Ендірілетін шараға экономикалық негіздеудің негізгі бөлімдері

II – Өндірісте өндірілетін жаңа техника варианттарының базасын, өндірістегі техникамен салыстыру арқылы тиімдісін таңдау.

III – Жаңа техниканың көтерме бағадағы есебі.

IV – Жобаны іске асыруға күрделі қаржы салудың есебі.

V – Өнімнің өзіндік құнының есебі.

VI – Жылдық экономикалық тиімділіктің есебі.

Бұл бөлімде бұрынғы қолданып келген техникадан, жаңа жобаланған техниканың артықшылығы негізделеді.

II – Өндірісте өндірілетін жаңа техника варианттарының базасын, өндірістегі техникамен салыстыру арқылы тиімдісін таңдау.

Экономикалық талдау мақсатына бағынышты оларды немесе басқаша қорытындыларды алудың алдағы жағдайда бағаның таңдалуын салыстыру болып табылады.

Жаңа техникалық базаны құру сатысында, салыстыруға қабылданатын көрсеткіште отандық өнеркәсіптің немесе шетелдің ең соңғы техникасын пайдалануын, осы техниканың көмегімен өндірілетін өнім бірлігіне жұмсалатын шығын көлемінің азаюына жол ашылады.

Өндірісте жаңа техниканы өндіру мен модернизациялау жұмысында ескі техника бағасын айырбастаудан кейінгі салыстыру арқылы, алдағы уақыттағы мақсатқа сәйкес өнеркәсіптің пайдаланылуының тиімділігін белгілеу.

Қабылданған бағадағы жабдықтардың техникалық-экономикалық негізгі көрсеткіштеріне жататыны:

• 
  өндірілетін өнімнің ассортименті;
  
• 
  өндірілетін өнім бірлігінің өзіндік құны;
  
• 
  өнімнің өзіндік құнына жұмсалған шартты-тұрақты шығын;
  
• 
  шикізат, материалдар, бу, су, ауа, электр қуаттардың жұмсалу нормасы және олардың құны;
  
• 
  жабдықтарға қызмет ету және күтуге керекті жұмысшылар саны;
  
• 
  жұмыс разряды, тариф торы;
  
• 
  жабдықтардың құны;
  
• 
  жабдықтардың көлемі;
  
• 
  өнімділігі;
  
• 
  жабдықтардың қуаттылығы;
  
• 
  жабдықтардың массасы;
  
• 
  жабдықтар жұмысының жылдық уақыт қоры;
  
• 
  жабдықтардың орналысатын өндіріс алаңы.
  

• 
  өнім өндіру көлемі;
  
• 
  өндірілген өнімнің сапасы;
  
• 
  өндірістің әлеуметтік факторы;
  
• 
  көрсеткіштерді есептеу әдісі;
  
• 
  өнімнің өзіндік құнына кіретін шығын айналысы мен күрделі қаржы салынуы.
  

1.1 кесте – Бастапқы мәліметтер

Техниканың көрсеткіштеріның айналымы салыстыру жағдайында есепте өзгеруі мүмкін.

Жаңа техниканың лимит есебіндегі бағасы «Жаңа машиналар, жабдықтар мен құралдарды өндірістік-техникалық арналуын көтерме бағамен анықтау әдістемесі» бойынша келесі формуланы қолданады:

Ө_ж – жобалау сатысындағы жаңа техниканың толық өзіндік

құны;

П – нормативтік пайда (толық өзіндік құннан 15%).

а) Жанында сондай ұқсас (аналогты) жаңа техника болған жағдайда, оның өндірген өнімінің өзіндік құнын анықтау нормативті әдіспен формула есебі бойынша, қолданатын нормативті ақпарат бойынша материалдық және еңьек шығындары анықталады;

ә) Жанында сондай ұқсас (аналогты) емес жаңа техниканың өндірген өнімінің өзіндік құнын тұра есеп арқылы белгіленеді;

Жобаланған автомобильдің өзіндік құны келесі шығындармен қалыптасады:

1. 
   Материалдық шығындар.
   
2. 
   Көлік және дайындау шығындары.
   
3. 
   Өндіріс жұмысшыларының негізгі және қосымша еңбек ақы шығындары;
   
4. 
   Әлеуметтік қамсыздандыру бойынша аударылатын шығындар.
   
5. 
   Зейнетақы қорына аудару 10%;
   

Жаңа техниканың материалдық шығындарында бірінші нормативті әдісі бойынша шикізат, материалдар, жартылай фабрикаттар және сатып алынған жинақталатын бұйымдар шығындары ендіріледі. Оны массаға пропорцияналды немесе жаңа техниканың өнімділігіне сәйкес есепке ала отырып материалдық шығындардың масса бірлігіндегі нормативі арқылы немесе базалық сондай (аналогты) техникасының өнімділігімен анықталады:

Қажетті материалды есептеу.

1)Жобаланатын автомобильдің біртұтастанұға қарсы жүйесінің қажетті негізгі материалды есептеу.

(1.2)

Мұнда:

Бағдарламаға жұмсалатын материалдың көлемі ,т

(1.3)

Мұнда :

Бағдарламаға жұмсалатын негізгі материалдың жалпы сомасы:

2)Көмекші материалдың құнын негізгі материалдың құнымен есептегенде 2 % -дай болады.

2. Көлік және дайындау шығыны.

Көлік және дайындау шығындарын материалдық шығындардың (Ш_м) көлемі нәтижесінде белгілейді. Оны төмендегі формула бойынша анықтайды:

Сонымен, жалпы материалдық шығындары бірінші нормативті әдіс бойыншадағы көлік-дайындау шығындарын еске алуда мынаған тең болады:

Жаңа техникадағы материалық шығынды екінші тұра есепті әдісте материалдардың жиынтық өзгешелігімен, бұйымды жинақтау мен қазіргі бағада есептелінді.

Өндіріс жұмысшыларының негізгі еңбек ақысы бірінші нормативтік әдісте келесі формула бойынша есептеледі:

(1.6)

Сонда,

а)Үстеме төлеу Y=5% Нж

ә)Сыйлықақы С=30% Нж
(1.7)

4. Әлеуметтік сақтандыру бойынша аударымдарға кететін шығындар.

Берілген бөлімде жалақыларынан әлеуметтік салық есептелетін физикалық тұлғаларға төлемдердің сомалары көрініс табуы қажет.

1.2 кесте – Физикалық тұлғалардан жеке табысқа салынатын салықты

есептеуге арналған кесте

IV - Жобаны іске асыруға күрделі қаржы салу шығындардың есебі

Бұл есепті бағалық және жобаланған жабдықтар бойынша қарастыра жүргізіледі.

1. 
   Энергия шығындарының есебі (электроқуатқа, суға, парға, ауаға).
   

Т_ау – орта ауысу ұзақтығы, сағат;

п – ауысу саны;

К_ж – жыл бойғы жұмыс күнінің саны;

Б_эл – 1квт сағат, бағасы.
б) Пайдаланатын бу, су және ауа шығындарын есептеу:
Будың шығыны:

(1.9)

V-өндіріс үйінің көлемі, 5300 .

Бб-будың 1тоннасының бағасы . Орта есеппен 500 теңге

(1.10)

а)Өндірістік қажеттікке

-бір металл кескіш станокқа орта есеппен бір сағатта 0,6литр су қажет.(0,0006 м3).

ә)-цехтардағы шаруашылық және санитарлық қажетке әрбір жұмысшыға - 30 литр.

Орта есеппен судың 1 құны -2,5 теңге.

Судың жалпы шығымы:

Ауаның шығыны:

Орта есеппен тығыз ауаның -бағасы 1,5 теңге.

Өндіріс процестеріне қажетті ауа көлемі 12000

2. 
   Жабдықтарды ұстау және күнделікті жөндеу, амортизация шығындар есебі
   

Амортизациялық аудару есебінде жабдықтардың құны және белгіленген амортизациялық норма нәтижесі бойынша іске асырылады:

Ж_с – жылдық бағдарламаға керекті жабдықтардың саны;

Б_л – техниканың лимиттік бағасы, теңге;

Н_а – амортизация нормасы, %, На=15%.

Техниканы жөндеу және пайдалану шығындарын анықтаған-әрекеттегі жоспарлы ескертілген жөндеу нормативі негізінде және жөндеушілер-жұмысшылрадың есептегі еңбек ақысының қорытындысымен анықталады:
(1.12)
мұнда: Ш_жөн – жөндеу шығыны;

С_сан – жөндеуші-жұмысшылар саны;

Е_ор.ж – жөндеуші жұмысшылрадың орта жылдық еңбек ақысы, теңге;

Ә_қ - әлеуметтік сақтандыруға көшірілетін қаржы,%, Әқ=26%.

Жаңа қолданатын техниканың, аналогі жоқ техникаға шығын көлемі жалпы техниканың құнынан 10% көлемде алынады:
(1.13)
мұнда: Ш_жөн – жөндеу шығыны;

Ж_с – жылдық бағдарламадағы керекті жабдықтардың саны;

Б_л – техниканың лимиттік бағасы, теңге.

4. Өндіріс алаңын ұстау және ағымдағы жөндеу, амортизация шығындар есебі.

Амортизацияға, ағымдағы жөндеу және өндіріс алаңдары мен бөлмелердіңшығындарын белгіленген норма арқылы алаң, бөлмелердің құны арқылы анықталады:

а) Өндіріс бөлмелердің амортизациясын формула бойынша анықталады:

Б_м² - өндіріс бөлмелердің 1 м² бағасы, теңге;

S_aл – жабдықтар тұратын алаңның көлемі, м²;

Н_а.б – бөлмелердің амортизациялық нормасы, %, Н_а.б=7%.

Ш_м² – бөлменің 1м², жылдық шығыны, теңге.

VI - Жобаның экономикалық тиімділік есебі

1. Жылдық экономикалық тиімділігін анықтауда бағалық және жаңа техниканы салыстыру арқылы негізделеді.

1. 
   Жаңа техникаға шыққан капиталдық экономикалық тиімділік коэффициенті формула бойынша анықталады:
   

Жылдық экономикалық тиімділік егер К_э=0,15 болса, онда нөлге тең (Э=0) болады. Бұл, онда жаңа техниканың өндіріске не тиімділік, не шығын әкелмейтінін көреміз. Ол тиімсіз. Коэффициент К_э көп болған сайын, Е_к.э – ден артса, онда шара тиімді деуге болады.

2. 
   Күрделі қаржы салудың сомасын өтеу мерзімін формула бойынша есептеуге болады:
   

(1.17)
мұнда: ∆К – қосымша капитал салу;

∆Ө - өнімнің өзіндік құнының төмендеуі (пайданың өсуі).

Өтеу мерзім нормативі Т_н=6,6 жыл. Жаңа техниканың тиімділік өтелу мерзімі (Т_өт) міндетті түрде нормативтен төмен болуы тиіс: Т_өт<Т_н егер осы жағдай сақталса, жаңа техниканы өндіріске өндіру ұсынылады.

Жобаланған бойынша есеп қорытындысын 5 кестеге келтіру тиіс.
1.4 кесте - Жобаның техника-экономикалық көрсеткіштері

Рет №	Көрсеткіштер	Өлшем бірлігі	Базалық техника	Жаңа техника	Ауытқуы
1	2	3	4	5	6
1	Жылдық өнім өндіру көлемі	Табиғи бірлік	3000	3500	1,16
2	Күрделі қаржы	мың теңге	21000	24000	1,14
3	Өнім бірлігінің өзіндік құны	мың теңге	36	45	1,46
4	Жылдық экономикалық тиімділік	мың теңге	1900	2180	1,1616
5	Экономикалық тиімділік коэффициенті		1,67	1,65	1,01
6	Шығынды өтеу мерзімі	жыл	3	2,5	1,2

III ЕҢБЕК ҚОРҒАУ БӨЛІМІ

“Адам”- “машина” – “өндірістік орта” (АМО)- жүйесіндегі адамның алатын орны.

Қазіргі кездегі өндірістік кәсіпорынның ерекшеліктері: өндірістік процесстердің жылдамдығын және қуатын ұлғайту, олардың комплекстік механикаландыру және автоматтандыру, алыстан басқару, ӨАЖБ, ЭЕМ-ын қолдану, басқарудағы экономикалық- матемаикалық әдістері- еңбек үрдістерінің сипатын шұғыл өзгертті және ондағы адамның алатын орны. Қазіргі кездегі кәсіпорында ортаңғы орынды “оператор- адам” алады, және сонымен бірге мұндай өндірістерде қатты және қиын анықталатын, адамның психофизиологиялық мүмкіндіктерінің шекарасы, тар орындардың бірін құрайды. Ал бұл, бақылау және басқару жүйелерінің тиімділігі үшін берілген, жан-жақты есептегі “адамзаттық” және техникалық факторларының, АМО жүйесін көп өлшемде тиімдендірудің қажеттілігін табандылықпен тудырады.

“Адамзаттық фактор” ұғымымен, адамның еңбек ету әрекетіндегі, болып тұратын психологиялық және психофизиологиялық қасиеттерінің кеңінен алынған тобы болып түсініледі.

“Машина” деген ұғыммен, АМО жүйесіндегі, адам мен басқарылатын объектінің арасында не болса, соның бәрі осы ұғымммен өзінен-өзі түсініледі.

Эргономика (грек сөзінен еrgоп - жұмыс және потоз - заң) еңбек үрдістерін және оның жағдайын, құралдарды оптимизациялау мақсатында, адамның еңбектегі әрекетін жобалаумен және комплексті түрде оқып, үйренумен айналысады. Эргономиканың пәні болып, адамның еңбектегі әрекеттенуі, ал зерттеу объектісі болып- “адам – машина - өндірістік орта” жүйесі есептеледі.

АМО жүйесінде, адам, жетекші звено сияқты қарастырылады. Адамның, күрделі техника және онымен көптүрлі қарым-қатынасына қарағанда, адамға көбірек орын беріледі. Адамға ең әртүрлі функциялар жатады: ол басқарылатын объектіден түсетін, ақпаратты қабылдайды (қабылдау), оны жүйенің бір звеносынан басқасына жібереді(ретрансляция), түскен ақпаратты талдайды (талдау-анализ) және белгілі бір шешім қабылдайды, өзінің шешімін бұйрық ретінде жүйеге бағыттайды. Жүйенің жұмысын бағдарламалау, жұмысын бақылау, сол немесе басқа бұйрықтарды тікелей орындауды, “Адам және машина” жүйесіндегі адам ғана өзіне ала алады.

Бұның барлығы, аталған операциялардың қайсысының ұтымдысын, аталған өндірістік үрдістегі адамға тапсыруына байланысты. Ақпаратты қабылдау кезінде, машина тек, өзінің неге бағдарламаланғанын ғана алады, яғни оның кіруі қатаң және қатты шектелген; кішкентай қателік, ауытқу, кірер алдындағы ақпараттағы видео өзгеріс, машинаның “түсінгісі келмейтін”дігіне әкеліп соғады. Адам, иілгіш және пластикалық сезім органдарын игере отырып, түрлі-түрлі ақпаратты қабылдай алады. Бірақта, бұл ақпаратты қабылдау жылдамдығы бойынша, машина бірнеше рет адамнан асып түседі. Ол алынған ақпаратты, өте тез өңдейді, бірақ өңдеудің белгілі бір бағдарламаланған тәсілінен шектелген. Бірақ адам, машинаға қарағанда, салыстыруға келмейтін, көп әр алуандылықты біледі. Осындай жағдайдан кейін, адам әрекеттенудің тәсілдерін ауыстыра алады, бірақ та берілген бағдарлама бойынша, үздіксіз жұмыстың уақыты бойынша, ол машинаға жол береді. 1.1- кестесінде адам мен машинаның кейбір сипаттамаларының салыстырғандағы мәліметтері келтірілген.

1.1- кесте