Тақырыптың өзектілігі. Қазақстан Республикасының дербес салық жүйесінің құрылғанына 15 жылдан астам, Салық кодексінің іске қосылғанынан 6 жылдан астам уақыт өтті
жүктеу/скачать 0.5 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ауыт-қулар
|
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2) 5 2006 жылдын 1 қаңтарына бюджетке төленбей қалған салықтық қарыздың сомасы 35495,0 мың теңгені (жалпы түсімдердің 4,7 %), өткен жылмен салыстырғанда салықтық қарыздардың сомасы мың теңгеге 11 627,5 немесе 24,7% азайған. Солардың ішінде корпоративтік табыс салығы бойынша қарыз 2781,7 мың теңгеге азайған. Қарыздардың төмендеуі негізінен «Алтын Инвест» АҚ бюджет алдындағы міндеттемелерін орындау үшін барлық шараларды қолданудың нәтижесінде, сонымен қатар төлем қабілетсіз кәсіпорындарды банкрот деп жариялаудың нәтижесінде мүмкін болып отыр. Қордай облысы бойынша Салық комитетінің салықтық тексерулер және салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу бойынша жұмыстарының нәтижелері 6 кестеде келтірілген. /29/ 6 кесте – Жүргізілген тексерулер және анықталған салықтық қарыздар бойынша жұмыстарды талдау
Ақпарат көзі: Қордай ауданы бойынша салық комитетінің есебі (Н1 және Н2) Кестеден байқайтынымыз, 2005 жылы барлығы 76 құжаттық тексеру жүргізілген (соның ішінде 42 кешенді тексеру, 23 тақырыптық тексеру және 11 қарсы тексеру), бұл 2004 жылмен салыстырғанда 11 тексеруге артық. Тексеруге 54 заңды тұлғалар және 22 жеке тұлғалар алынған. Тексерулер нәтижесінде қосылған сомалар 13945,5 мың теңгені (соның ішінде салықтар 13402.4 мың теңгені, өсімпұлдар 543,1 мың теңгені) құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2498,7 мың теңгеге артық. Салынған айыппұлдар сомасы 2595,6 мың теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 167,3 мың теңгеге артық. Қосылған салық және өсімпұлдар сомасының 9119,2 мың теңгесі өндіріліп алынған, бұл жалпы бюджет алдындағы міндеттемелердің 65,4% құрайды. /29/ Осылайша, Қордай ауылы бойынша салықтардан жасырыну нәтижесінде бюджетке тиісті, алайда төленбей қалған сомалар талдауға алынған жылы біршама өскенін байқаймыз. 2.3. Салық төлеуден жалтару мәселесін басқарудың шет елдік тәжірибесін талдау
Батыс елдерінде салықтық мәселелердің кәсіпорындағы жоспарлауда маңызды сипатқа ие болғанына ұзақ жылдар болды. Жоғары салықтық мөлшерлемелер жағдайларында салықтық факторды қате немесе жеткіліксіз ескеру өте қолайсыз қаржылық нәтижелерге немесе тіпті кәсіпорынның банкроттылығына алып келуі мүмкін. Салықтарды басқарудың мәні шет елдік практикада заңның мүмкіндік беретін барлық құралдарын, жолдарын және әдістерін қолдана отырып, өздерінің салықтық міндеттемелерін барынша төмендетуге немесе жасыруға келіп тіреледі. Бұған қоса, салықтық құқықта көптеген сұрақтар құқықтық норманы нақты анықталмаған немесе бірнеше мағына беретіндей анықталған болып табылады, бұл өз кезегінде заңның әлсіз тұстарын тиімді қолдана білуді қажет етеді. Бұл салада барынша «салықтық-экономиялық» жолдарды және әдістерді таңдау салық органдарының осыған қатысты жауаптарын жан-жақты болжамдауды және, тіпті керек болса, өздерінің құқықтарын салықтық ұтысқа ие болу толық пайдалану жөнінде салық органдарымен тікелей байланысқа түсуді де қажет етеді. /30/ Мұндай заңды саланың шеңберінен тыс жерде салықтан жалтарудың заңға қарсы саласы, яғни салықтық заңнамада салықтық қылмыстар ретінде қарастырылатын қасақана әрекеттер мен түрлі қулықтар, жатады. Салықтардан бұлайша жалтарудың шегі ешқандай анықталмаған және әр мемлекеттерде әр түрлі болады: мысалға, бірқатар елдерде белгілі бір салықтық қулықтар мен алаяқтықтар қылмыс деп есептелсе, енді бір басқа елдерде бұл заңмен рұқсат берілетін практика ретінде қарастырылуы мүмкін. Бизнес салықтардан жалтарудың заңсыз мүмкіндіктерді де белсенді түрде қолданады, алайда мұнда басымдылық позициясына ірі халықаралық монополиялардың қолына шоғырланған. Олардың қызмет ерекшеліктері бірнеше мемлекеттердің салықтық заңнамаларын қолдана отырып, салықтық қаскүнемдік әрекеттерін салық билік органдары үшін қол жеткізбейтіндей және жабық түрде жүргізу мүмкіндігіне ие болады. Ірі компаниялар салықтан заңды жолмен де, заңсыз жолмен де жасырыну мақсатында арнайы қызмет бөлімшелерін құрып, оларды жоғары білікті салықтық сарапшылармен (эксперттермен) және заңгерлермен толықтырады. Сонымен қатар, көптеген жағдайларда олар жеке кеңес берумен айналысатын арнайы мамандандырылған заң және бухгалтерлік компаниялардың көмегіне жүгінеді. Сондай-ақ, салықтық жоспарлаудың ең бірінші кезеңдерінде аталған компаниялар салық салу жағдайларын және қолайлы жерлерін зерттей отырып, қызмет ету мемлекетін немесе аймағын да таңдап алуды жүзеге асырады. Дамыған шет мемлекеттерде жекелеген қызмет түрлері үшін салық режимдері арасында айтарлықтай өзгешеліктер болатыны бәрімізге белгілі. Қандай-да бір қызмет түрі үшін салық режимі мейлінше қолайлы болып табылатын мемлекет өзінің мәні жағынан «салықтан тығылу» мекені болып табылады. Кез-келген мемлекет үшін қандай-да бір қызмет түрі үшін (немесе кәсіпорын түрі үшін) осындай «салықтан тығылатын» мекен бола алатын жағдайлар кездеседі. Сонымен қатар, шет елдік компанияларға және капиталдарға бірқатар салықтық жеңілдіктер ұсынатын мемлекеттер де кездеседі, ең алдымен бұлар дамушы немесе шағын мемлекеттер болып табылады. Мұнда бұл мемлекеттер шет елдік туристердің және іскер адамдардың келуінен, жергілікті жұмыспен қамтамасыз етуді арттырудан және тағы сол сияқты бірқатар жағдайлардан ұтысқа ие болады. Мысалға, су көлігі саласындағы компанияларды Панамада, Либерияда немесе Грецияда; халықаралық банктерді Люксембургте және Багама аралдарында; холдингтік компанияларды Нидерландыда; делдалдық сауда компанияларын Швейцарияда және Лихтенштейнде орналастырған барынша пайдалы болып келетіні көпшілікке белгілі. Салық салуды басқару кезінде салықтық мөлшерлемелерге ғана икемделу дұрыс емес. Мұндай жағдайда ақша капиталының толық еркіндігі жағдайларында компаниялар корпоративтік салық 20-25% құрайтын немесе тіпті салық салынбайтын мемлекеттерде қызмет еткенше, 40-50% құрайтын мемлекеттерде әрекет ететінін түсіну қиын. Шындығына келгенде, салық мөлшерлемесі стандартты болып келетін мемлекеттерде салық менеджменті дұрыс ұйымдастырылған компаниялар корпоративтік салықты 20-25% жоғар деңгейде төлемейді. Ал халықаралық деңгейде салық менеджментін қолданушы компаниялар тіпті 10-15% мөлшерінде ғана салық төлейді. Бұл мөлшерлемелер аталған мемлекеттердегі салықтық мөлшерлемелермен бірдей болып келеді. Сол себепті қызмет ету мемлекетін таңдау әрқашан да «салықтық оазистердің» пайдасына шешіле бермейді. Салық салу практикасында мемлекеттер арасындағы таңдау жиі жағдайларда шет елге икемделген фирмаларды қиын жағдайға қояды. Жергілікті заңдарды және әдет-ғұрыпты жақсы білмеу компаниялардың шатасуына және қателесуіне алып келеді. /31/ Өнеркәсіптік дамыған елдердің барлығы да қосарланған салық салуды болдырмас үшін интегралдық көзқарас қолданылады. Ұлыбританияда акционерлерді қорғау үшін дивидендтік несие беріледі. Германияда дифференциациялық әдіс былайша қолданылады: бөлінген табысқа әдеттегі табыс салығының мөлшерлемесінен төмен мөлшерде салық салынады, өйткені акционерлер де дивидендтер үшін салықтар төлейді. Таза табысқа салынатын салық әдетте 56% құрайды, ал бөлінген табысқа салынатын салық 36% ғана құрайды. Германиялық акционер дивиденд құнын алдымен төленетін корпоративтік салықтың үлесіне дейін көтеру керек, содан кейін жеке тұлғалар үшін салықтық мөлшерлемелердің шкаласы бойынша салық төлеуі тиіс. Салықтық мөлшерлемелер ұлттық корпорациялар мен шет елдік корпорациялар үшін және дивидендтерге қатысты әр түрлі болып келуі мүмкін (шегерімдерді алып тастағандағы салық). Бірқатар мемлекеттердегі корпоративтік салық мөлшерлемелерінің және дивидендтерге салықтардың өзгешеліктері 7 кестеде берілген. /30/ 7 кесте – Бірқатар шет елдердегі салықтық мөлшерлемелер
Ақпарат көзі: Черник Д.Г. Финансы и налоги зарубежных стран. Москва – 2003 5 кестенің мәліметтері бірқатар елдердегі салықтардың мөлшерлемелеріне қатысты өзгешеліктерді көрсетеді, алайда оларды тікелей салыстыру бізге ешқандай қорытынды жасауға мүмкіндік бермейді. Барлық салықтық мөлшерлемелер түзетуге жатады, мысалға, салықтық келісімдерге сәйкес. Әрбір елде табыстарға салық салудың өзіндік жүйесі, сонымен қатар, өзіндік салықтарды басқару жүйесі бар. Алайда, олардың барлығы жалпы түрде былайша көрініс таба алады. Салық объектісін алмастыру әдетте қандай-да бір салық режимінен басқа бір, салық мөлшерлемесі төмен режимге ауысуды мақсат тұтады. Қарапайым мысал ретінде мирас ретіндегі мүлікті осы мүліктің барлығын немесе оның бір бөлігін қайырымдылық ұйымдарына уақтылы беру арқылы салықтық төмен мөлшерлемелерге ие болуды қарастыруға болады. Мирас ретіндегі мүліктерге салынатын салықтардың жоғары болуы және қайырымдылық шаралар арқылы салықтық жеңілдіктерге ие болу жағдайларында мұндай акцияның үлкен маңызы бар екендігіне ешқандай шек келтіруге болмайды. Салық объектісін ауыстыру көптеген жағдайларда мәмілелердің жекелеген түрлеріне жоғары салықтардан қашу мақсатында қолданылады. Мысалға, жерді сатудың орнына жерге ие компанияларды сату жиі қолданылады, осындай әрекеттерді несиелермен де, ұшақтармен, автокөліктермен, өндірістік активтермен де жасауға болады. Банк ісінде несиелердің орнына кепілдіктер беруге, инвестициялық салады құралды сатудың орнына оны лизингке беру жиі қоладнылады. Салық салудың мейлінше қолайлы режиміне көшу салық төлеушіні ауыстыру арқылы да жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалға, фирма өзінің заңды формасын ауыстыра алады: жауапкершілігі шектеусіз серіктестіктен жауапкершілігі шектеулі серіктестікке, жабық акционерлік қоғамнан ашық типтегі қоғамға ауысу және сол секілді. АҚШ практикасында салықтардан қашып құтылудың негізгі үш жолы қоладнылады: табыстарды ауыстыру, салықты төлеу мерзімін ұзарту және капиталдан табыстарға салынатын түрлі салықтық мөлшерлемелер арасындағы арбитраж. Салық төлеу мерзімін ұзарту салықты төлеу мерзімдерін таңдау альтернативасы болып табылады. Мерзімді былайша ұзартудың да бірнеше әдістері қолданылады. Активтердің нарықтық құнының өсуінен алынатын табыс аталған активті сатқаннан кейін ғана салық салуға жатады. Егер кімде-кім құны өсіп жатқан активті сатып алса, ол бұл активті сатпастан, салық төлеу мерзімін ұзарта алады. Егер ол тұтыну тауарларын сатып алу мақсатында активтің бір бөлігін сатуды жоспарласа, онда осы активті кепілдікке қойып, несие алған дұрыс болады. Бұл әдістің одан әрі қарай да артықшылықтары бар: егер қандай-да бір тұлға өмірінің соңына дейін активті сатуды кейінге қалдыратын болса, онда бұл активтің өскен құнына ешқандай да салық салынбайды (тіпті оның мирасқорларына да). Арбитраж бір тауарға деген бағаның айырмасындағы артықшылықтарды қолдануды қарастырады. Егер алтын Нью-Йоркте бір унция үшін 300 доллармен және Цюрихте 375 доллармен сатылса, және осы қалалар арасындағы теңіз тасымалының құны 20 долларды құраса, қандай-да бір тұлға алтынды Нью-Йоркте сатып алып, оны Цюрихке жіберуі мүмкін, нәтижесінде кепілдендірілген табысқа қол жеткізеді. Салықтық арбитраж табыстардың жекелеген түрлері немесе жекелеген тұлғалар бойынша салықтық мөлшерлемелердің арасындағы артықшылықтарды қолдануды да қарастырады. /32/ Салықтық тәуекелдер сақтандырылмайды және оларды көптеген жағдайларда шартты түрде болжамдалмайтын (саяси себептермен байланысты) және болжамдалатын (салық теориясы мен салық саясатын жақсылап зерттей отырып, болжамдауға болады) деп бөлуге болады. Дегенмен де, шет елдердегі салық жүйесінің құрылымында салықтық мөлшерлемелердің өсуінен болған бизнеске келген шығындардың орнын толтыруға мүмкіндік беретін қандай да бір «стабилизаторлар» болады. Сонымен қатар, сауда-өнеркәсіп саласында қызмет етіп жатқан капиталға салық салмау секілді экономиканы дамыту шарттары да қолданылатынын ескеру қажет. Мұнда тек капиталдың өзі туралы ғана емес, осы капиталдан келетін табыстар туралы да сөз қозғалып отыр. Салықтық ауыртпалықты төмендету жөніндегі нақты ұсыныстар әлі күнге дейін жоқ және болмақ та емес. Әрбір шаруашылық субъектісі өзінің орналасқан территориялық ерекшелігіне қарамастан өзінің қызмет ерекшеліктеріне ие. Алайда, кез-келген өнеркәсіптік дамыған елдерде корпоративтік менеджмент жүйесі әрекет етеді. Салықтық ауыртпалықты төмендетудің осындай заңды жолдарын қолдану Қазақстан Республикасы жағдайларында да белсенді қолданылуы тиіс. III. САЛЫҚТАН ЖАЛТАРУ МӘСЕЛЕЛЕРІН ШЕШУ ЖӘНЕ САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛІКТІ ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 3.1. Салықтан жалтарудың негізгі мәселелері және оларды шешу жолдары Жоғарыда келтірілген талдау жұмыстары және басқа да зерттеу жұмыстары көрсеткендей, салықтық өзгерістер мен ауыртпалықтар кәсіпорындардың қызметінде өзінің айтарлықтай ізін қалдыратыны белгілі. Зерттеу нәтижелері кәсіпорындар тарапынан болатын салықтық заң бұзушылықтар негізінен мынадай формада кезедесетінін көрсетеді:
Осы орайда, салықтан жалтару мәселесін қолға алу және салықтық бақылауды тиімді ұйымдастыру, сөз жоқ, бюджетке қосымша қаражаттардың түсуін қамтамасыз етеді. Салықтық тексерулерді жүргізу қазіргі кезде бірқатар ерекшеліктерге ие. Ең алдымен, мынадай заңдылықты айта кету керек: егер де заңды тұлғаларды салықтық тексеру толығымен шаруашылық субъектісінің қабырғасының ішінде жүргізілетін болса, жеке кәсіпкерлерді тексеру негізінен әрдайым салық органының территорисында жүзеге асырылады. Бұл, ең алдымен, жеке кәсіпкерлердің өзіндік өндірістік алаңдарының, немесе ғимараттарының болмауымен, көптеген жеке кәсіпкерлердің тексеруге жатататын құжаттарының көлемі заңды тұлғалармен салыстырғанда анағұрлым аз болуымен түсіндіріледі, сол себепті олардың тексеруге қажетті барлық құжаттарды салық органына ұсыну қабілеті жоғары болады. Салықтық тексерулерді барынша сәтті жүргізу үшін рейдтік тексерулер маңызды роль атқарады. Бұл тексеру түріне соңғы жылдары ерекше көңіл бөлінуде. /33/ Қордай ауданы бойынша Салық комитетінің мәліметтері бойынша рейдтік тексерулермен салыстырғанда басқа салықтық тексеру жұмыстарының аз нәтиже бергенін байқаймыз, бұл өз кезегінде жекелеген салық төлеушілердің табыстарының барлық түрлері бойынша мониторинг шараларын жүзгізуге мүмкіндік бермеді, нәтижесінде бүкіл аудан бойынша жекелеген салықтық жеңілдіктерді қолданушылардың ерекшеліктерін ескере бермейді. Салық төлеушілер үшін кәсіпкерлік қызметті жүргізу жөнінде дәлелдерді көрсету бойынша білім беру, заң қызметтері, аудиторлық, консультациялық және бухгалтерлік қызметтер, жөндеу-құрылыс және тұрмыстық қызмет көрсету секілді салаларында айтарлықтай қиындықтар тудырады. Ал аталған қызметте үй шеңберінде көрсетілетін болса, онда кәсіпкерлік қызметті дәлелдеу тіпті де мүмкін болмай шығады. Мұнда тіпті рейдтік тексерулердің өзі де көмекетесе алмайды. Көлік саласында қызмет көрсетумен айналысатын кәсіпкерлердің қызметін тексеру тіпті қиын, өйткені олардың жұмысы тек аудан бойынша ғана емес, бүкіл аймақ бойынша, республика бойынша жүрзілуі де ғажап емес. Тікелей кәсіпорындармен және жеке тұлғалармен жұмыс істейтін салық инспекторларыныың пікірінше салықтық бақылаудың формалары мен әдістерін жақсарту жөнінде әлі де болса көптеген жұмыстарды жүргізу қажет. Сонымен қатар сыртқа шығу арқылы жүргізілетін салықтық тексерулердің мәселелері мен ерекшеліктерін де қарастыра кетелік. Дәстүрлі салық салу жүйесі бойынша негізінен өндірістік қызметпен айналысатын кәсіпорындар жұмыс жасайды. Табыс салығынан басқа олар қосылған құн салығын төлейді және табыстар мен шығындардың толық есебін жүргізуі, аталған салықтарды есептеуді және төлеуді жүзеге асырулары қажет. Сонымен қатар, заңды тұлғалармен салыстырғанда жеке кәсіпкерлер қызметінің еңбекті ұйымдастыру, табыстар мен шығындарды есепке елу және басқа да осы секілді аспектілері өзгеше болып келеді. Бұл жұмыстар заңды тұлғалардағы принциптерге сәйкес жүргізіледі. Алайда жеке кәсіпкерлердің бухгалтерлік есебі жалғыз ғана бұйрықтың негізінде жүргізіледі және бухгалтерлік есепті жүргізу ережелерін бұзғаны үшін салықтық жауапкершілік қарастырылмайды. Өндірістік қызметтегі қосылған құн салығы бойынша салықтық тексерулер барысында дәлел көзі бола алатын базаны қалыптастыру айтарлықтай қиындықтар тудырады. Мұндағы басты мәселе мынадай: кәсіпорындар өздерінің табыстарын төмендетуге, ал шығындарды барынша толық көрсетуге тырысады. Салықтық тексерулер үшін салық төлеушілерді ұтымды (рационалды) таңдауды қамтамасыз ету негізгі мәселе болып табылады, өйткені бұл мәселе шешілмейінше кәсіпорындарды сапалы түрде салықтық бақылау мүмкін емес. Таңдаудың жоғары тиімді жүйесін қолдану ғана салық органдарының күш-жігерін салықтық заң бұзушылықтар болуы нақты мүмкін салық төлеушілерді тексеруге жұмсауға мүмкіндік береді. /34/ Кәсіпорындарды салықтық тексеруден өткізу үшін таңдау барысында критерий ретінде салық төлеушілердің мынадай категориялары алынады:
|
