Тарау І кємелетке толмаѓандардыњ Ќылмыстыќ жауаптылыѓыныњ жалпы сипаттамасы

7/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «ж» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдай ретніде – Күштеп немесе психикалық мәжбүрлеу салдарынан, немесе материалдық, қызметтік немесе өзге де тәуелділігі себепті қылмыс жасауды жатқызады.

Бұл жағдайлардың жауаптылықты жеңілдететіндердің қатарына жатқызылу себебі, мұндай жағдайларда қылмыс жасаған адам еріксіз, басқа біреудің қорқытуынан, еріксіз көндірудің салдарынан немесе оған материалдық басқа да тәуелді болу себепті өз ойын емес басқа біреудің ойын іске асыруға мәжбүр болып, негізінде қылмысты сыртқы факторлардың ықпал етуімен жасайды. Өйткені, кәмелетке толмаған адамның өзіне-өзі сену, өмірдің қиындығына көну дәрежесі жас ерекшелігіне, психикасына байланысты ересектерге қарағанда едәуір төмен.

8/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «3» тармағы бойынша жауаптылықты жеңілдететін жағдайға – Қоғамға қауіпті қол сұғушылықтан қорғану жағдайында, қажетті қорғанудың құқықтық дұрыстығының шартын бұзу жағдайында қылмыс жасауды жатқызады.

Алайда, аталған жауаптылықты жеңілдететін жағдайды іс бойынша қасақана залал келтірілген кездегі шабуылдың сипаты мен қауіптілігіне қорғанудың анық, сөзсіз сәйкессіздігі орын алған кезде ғана қолдану қажет. Кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстары туралы істерді қарау кезінде соттар жасөспірімдер шабуыл барысында кенет туындаған жан күйзелу жағдайында шабуылшының қауіп сипатын әрдайым дәл болжап, соған сәйкес қорғаныс құралын таңдай алмауы мүмкін екенін ескерілуі тиіс.

9/Қылмыстық кодекстің 53 бабының «в» толмағандарға қатыстылығы тікелей көбіне болмаса да, бірқатар ережелерді сақтай отырып қолдануды қажет ететін жағдайлардың бірі. Өйткені, бұл жағдай барлық жасы толмаған жасөспірімдерге емес, тек әйел жынысты жасы толмағандарға қатысты қолданылатын жеңілдететін жағдай.

Кәмелетке жасы толмағандардың қылмыстары жөніндегі істер бойынша жауаптылықты жеңілдететін жағдайлардың бұл түрі іс жүзінде аз қолданылады. Жүкті қыз балалардың қылмыс жасау оқиғалары сирек кездессе де, ол жағдай ересектермен салыстырғанда аса жеңілдік етуге әсерін тигізеді. Өйткені, жасы 18-ге толмаған қыз баланың әсіресе психикалық жағдайы жасы жеткен немесе бұрын бала тапқан әйелдермен анағұрлым қиын болады.

10/ Қылмыстық кодекстің 53 бабының «г» тармағы жауаптылықты жеңілдететін жағдайдың бірі ретінде – Айыпкердің жас балалары болуын жатқызады.

Айыпкердің жас балалары болуы да жеңілдететін жағдайға жатады, бұл да қылмыстық заңның адамгершілік қағидасынан туындайды. Егер сотталушының өз балаларына шынымен қамқоршы екендігі анықталса, онда оған қатаң жаза қолдану балалардың тәрбиесіне және олардың өсіп жетілуіне теріс ықпал жасайды. Заңды жас балалар деп 14 жасқа толмағандар саналады.

Егер айыпкер ата-ана құқығынан айырылған болса, балаларын тәрбиелеумен айналыспайтын және оларға материалдық көмек көрсетпейтін болса, балаларына қатыгез немесе оларға қарсы бұрын қылмыс жасаған болса жоғарыда айтылған мән-жайлар жеңілдететін болып есептелмейді. Қылмыстың құрамын сипаттайтын белгілерге байланысты жоғарыда аталған барлық жауаптылықты жеңілдететін жағдайларды мынадай түрлерге бөлуге болады:

1/ қылмыстың объектісін сипаттайтын жағдайлар немесе бұл топты «жәбірленушінің тәртібінің сипаттамасы» деп аталатын топқа біріктіруге болады. Мұнда жәбірленушінің құқыққа қарсы әрекеті мен оның теріс мінез-құлықты тәртібі сияқты факторлар есепке алынады.

2/ қылмыстың объективтік жағына жататын жағдайлар жатады. Мұнда қылмысты жасау тәсілімен байланысты, сонымен бірге қылмыстың зардабынан байланысты факторлар есепке алынады.

3/ қылмыстың субъектісін сипаттайтын жағдайлар мұнда айыпкердің денсаулық жағдайы, жасы, оның сот органдарына қылмысты ашуға көмектесу әрекеттері есепке алынады.

4/ қылмыстың субъективтік жағын сипаттайтын жағдайлар, яғни жәбірленушінің тәртібіне айыпкердің реакциясын көрсететін факторлар құрауы тиіс.

Жауаптылықты жеңілдететін осы жоғарыда айтылған жағдайларды көрсете отырып, заң сотқа бұдан басқа да мән-жайларды жауаптылықты жеңілдететін жағдайларға жатқызуға құқық береді.
2.4. Ќылмыстық жауаптылықты ауырлататын жағдайлар.

Жаза тағайындау кезінде жауаптылықты ауырлататын жағдайлардың маңызы аз емес. Теорияда және сот тәжірибесінде ауырлататын жағдайларды қолданумен байланысты көптеген мәселелер пікірталас туғызады. Соның ішінде жазаны жеке даралау кезіндегі заңда көрсетілмеген жауаптылықты ауырлататын жағдайлардың рөлі жөніндегі мәселе болып отыр: жазаны ауырлататын жағдайлардың жеке түрлерін бағалау мәселелері де даулы болып табылады. Кәмелетке жасы толмаған қылмыскерлерге жауаптылықты ауырлататын жағдайларды қолданудың өзіндік ерекшеліктері туралы мәселе де шешімін таппаған.

Ќазаќстан Республикасыныњ Ќылмыстыќ кодексініњ 54-бабында жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлардыњ т‰рлері кµрсетілген. Осыѓан орай жаза таѓайындау кезінде соттар осы тізімде кµрсетілген жаѓдайларды ќылмыстыќ жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлар деп тануѓа болмайтынын ескерген жµн.Осыныњ негізінде мынадай т±жырым айтуѓа болады: зањда кµрсетілген жауаптылыќты ауырлататын жаѓдалардыњ т‰рлері т‰пкілікті жєне кењінен талќылауѓа жатпайды. М±ндай шешім б±рынѓы Одаќ кезіндегі Жоѓарѓы Сот пленумыныњ 1969 жылѓы 20 маусымдаѓы Сот ‰кімі туралы ќаулысында да кµрсетілген еді. Зањда кµрсетілген жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайлардыњ тізімі т‰пкілікті болып табылады жєне соттыњ жазаны ќолдану кезінде зањда кµрсетілмеген жаѓдайларѓа с‰йенуге ќ±ќыѓы жоќ.

Ќылмыстыќ ќ±ќыќ теориясында жазаны ауырлататын жаѓдайлардыњ табиѓатымен т‰рлері де пікірталас тудырѓан.

Осы мєселе жµнінде жазылѓан ењбектерді талодап кµргенде біз жауаптылыќты жєне жазаны ауырлататын жаѓдайларды ‰ш т‰рге бµлуді д±рыс деп есептеймін:

1/ тек ќана ќылмыстыќ єрекетті сипаттайтын жауаптылыќты ауырлатушы жаѓдайлар;

2/ тек ќана ќылмыскердіњ жеке т±лѓасын сипаттайтын жауаптылыќты ауырлатушы жаѓдайлар;

3/ ќылмысты жєне ќылмыскердіњ жеке т±лѓасын ќатар сипаттайтын жауаптылыќты ауырлатушы жаѓдайлар.

Осы мәселе жөнінде жазылған еңбектерді талдап көргенде біз жауаптылықты және жазаны ауырлататын жағдайларды үш түрге бөлуді дұрыс деп есептейміз:

1/ тек қана қылмыстық әрекетті сипаттайтын жауаптылықты ауырлатушы жағдайлар;

2/ тек қана қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын жауаптылықты ауырлатушы жағдайлар;

3/ қылмысты және қылмыскердің жеке тұлғасын қатар сипаттайтын жауаптылықты ауырлатушы жағдайлар.

Осыѓан байланысты тек ќылмыстыњ µзін ѓана сипаттайтын жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайларѓа мыналар жатады:

1/ Ќылмыс арќылы ауыр зардаптар келтіру /ЌР ЌК-њ 54 бабы, б тармаѓы/.

Г.А.Кригердіњ айтуы бойынша, “ жауаптылыќты ауырлататын жаѓдай ретіндегі” ауыр зардап деп – аталѓан ќылмыстыњ басќа жасалѓан ќылмыстармен салыстырѓанда келтірген зияныныњ біршама ірі жєне ерекше зиянды болуын т‰сіну ќажет.

Тек қылмыстың өзін ғана сипаттайтын жауаптылықты ауырлататын жағдайдың келесі түрі – Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 54 бабының «л» тармағы бойынша төтенше жағдайды, табиғи немесе өзге де қоғамдық нәубат жағдайларын пайдаланып, сондай-ақ жаппай тәртіп бұзушылық кезінде қылмыс жасау.

1/ Тек қылмыстың өзін ғана сипаттайтын жауаптылықты ауырлататын жағдайдың келесі түріне – белгілі бір адамның өзінің қызметтік, кәсіби немесе қоғамдық борышын өтеуін байланысты оған немесе оның туыстарына қатысты қылмыс жасауды жатқызуға болады. Бұл жағдай Қылмыстық кодекстің 54 бабының «3» тармағында қарастырылған.

Негізінде жалпыѓа ќауіпті єдісті ќолданып ќылмыс-жасау-ќылмысты ж‰зеге асыру кезінде кєнілі адам тек ќана ќылмыстыњ тікелей объектісіне емес, сонымен бірге кµптеген басќа объектілергі ќауіпті єдісті ќолданып ќылмыс жасауы. М±ндай жалпыѓа ќауіпті єдістер болып жарылыс, µрт ќою, су астында ќалдыру, ќопарылыс жасайтын заттарды, уландыратын газдарды пайдаланып ќылмыс жасау танылады.

Кємелетке жасы толмаѓан жасµспірімдердіњ ќаруѓа, отќа, жарылѓыш заттар мен транспорт ќ±ралдарына ќ±мар екені белгілі. Кейде б±л абайсызда ќылмыс жасауѓа єкеп соќтырады. Н.П. Пономоревтыњ пікірінше, жалпыѓа ќауіпті єдісті ќолданып ќылмыс жасау жаѓдайын т±жырымдау оны тек ќасаќана ќылмыстарѓа ѓана ќолдануѓа негіз бола ала алмайды /36/. Біраќ м±ндай ±стам зањѓа сєйкес келмейді, µйткені абайсызда жасалѓан ќылмыстыњ ќ±рамы жалпыѓа ќауіпті єдіспен жанаспайды/40/.

Тек ќылмыстыњ µзін сипаттайтын жауатылыќты ауырлататын жаѓдайдыњ келесі т‰рі – Ќазаќстан Республикасы Ќылмыстыќ кодексініњ 54 бабаныњ “л” тармаѓы бойынша тµтенше жаѓдайды, табиѓи немесе µзге де ќоѓамдыќ нєубат жаѓдайларын пайдаланып, сондай-аќ жаппай тєртіп б±зушылыќ кезінде ќылмыс жасау.

Жалпы ж±ртшылыќќакелген ауыртпалыќ жаѓдайына жер сілкіну, су тасќыны, сел ж‰ру, ќар кµшкіні, µрт апаты, дауыл соѓуы сияќты оќиѓалар жатады.

“Кінєлі адамныњ басќа уаќытќа ќараѓанда, осы жаѓдайларды пайдаланып ќылмыс жасауы оныњ жауаптылыѓын сµз жоќ ауырлатады ” – деп д±рыс жазады профессор А.Н.Аѓыбаев/41/.

Ќылмыстыќ кодекстіњ 241 бабына сєйкес жаппай тєртіпсіздік жаѓдайына ќылмыс жасауѓа – к‰ш ќолданумен, ќиратумен, µртеумен, б±зумен,м‰лікті жоюмен, жарылѓыш заттарды µкіліне ќарулы ќарсылыќ кµрсетумен ±ласќан жаппай тєртіпсіздік жаѓдайын пайдаланып ќылмыс жаау єрекетін айтамыз.

4/ тек ќылмыстыњ µзін ѓана сипаттайтын жауаптылыќты ауырлататын жаѓдайдыњ келесі т‰ріне – белгілі бір адамныњ µзініњ ќызметтік, кєсіби немесе ќоѓамдыќ борышын µтеуін байланысты оѓан немесе оныњ туыстарына ќатысты ќылмыс жасауды жатќызуѓа болады.Б±л жаѓдай Ќылмыстыќ кодекстіњ 54 бабыныњ “з” тармаѓында ќарастырылѓан.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 54 бабының «п» тармағы тек қылмыстың өзін ғана сипаттайтын ауырлататын жағдайға - өкімет өкілінің нысанды киімін немесе құжатын пайдаланып қылмыс жасауды жатқызады. Адамдардың нысанды киімін немесе құжатын пайдалану қылмыс істеуге зор мүмкіндіктер ауырлатуға негіз болады. Айыпкердің жеке тұлғасын сипаттайтын ауырлататын жағдайларға көшетін болсақ: айыпкердің жеке тұлғасын сипаттайтын жауаптылықты ауырлататын жағдайларға Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 54 бабының «а» тармағында қарастырылған – қылмыстарды қайталап немесе әлденеше рет жасау жағдайы жатады.

Бұл жағдайдың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11 бабында көрсетілген. Атап айтқанда, бұрын қылмыс жасаған адамның қылмыс жасауы, егер оның бірінші жасаған қылмысы бойынша қылмыстық жауаптылыққа тарту мерзімі өтіп кетсе, немесе заңмен белгіленген тәртіп бойынша қылмыстық жауаптылықтан босатылған болса, не адамның бұрын жасаған қылмысы үшін соттылығы жойылған немесе алынған болса жауаптылықты және жазаны ауырлататын жағдай ретінде қаралуға жатпайды.

Қайталанған қылмыстарды көп зерттеген ғалым В.П. Малков, болған қылмысты, егер ол абайсызда жасалса, ал келесі қылмыс қасақана жасалса; бұрынғы қылмыс кейінгі қылмыспен кінәсі жағынан бірдей, бірақ қылмыс өзінің объектісі мен мотиві жағынан ерекшеленген жағдайда; егер бұрынғы қылмыс кейінгі қылмыспен кінәсі жағынан, қылмыс объектісі және мотиві жағынан сәйкес болып, бірақ бір-бірінен қоғамға қауіптілігі мен сипаты жағынан ерекшеленген жағдайда ауырлататын жағдай ретінде есептемеуді ұсынады /42/.

Алайда, біздіңше бұл жерде бұрын қандай да бір қылмыс жасаған адамның қайталап жасаған қылмысы заң бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдай болып есептелуі керек. Өйткені, адам қайткенде де қылмысты қайталап отыр. Ал белгілі жағдайлар кінәлінің соңғы жасаған қылмысын жеңілдету тікелей қатысты емес.

Кәмелетке жасы толмағанның бұрын жасаған қылмысына баға бергенде сот бір-бірімен келісілген жағдайлардың кең шеңберін ескеруі тиіс. Мәселені дұрыс баяндай отырып, М.М.Бабаев олардың ішіндегі маңыздылары деп мыналарды есептейді:

1/ Алғашқы қылмыстың ауырлығы, оны жасауға ықпал еткен себептер мен жағдайлар, сотталушының қылмысқа қатысу дәрежесі мен кінәсінің сипаты. Осы жағдайлардың барлығын екінші қылмысы туралы мәліметтермен салыстыру қажет.

2/ Алғашқы қылмысы бойынша жазаның түрі мен шегі; жазаның нақтылы адамға қандай дәрежеде әсер ету мүмкіндігі және шын мәніндегі әсер еткендігі; кінәлі бұл шараны қалай сезінді және ұғынды; алғашқы қылмысынан кейін онымен қандай тәрбиелік жұмыстар жүргізілді;

3/ Бұрынғы қылмыстық әрекет кейінгісімен қандай дәрежеде байланысты; екіншісі қылмысқа итермелеген себептер қандай; ол кездейсоқ тық болып табылмай ма. /43/

Заң талаптарына сәйкес аса қауіпті қылмыстың қайталануы туралы мәселені шешкенде, егер қылмыскер бұрынғы ауыр қылмысты 18-ге дейінгі жасында жасаған болса оның бұрынғы сотталғандығы ескерілмейді. Заңның бұл жағдайдағы мәні, қылмыстық кодекстің 54-бабының «а» тармағының тек ересек қылмыскерлерге ғана қатысты, ал 18 жасқа дейінгі кәмелетке толмаған қылмыскерлерге қолданылуға жатпайтынын түсіндіреді.

Тек қылмыскердің жеке тұлғасын сипаттайтын ауырлатушы жағдайдың келесі түрін Қазақстан Республикасы қылмыстық кедексінің 54-бабының «м» тармағы – Алкогольдік, есірткілік немесе уытқулық еліту жағдайында қылмыс жасауды жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде қарастырады. Адамның алкогольдік, есірткілік немесе уытқулық еліту жағдайында болып қылмыс жасауы кінәлінің келтіретін зияндылығының сау адамға қарағанда едәуір зор болатындығы, сонымен бірге оның қауіптілік дәрежесінің де үлкен екендігін көрсетеді. Сот жасалған қылмыстың сипатына қарай бұл жағдайды жауаптылықты ауырлататын жағдай деп танымауға да құқылы. Бұл мәселені шешу барысында соттар кінәлінің мастығының жасалған қылмыстық әрекетке қатысын, сондай-ақ оны осындай күйге алып келген басқа да жағдайларды ескеруі тиіс. Ал кәмелетке жасы толмаған адамның қылмыс жасаған кезде мас болуы, егер оны мұндай күйге арақ, есірткі немесе басқа да есеңгірететін заттарды пайдалану арқылы жасы ересек қылмысқа қатысушы жеткізсе кәмелетке толмағандар үшін жауапкершілік пен жазаны ауырлататын жағдай деп есептелінбейді. Заң әдебиеттерінде де осы айтылған ойдың дұрыс деп танылуын қалайтын пікірлер көптеп кездеседі. Әрине, мұндай жағдайда соттың осындай нақтылы шешімі үкімде міндетті түрде көрсетілуі тиіс.

Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 54 бабының «г» тармағы – Қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқаруды жауаптылықты ауырлататын жағдайға жатқызады. Бұл жағдайды да тек қылмыскердің жеке басын сипаттайтын ауырлататын жағдайға жатқызуға болады. Өйткені, қылмыс жасағанда қылмыскердің айрықша белсенді рөл атқаруы тек оның жеке басының ерекшелігіне байланысты жүзеге асыруы мүмкін.

Аталған жағдай қылмысты тек бір адам немесе топқа қатысып жасағанда ескерілуі тиіс. Қылмыс жасағанда айрықша белсенді рөл атқару дегенде қылмыс жасау кезінде оған қатысушы адамдардың ерекше ынта білдіріп белсенділік танытуын түсіну қажет. Бұл қылмыс жасаудың кез келген тұсында болуы мүмкін. Қылмысқа дайындық кезінде аса белсенді рөл атқару, мысалы қылмыстық топты ұйымдастыру, оған қатысатын адамдарды іріктеп алу, оларға нұсқау беру т.б. әрекеттерден тұрады.

Егер қылмыс топ арқылы жасалса, онда топқа қатысушылардың әрқайсысының айрықша рөлі жаза тағайындау кезінде жеке-жеке ескерілуі тиіс.

Қылмыскердің жеке басын сипаттайтын жауаптылықты ауырлататын жағдайлардың келесі түрлеріне – адамның өзі қабылдаған антын немесе кәсіби антын бұза отырып қылмыс жасауы жатады. Бұл жағдайда қылмыс жасау әр уақытта да жазаны ауырлатудың негізі. Өйткені, аталған адамдар өзі қабылдаған антын бұза отырып, өзіне берілген сенімге қиянат жасап алдау жолына түседі. Мысалы, антты бұзып, мемлекеттік құпияны жариялайды немесе басқа біреулерге береді, банк қызметкерлері кәсіби антын бұзып салушылардың қаржылардың қаржыларын өзі пайдаланып кетеді және т.б. әрекеттер.

Қылмыстық жауаптылықты ауырлататын мән-жайлардың келесі тобына қылмысты және кінәлінің жеке басын қатар сипаттайтын жауаптылықты ауырлататын жағдайларға мыналар жатады:

1/ Қылмыстық кодекстің 54 бабының «в» тармағы бойынша –адамдар тобының, алдын ала сөз байласқан адамдар тобының, ұйымдасқан топтың немесе қылмыстық қауымдастықтың құрамында қылмыс жасау.

Бірнеше адамдардың бірлескен қылмыстық әрееттері мемлекетке, қоғамдық ұйымдарға немесе жеке азаматтарға бір адамның жасаған қылмыстық әрекеттеріне қарағанда біршама ауыр зиян келтіреді.

Ұйымдасқан қылмыстық топқа бірнеше қылмыс жасамақшы оймен алдын ала біріккен екі немесе одан да көп адамнан тұратын тұрақты топ жатады деп түсіну керек.

Ал қылмыстық қауымдастыққа бір басшылықпен қылмыстық әрекет жасаумен айналысу үшін құрылған құрылымдық бірігулер жатады деп түсінген жөн.Оның ұйымдасқан қылмыстық топтан айырмашылығы сол, қылмыстық қауымдастықтың құрылымында екі немесе одан да көп қылмыстық топ болуы мүмкін.

Қылмысты және кінәлінің жеке басын қатар сипаттайтын жауаптылыққа ауырлататын жағдайлардың келесі бір түрі қылмыстық кодекстің 54 бабының «ж» тармағы бойынша – жүктілік жағдайы айыпкерге алдын ала белгілі әйелге қатысты, сондай-ақ жас балаға, басқа да қорғансыз немесе дәрменсіз адамға, не айыпкерге тәуелді адамға қатысты қылмыс жасау жағдайын қарастырады.

Жас балаға, кәрі немесе дәрменсіз халдегі адамдарға я біле тұра жүкті йелге қарсы қылмыс жасауы, кінәлінің әрекетіндегі адамгершілікке жат және қатыгездік мінездердің болуын көрсетеді. Қылмыстық құқық бойынша жас бала деп – жасы 14-ке толмағандарды айтады. Кәрі адамдар мен жасына байланысты зейнеткерлікке шыққан, соған сәйкес қылмыскерге қарсылық көрсетуге қауқары жоқ адамдарды айтады. Ал дәрменсіз халдегі адамдар деп науқасқа, дертке ұшыраған немесе өзінің ақыл-есінен айырылған, дене бітімінің кемдігіне байланысты қылмыскерге қарсылық көрсетуге қабілеті жоқ жандарды айтамыз.

Қылмыстық кодекстің 54 бабының «д» тармағы бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдай ретінде – Айыпкер үшін алдын ала белгілі психикасы бұзылуының ауыр түрінен зардап шегетін адамдарды немесе қылмыстық жауаптылық жасына толмаған адамдарды қылмыс жасауға тартуды қарастырады.

Ќылмыскердіњ ж‰йке ауруымен ауыратын адамды немесе жас баланы пайдаланып ќылмыс жасауы оныњ ќоѓам ‰шін ерекше зиянды екенін кµрсетеді. М‰ндай єрекетті жасаѓан адам жас балаларды азѓырады, олардыњ д±рыс ќалыптасып, адам болуына кесірін тигізеді, ауру адамды ќылмыстыќ єрекетке пайдаланып µзін жауапкершіліктен тысќары ќалдыруды кµздейді. М±ндай жаѓдайдыњ ќылмысты ауырлататын жаѓдайѓа жататындыѓы сол, ќылмыстыњ субъектісі µзініњ з±лымдыќ ќылмысты ниетін басќа адамдардыњ ќолымен –жас баланы немесе психикалыќ аурумен ауыратын адамды пайдалану арќылы ж‰зеге асырады.

Кємелетке жасы толмаѓандыќылмысќа тарту жаѓдайында жасмы толмаѓан жасµспірімніњ жаѓдайы екі жаќты екенін ескеру ќажетті: бір жаѓынан ол бсќа адамныњ ќылмыс жасауѓа ќатыстырѓан жєбірленуші; ал екінші жаѓынан – ол ќылмысќа тартылѓан, ќылмысќа ќатысушы.Сондыќтан да кємелетке жасы толмаѓанды ќылмыстыќ іске тартумен к‰ресу жалпы кємелетке кємелетке толмаѓандар арасындаѓыи ќылмыстылыќпен к‰ресудіњ бір бµлігі – деп д±рыс жазады А.С.Чукморова /44/.

Қылмыстық кодекстің 54 бабының «и» тармағы бойынша жауаптылықты ауырлататын жағдай боп – аса қатыгездікпен, садизммен, қорлаумен, сондай-ақ жәбірленушіні қинап қылмыс жасау жағдайы жатады.

Ерекше ќаталдыќ деп айыптыныњ жєбірленушіні ќинап ќылмыс жасау жаѓдайы жатады. Ерекше ќаталдыќтыњ белгілеріне ретінде жєбірленушініњ денесін кµп жерден жараќаттау, жанын ќинайтын уды пайдалану, тірілей µртеу, кµп уаќыт аш ќалдыру єрекеттерін жатќызуѓа болады. Жєбірленушіні жаќындарыныњ кµзінше ерекше к‰йзеліспен ќайѓы-ќасірет єкеліп ќорлаѓан болса, ол да ерекше ќаталдыќ болып табылады/45/.

Ќылмысты жєне ќылмыскердіњ жеке басын ќатар сипаттайтын ауырлатушы жаѓдайѓа – Ќазаќстан Республикасы ќылмыстыќ кодексініњ 54 бабыныњ “е” тармаѓы бойынша - ±лттыќ, нєсілдік, жєне діни µшпенділік немесе араздыќ себебі бойынша, басќа адамдардыњ зањды іс-єрекеті ‰шін кектенушіліктен, сондай-аќ басќа ќылмысты жасыру немесе оны жасауды оњайлату маќсатында ќылмыс жасау жатады.

Қазақстан Республикасы Жоғарғы соты пленумының 1994 жылғы 23-ші ақпандағы «Азаматтардың өмірі мен денсаулығына қарсы әрекеттер үшін жауапкершілікті реттейтін заңдарды соттардың қолдануы туралы» қаулысына сәйкес ерекше қаталдық деп айыптының жәбірленушіні азаптаған, қинаған және қорлаған ерекше қайғы-қасіретке душар еткен әрекеттерін түсіну қажет.

Бұл аталған жағдайлардың жауаптылық пен жазаны ауырлататын мән-жайға жату себебі мұндай әрекеттердің қауіптілігі жоғары, олар ұлтаралық қақтығыстардың тууына себеп болуы мүмкін.

Қылмыстық заң қоғамға қауіпті әрекеттерді жоюға үлкен мән бере отырып, кәмелетке жасы толмағандарға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолданудың мүмкіндігін де қарастыруда. Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы қылмыстық жаза болып табылмайды, ол қылмыстық жауаптылықты жүзеге асырудың өзіндік жеке формасы.

Кәмелетке жасы толмағандарға тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары тек қана қоғамға қауіпті әрекет жасағанда қолданылады.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасы деп – қылмыстық заңда қарастырылған соттың кәмелетке толмаған жас кінәліге қоғамға қауіптілігі онша жоғары емес қылмысты жасағаны үшін қылмыстық жазаның орнына қолданылатын, сонымен бірге олардың тарапынан жаңа қылмыстық әрекеттердің алдын алу мақсатында, кәмелетке жасы толмағандарды түзеуге бағытталған шараларды түсіну қажет.

Бұл тєрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндіктерін қарастыратын нормалар Қылмыстық кодекстің 82 бабында көрсетілген. Онда: «бірінші рет кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыс жасағаны үшін сотталған кәмелетке толмаған адам, егер оны түзеуге тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану жолымен қол жеткізуге болады деп танылса, сот оны қылмыстық жауаптылықтан босатуы мүмкін» - делінген.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары, жоғарыда айтылғандай, тек мына жағдайларда ғана қолданылуы мүмкін:

1/ Кәмелетке жасы толмаған адамның қылмысы оның өмірінде бірінші рет жасалған;

2/ ол адамның жасаған қылмысы кішігірім немесе орташа ауырлықта деп танылуы керек.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасын қолданудың негізі болып қылмыстық жазаны қолданбай-ақ кәмелетке жасы толмағанды түзеу мүмкіндігі табылады.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасын қолданудың мақсатқа сәйкестігі жөніндегі мәселені шешу кезінде жасалған қылмыстың қоғамға қауіптілік дәрежесі мен сипатын, кінәлінің жеке басының ерекшелік, қасиеттерін бағалау, оның тәрбиелену жағдайы, отбасы және басқа да жағдайларын, сонымен бірге сотқа қылмыстық жазаны тағайындауда қажет етпей, кінәләнә түзеуге негізболатын басқа да жағдайларды анықтау қажет.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының түрлері қандай және олар қандай жағдайларда қолданылады ? Енді осы сұрақтарға жауап қарастырмайды.

Сонымен тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларын қолдану үшін:

1/ кәмелетке толмағанадамның кішігірім немесе орташа ауырлықтағы қылмыстарды жасауы керек;

2/ осы қылмыстарды жасағаны үшін кәмелетке толмағандардың сотталуы керек;

3/ олардың түзелуі үшін Қылмыстық кодекстің 82 бабында көзделген тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шаралары жеткілікті деп танылуы қажет. Міне, осындай реттерде ғана 82 бапты қолданған дұрыс болады.

Сот кәмелетке жасы толмаған қылмыскерге тәрбиелік әсері бар мынадай мәжбүрлеу шараларын тағайындауы мүмкін:

1/ ескерту ;

2/ ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың немесе мамандырылған мемлекеттік органның қадағалауына беру;

3/ келтірілген зиянды қалпына келтіру міндетін жүктеу;

4/ бос уақытын шектеу немесе кәмелетке толмаған адамның жүріс тұрысына ерекше талаптар белгілеу;

5/ кәмелетке толмағандарға арналған арнаулы тәрбие немесе емдеу-тәрбиелеу мекемесіне орналастыру.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларының қажетті нәтижелілігін қамтамасыз етудің тиімді құралы – осы шараларды қатал да заңды түрде қолдану болып табылады. Бұл шаралар кәмелетке толмаған адамның өзінің, оның заңды өкілдерінің және қамқоршысының, сонымен бірге мамандандырылған мемлекеттік органның лауазымды адамының қатысуымен жүргізіледі. Сот кәмелетке толмаған қылмыскерді ата-аналарының немесе олардың орнындағы адамдардың не арнаулы мамандандырылған мемлекеттікорганның қадағалауына бере отырып, кінәлінің өзімен бірге оны беретін адамдарды сотқа немесе басқа органдародың шақыруынан бас тартпай және кінәлінің мінез-құлқын қадағалау жөніндегі жауапкершіліктерді ескертуі тиіс /46/.

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шарасмының нақты түрін қолдану туралы мәселені шешу кінәлінің жеке басына қатысты және ол жасаған қылмысқа қатысты әртүрлі жағдайлардың толық анықталуына байланысты. Сот тәжірибесінде біздің мәліметтеріміз бойынша, бұл мәселені шешу кезінде мына жағдайлар ерекше ескерілген:

1/ 1/ кәмелетке жасы толмағанның қылмыс жасағанға дейінгі жағымды тәртібі /18 пайыз/;

2/ қылмысты бірінші рет жасауы /20 пайыз/;

3/ шын жүректен өкінуі /10 пайыз/;

4/ бұрынғы соттылығының болмауы /7,8 пайыз/;

5/ келтірілген зиянды өтеуі /12 пайыз/;

6/ кінәсін мойындап келуі немесе қылмысты ашуға белсенді жәрдемдесу /19 пайыз/

Тәрбиелік әсері бар мәжбүрлеу шараларымен қатар сот кәмелетке толмаған қылмыскерлерге медициналық сипаттағы мәжбүрлеу щараларын да қолдануға құқылы.

Мұндай шараларды:

1/ есі дұрыс емес жағдайда қылмыстық әреекттерді жасаған;

2/ қылмыс жасағаннан кейін психикасының бұзылуынан жаза тағайындауға мүмкіндік болмаған жағдайда;

3/ есінің дұрыстығын жоққа шығармайтын, бірақ психикасының бұззылуынан зардап шегетін;

4/ алкоголизмнен немесе нашақорлықтан не уытқұмарлықтан емдеуге мұқтаж деп танылған кәмелетке толмаған қылмыскерлерге тағайындауға болады.

Енді осы тәрбиелік және медициналық әсері бар мәжбүрлеу шараларының қылмыстық жазадан ерекшеліктеріне тоқталайық: