байқалады. 244 Алғашқы кезеңде оқушы топтық пікірталас жасаудың ережелерін меңгеруі тиіс. Ол ережелер тұрақты түрде ұжымда қалыптасқан болуы да немесе осы топ ішінде жаңадан жасалған болуы да мүмкін. Келесі кезеңде топтық пікірталасқа тікелей араласу басталады, онда талқыланып отырған мәселе бойынша сұрақ қоя білуге үйрену керек. Одан кейінгі кезең–дәлелді түрде сын–пікір айтып үйрену кезеңі. Бұл қабылданған формат аясында орындалуы тиіс. Келесі кезеңде белсенділік пен ұсыныстар беруге үйренеді, өз жауапкершілігіне кейбір міндеттерді алады, өзгелерге қол ұшын беруге келіседі. Егер оқушы келесі адам орындасын деп, өзгеге сілтейтін болса – бұл оның талданып отырған мәселені түсінбегенін немесе өз мойнына жауапкершілік алудан бас тартуын білдіреді. Оқушылардың топпен жұмыс істеу қабілетін анықтайтын көрсеткіштердің маңыздысы–олардың өз жауапкершілігіне белгілі бір қиын міндеттерді ала білуі. Бұл – оқушының жобаның жалпы идеясын түсінуін және осы міндетті орындамай, жобаның нәтижелі болуы мүмкін еместігін көре білуінің айғағы. Келесі көрсеткіш – жобалау идеясын орындамай жатып, басқа да тартымды жұмыстарға араласуға бармау, жобаны аяғына жеткізуге күш жұмсау. Тағы бір көрсеткіш-өз пікірінің өзгелерге түсінікті болуына көңіл аудару, басқа адамдардың пікірін ескере отырып, өз ойлары мен ұсыныстарына өзгеріс енгізе білу. Жоғары сыныптарда оқушылар топтық қатынас болсын, жай қатынас болсын, рефлексиялық баға бере алады. Ал негізгі мектепте түгелдей жету мүмкін емес. Сондықтан негізгі мектепке тән жасөспірімдік шақта топтық жұмысты, оның нәтижелерін, коммуникациялық деңгейлерін талдауға үйретілу керек. Оқыту әдістемесі дәстүрлі түрде жүргізілетін мектептерде мұғалімнің рөлі басым болып, ол оқушыдан сабақты тек қана тақтаның алдына ғана шығарып сұрайтын болса – бұл мектептерде жобалау әрекеттерін ұйымдастыру оңай емес. Ол мектептерде қалыптасып қалған дәстүр – 245 стереотипті ойлау, үйренген жолмен ғана жылдар бойы жүру. Жобалауды ұйымдастырудың тиімді жолы–осы бағытта мектепте белгілі бір қалыптасқан дәстүрдің болуы. Оның мәні педагогтарда әр пән бойынша жобалау әрекеттерін ұйымдастыру тақырыптарының болуы, сыныптан тыс жұмыстарды жобалауға ұсыныстардың дайын екені ғана емес. Ең бастысы–жобалау әрекеттерінің элементтері таныс болуы, педагогтардың белгілі бір жобаға қатынасу тәжірибесі немесе жоғары сынып оқушылырының кіші жастағы балаларды өз жобаларымен таныстыруы бірнеше сыныптан тыс жобалардың тәжірибесі болуы маңызды. Біз осы жерде жобалау әрекеттері белгілі бір деңгейде жүргізілетін мектеп жағдайында және жобалау әрекеттері мүлдем таныс емес мектеп жағдайында оны дәстүрге айналдыру жолдарын қарастырамыз. Жобалау әдістерінен азды–көпті тәжірибе болған жағдайда, олардың белгілеріне, символдарына көңіл аударылуы тиіс. Мысалы, жобаны ұйымдастыру сәттерінен түсірілген суреттер, бейнефильмдер, жинақталған альбомдар, кітапшалар, оқушы портфолиосы, көрмелер, т.б. Жобалауды ұйымдастыру дәстүрлі мектептің қатып қалған тәртібінің ауқымына сыймайды, оның атрибуттары қазіргі оқушылардың қарым–қатынас ерекшеліктеріне, еркін ойлауына сәйкес келетіні белгілі. Егер де жобалау бұрын–соңды мектеп тәжірибесінде болмаған жағдайда оны ұйымдастыру өзгеше болады. Бұл кезде педагогтар арасынан бастамашы топ құрылып, оларды жобалау әрекеттеріне даярлау ұйымдастырылады. Оны элективтік курстар арқылы жүргізген тиімдірек. Алғашқы жобалар қысқа мерзімдік (1-2 апталық) болғаны дұрыс, және олар кеңесші – педагогтың қатысуымен ұйымдастырылады. Жоба жұмысы аяқталып, нәтижесін презентациялау барысында оқушылар мен педагогтардың белсенді қатысуын қамтамасыз еткен дұрыс. Жобалау жұмысын рәсімдеу, өзіне тән белгілері мен атрибуттарын қатаң сақтаумен қатар, оқушылар үшін оның маңызын, стационарлық сипатын сезіндіру үшін 246 мектепте жобалау зертханасы, техникалық үйірмелер, авторлық немесе шығармашылық топтар т.б. құрылымдар мәні ерекше болды. Бұл құрылымдар оқушылар жобасын жүзеге асырудағы сабақтастықты педагогтардың, түрлі жастағы балалардың бірлескен әрекеттердің дәстүрге айналуына ықпал етеді. Педагогтармен бірге жоғары сынып оқушылары жобаларын жасау, төменгі сынып пен жоғары сынып оқушыларының бірлескен жобалары, сонымен қатар, сыныптан тыс ата – аналар қатысуымен жасалған жобалардың өз тарихнамасын құрып, жобалауды мектеп дәстүріне ендіруге негіз салынады. Білім беру үдерісіне қатысушылардың қарым – қатынас түрлері. Білім беруде оқушы әрекеттерінің жаңа түрлері енгізілуі педагог–оқушы қарым–қатынасын өзгертетіні сөзсіз. Дәстүрлі оқытуда бұл қарым – қатынас біржақты түрде жүргізіледі. Атап айтқанда, әр пән бойынша оқулықтардың оқушыға берілуі тиіс белгілі бір білім қоры жинақталған. Мұғалімнің міндеті – сол білім қорын өзгертпестен оқушыға түсіндіру. Білім, білік, дағды – оқулықтарда нормаланып берілген, яғни, қандай демократ болса да, мұғалім оқушыдан осы нормаларды орындауды талап етеді. Олар–ережені, формуланы, анықтаманы жаттап алу, қайта айтып беру, оларды практикалық жұмыста пайдалану. Осы тұрғыдан алғанда оқушы мен мұғалім еш уақытта тең құқықта болмайды, өйткені, біреуі біледі, екіншісі, білмейді, оған түсіндіру керек. Ал осы мақсатқа жетудің құралдарының бірі – оқыту әдістемесі. Әдістеме бойынша, қандай пән болса да оқушының өз түсінгенін ауызша айтып беруін талап етеді. (теорияға сай, ауызша ақпарат мазмұны тек 10% ғана есте қалады.) Сонымен қатар, әдістеме бойынша, педагогтар қосымша көрнекі құралдар пайдаланады, түрлі жаттығулар береді. Олардың барлығын тиімді пайдаланған жағдайда педагогикалық қызмет тиімді болады деп күтіледі. Әрине бұлар белгілі бір деңгейде нормалар бойынша берілген білім қорын игеруге мүмкіндік береді. 247 Осылайша, егер оқытудың мақсаты ретінде нормаланған білім, білік, дағдыларды үйрету көзделсе, бұл мұғалім мен оқушының тең қатынасын қажет етпейді. Оны оқытудағы кемшілік емес, дәстүрлі білім берудің сипаты деп қарастырған жөн. Қарым–қатынастың бұдан басқа түрі алға қойған мақсатты орындауда оқушы мен мұғалімнің мүмкіндіктері мен жауапкершіліктері тең дәрежеде қарастырылғанда ғана пайда болады. Жобалау әрекетін ұйымдастыруда идеясы, бағыты белгілі болғанымен шын мәнінде алынатын өнімді оқушы да, мұғалім де дәл біле алмайды. Өйткені, алынатын нәтиже әзірге идея түрінде ғана белгіленеді. Идея пайда болғаннан бастап–оны орындаудағы қиындықтардан, мәселелерден өте алу, кейде идеяның орындалуы туралы алғашқы жоспарды қайта өзгерту, қайта жасау–бұлардың барлығы да командада педагогтың болуымен, оның жобаны ұйымдастыруымен ғана мүмкін болады. Жобалаудың көп бөлігінде мұғалім басқарушы емес, қатысушы рөлін атқарып, оқушылармен тең дәрежеде болады. Осындай өзара тең қатынастарды ұйымдастыру бүгінгі жағдайдағы коммуникацияларда үлкен рөл атқарады. Жобалау әрекетінің бұрынғы пионерлік немесе скауттық қозғалысқа ұқсас міндеттері болды, олар оқушылармен жұмыс барысында өз әрекеттерін мақсатқа сай ұйымдастыра білуден, өзара қарым – қатынасқа түсе білуден, өз міндеттерін топ ішінде бөлісе алуларынан көрінеді. Осы әрекеттерге сай ортақ мақсатты орындау барысында нәтижені белгілеу, алға қойған міндеттердің шешу жолдарын іздеу, т.б. қарым–қатынастың жаңа түрлері пайда болады. Бұл жаңа қатынастар нұсқаулар негізінде немесе біреулердің тілегі үшін немесе педагогтың басымдығын болдырмау үшін деген сияқты себептерден пайда болмайды. Немесе педагогтың қарым – қатынаста өзгерту тілегінен де туындамайды. Жаңа типті қарым – қатынас, шын мәнінде, жаңа әрекеттің міндетті компоненті ретінде пайда болады. Жобалау әрекетінің қатаң нормативтік құрылымы мен мазмұны болмайды. Әрекеттің негізіне оның нәтижесі ретіндегі өнім алынады. Нәтиже де (өнім) өз алдына нақты 248 нормаланбайды, олай болса, жобалау шығармашылық жұмысқа айналуы мүмкін. Сондықтан оған қатысушылардың рөлдері тең дәрежеде қарастырылады. Жобалаудың ерекшілігі–оның ресурсы ретінде оған қатысушылардың білімі мен қабілеттері қарастырылады, орынды жұмсалады. Бұл кезде білімі тереңірек, қабілеті жоғарырақ адамның лидерлік қасиеттері көрінбек. Ал жобалау барысында белгілі бір уақыт ішіндегі түрлі әрекеттерге байланысты рөлдер қабілеттеріне қарай өзгеріп отыруы да мүмкін. Педагогтар үшін ескеретін жайт, жобалау барысында шешімді өзі қабылдау, өз пікірін ғана басшылыққа алу сияқты істерден бас тарту қажет. Әрине, бұлар тәжірибеде болмайтын нәрселер емес, кейде олай істеуге де тура келеді. Бірақ шама келгенше оқушыларға жауапкершілік арту қажет. Оны болдырмау жолдары тәжірибемен бекітіледі. Бірақ жобалауға оқушылар кеңінен қатыса отырып, оның барлық компоненттерін игерген сайын өздерінің белсенділіктері арта бастайды. Бірақ педагогтың жетістігі ретінде оқушының нәтижесі алынып тұрған кезде, педагог жобаның тартымды болуына белсенділік танытары сөзсіз. Оқушылар үшін жобалау әдеттегі қызмет түріне айналған кезде, олардың педагог тарапынан қадағалануы азаяды. Бұл кезде мұғалім оқушылардың жобалау әрекетінде басқарушылық қарым – қатынасқа түскені жөн. Басқару үшін педагогқа қажетті төмендегі сапалар анықталады: өз пәнін өте жақсы білу, жобалау қызметін ұйымдастыру тәжірибесі, коммуникативтік құзіреттіліктерінің болуы. Дәстүрлі оқытуда мұғалімдердің осыған ұқсас қасиеттері пайда болып, кәсіби қызметінде одан әрі дамиды деп есептелсе, кәсіби басқару әрекеті мен оған қажетті коммуникация мұғалімнің кәсіби дамуы арқылы жүреді. Жобалау әрекетін ұйымдастыру–оқушылардың өзара ынтымақтастықта бірлескен іс-әрекетін, қатынасын дамытуға негіз болады. Өйткені, жоба идеясы оларды біріктіреді. Міндеттерді өзара бөлісуге, мазмұн–мағынасы бар жұмыс атқаруға ықпал етеді. Айта кету керек, оқу әрекеті сияқты, жобалауға қатысатын топтар да бір жоба аяқталған соң тарап кетеді, 249 одан соң жаңа жоба идеясымен қайта бірігеді. Сөйтіп, топтар да оның мақсаттары да үнемі өзгеріп отырады. Бұл педагогикалық қарым–қатынастың тиімді түрі, өйткені, оқушылар түрлі топтармен, оқушылармен түрлі рөлдерде қарым–қатынас дағдысына үйренеді. Жобалау топтары 4–6 адамнан шағын болса тиімдірек.(Әрине әр жобаның мақсатына байланысты жеке, жұппен немесе түгел сынып қатысуымен де орындалатын түрлері бар.) Ал шағын топтармен ұйымдастыру, бір жағынан, идеяны жүзеге асыруға қолайлы, екінші жағынан, оған қатысушылардың өзара қатынастырын қалыптастыруға және қолдауға мүмкіндік береді. Жобаны жүзеге асыру мерзімі оның мазмұны мен мақсатына байланысты. Ал жобалық жұмыс барысында коммуникациялық қатынастарды қалыптастыру 2 аптадан бір айға дейінгі мерзімде мүмкін болады. Жобаның одан да ұзақ мерзімге созылуы ішкі топтардың, жұптардың, лидердің пайда болуына әкеледі. Сондықтан ұзақ мерзімді жобаларда оның белгілі бір кезеңдері аяқталған кезде топтардың ішкі міндеттерін бөлісу, жаңа топтар мен лидерлерді ауыстырып отыруға болады. Бұл әр адамның топтағы позицияларын өзгертіп, өзін жаңа сапада байқауына, басқалармен жаңа қатынастарды қалыптастыруына жағдай жасайды. Педагог лидерлермен жұмыста өте байқампаз болған жөн, өйткені лидерді қалыптастыру барысында өзара қатынаста мәселелер туындауы мүмкін. Атап айтқанда, жеке ерекшіліктеріне сай, кейбір лидерлер істі тиімді ұйымдастыруда өзге оқушыларды жұмылдыра білетін, оларды тең дәрежеде ұйымдастыра білетін болса, кейбірі өз лидерлерін тек өз дегенін істетуге, өзгенің пікірін елемеуге, өз басымдығын үнемі білдіруге бейім болады. Бұл топішілік конфликтіге апарары сөзсіз. Оны болдырмаудың тиімді жолы - әр оқушының лидер позициясында да болуын қамтамасыз ету, рөлдерді үнемі ауыстырып отыру. Сондай–ақ топ ішінде ауысып отыратын «time – kepeer» (уақыт регламентін қадағалаушы), идеяларды жазып отыратын хатшы, т.б. рөлдер болуы қажет. 250 Қорыта айтқанда, шағын, не үлкен топтар нақты бір жобаны орындау үшін құрылады және жоба жұмысы аяқталғанда бұл топ таратылады. Жаңа жоба пайда болғанда жаңадан басқаша топ құрылғаны дұрыс. Жобалау әрекеті оқушылардың коммуникативтік қатынастарын қалыптастыруға ықпал етеді, оларды рөлдік позициялардан әртүрлі әрекеттер мен қарым–қатынастар құруға жағдай туғызылады [4]. жүктеу/скачать 70.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|