Тейри тиши­рыуну айтхан джыл» (Кифишин II, 94); «Улакъ Инанна деген тейри тиширыуну Сыйлы Эрин сагъыннганны ызындан джыл»



Дата30.06.2016
өлшемі278.61 Kb.
#168379
тейри тиши­рыуну айтхан джыл» (Кифишин II, 94); «Улакъ Инанна деген тейри тиширыуну Сыйлы Эрин сагъыннганны ызындан джыл» (Кифишин II, 95).

Къарачай-малкъар меджисуу байрамда улакъны къычырыкълары джыйылгъанланы къууанчларын ёсдюргенди, нек десенг, къайсы тейрини атын айтыб къычыра эсе улакъ, ол тейриден тилек тилерикбиз деб ангылагъандыла.

Уллу тарих-лингвистика материалны тинтилгени къарачай-малкъар меджисуу пантеонну Шумерники бла бирча болгъанын, ол пантеон бла байламлы къарачай-малкъар меджисуу дууаланы шумер тилли болгъанларын, ала бла байламлы къарачай-малкъар меджисуу адет­лени Шумерникиле бла келишгенлерин кёргюздю.
§5. Къарачай-малкъар диалект кёргюзюмлени шумер

параллеллери
Къарачай-малкъар тил бла шумер тилни араларында да барды аллай къысха байламлыкъ, аны шумер-немча-тюрк-орус сёзлюгюбюзде кёргюзтгенбиз (къарагъыз: Байчоров XXIV). Былайда кёргюзюрюбюз а къарачай-малкъар тил бла шумер тилни араларында энчи ышанларыны бир-бирине келишиу дараджаларыды.

Къарачай-малкъар тилни буруннгу -, dž-, dz- башланнгычладан (къарагъыз: Байчоров XX, глава IV, § 2) келген dž-, ž-, z- диалект кёргюзюмлери шу­мер тилде d-/t-, s- / š-, z- башланнгычлагъа келишедиле. Юлгюле тизейик. Аланы салышдыра, эсге бу затны алыргъа тыйын­шлыды: шумер сёзле беш-алты минг джыл мындан алда джюрюген формаларыдыла, ала бла салышдырылгъан эндиги къарачай-малкъар сёзле уа андан бери да ёсе, бир тауушу башха тауушха кёче, бир тамал кесине аффикс къоша, артда ол аффикс унутулуб, бютеу тамал бир тамырча кёрю­нюб къала, магъана джаны бла джангыра келгендиле. Алай болса да параллелле бир-бирле­рине бек джууукъдула. Биринчи параллель шумер тилденди, экинчи – къарачай-малкъар тилден:



da-ar (= dar) – džar- / žar- / zar-;

dib I – džib / žib / zib;

du–u (=du) ~ du-ur (=dur) ~ su-u (=su) – džürü- / žürü-/ zürü-;

si-id «солу-; тынчай-; джат-» – džat- / žat- / zat-;

sud-sud «аша-; къаб-; чайна-» – džut- / žut- / zut-;

si-ir «джырла-; тарыкъ-» – džyr / žyr / zyr;

su-lu – džol / žol / zol;

dur I «лента; бант; чалыу; тартма» – džurun / žurun / zurun;

du-u «джау (враг)» – džaw / žaw / zaw;

du-u IX – džurt / žurt / zurt;

sur «фатар; юрта; джашар джер» – džurt / žurt / zurt;

ša – džaryq / žaryq / zaryq;

ša-al – džyltyra- / žyltyra- / zyltyra-;

za-al-za-al «кюйдюрюрге» – džalyn / žalyn / zalyn;

zag («ол джакъ, бу джакъ» деген магъанада) – džaq / žaq / zaq;

zarix «агъач чюй; агъашчыкъ» - džarqa / žarqa / zarqa;

ta-ab «кирит салыргъа; къадауну этерге» - džab- / žab- / zab-».

Диалектлерибизни шумер тилден къарачай-малкъар тилге дери ёсюм джолларында ара (кёпюрлюк) орунну ёргеде эсгертилген bulgar ~ bulkar ~ blkar ~ bolkar диалектле (Шимал Кавказны бютеу Европаны да руника эсгертмелерини тилини диалектлери) аладыла d΄-, dž-, dz- эмда d΄- – dž- кёргюзюмлери бла (тёбенде къарагъыз).

Иш этиб излеген къарачай-малкъар тилде шумер элементлени алкъын кёре барыргъа боллукъду, сёз ючюн, башха тилледе almaz – къарачай-малкъар тилде nalmaz (< шумерча na «таш» + almaz); башха тилледе jaxont – къарачай-малкъар тилде naqut (<шумерча na «таш» + jaxont); къарачай-малкъар тилде ginasuw (< шумерча gi «къара» + шумерча na «таш» + suw = «къара ташны сууу»).
§6. Къарачай-малкъар халкъны тамырларыны Шумерге кетгенлерине тарих-археология-этнография,

эпиграфика шагъатлыкъла
Къарачай-малкъар адет поэзияда сакъланнган меджисуу дууаланы шумер тилли болгъанлары не джаны бла да бегитилди. Алай а Шумерни кесинденми келгендиле ол дууала, Минги-Тау тийрелерини буруннгуларыны тилиндемидиле?

Ол шумер тилли меджисуу дууаланы къарачай-малкъар халкъны адет поэзиясында аны кавказчы буруннгулары къалдыргъанына тарихде, археологияда да бегиб бошагъан бу оюмла шагъатлыкъ этедиле.

«Къарачайлыла бла малкъарлыла тамырлары Ара Кавказны джез ёмюрюне кетген джер­гили, буруннгу халкъ» болгъанлары ёргеде чертилген эди. Джез ёмюрню уа Шумерден келгенле къурагъандыла: «Русские и советские археологи Н. И. Веселовский, М. И. Ростовцев, А. А. Иессен, А. А. Формозов, Е. И. Крупнов и др. проделали большую ра­боту по выявлению истоков (майкопской - С. Б.) культуры и времени ее возникновения. Анализ особенностей погребальных сооружений и инвентаря золотых и серебряных сосудов из Майкопского кургана дали основание предположить, что предки майкопцев пришли на Северный Кавказ из Передней Азии. Сосуды с изображениями, характерными для древних Шумера и Сирии, ука­зывают на место своего изготовления» (Очерки истории Ставропольского края, 20).

«Обнаружены почти (насколько это вообще возможно при сравнении произведений ис­кусства) полные аналогии Майкопским «изображениям верениц животных на серебряных сосудах» в памятниках шумеро-эламского искусства» (Тургиев, 5).

«Истоками майкопское искусство, как видно из проведенного анализа, уходит в шумеро-эламское искусство, которое, в свою очередь, является насле­дием искусства протописьменного периода» (Николаева, Сафронов, 50).

«Полное совпадение материальной культуры Майкопа и Тель Хуэйры (провинции Шу­мера – С. Б.) ставит вопрос об этнокультурном единстве памятников, являющемся результатом разовой миграции населения. О разовости миграции может свидетельствовать отсутствие следов эволюции керамической традиции Тель Хуэйры – Майкопа» (Сафронов, 70).

Шумеролог И. М. Дьяконов, Майкопну къатында табылгъан эпиграфика эсгертмени тинтиб: «По общему типу надпись внешне сходна с ранней шумер­ской или эламской иероглификой рубежа IV – III тысячелетия до н. э.», - дегенди (Дьяконов IV, 29).

«Допустимо предположить, что создатели майкопского письма были знакомы с фактом су­ществования и с внешним обликом шумерской иероглифики» (Дьяконов IV, прим. 2). Эпи­графика экспедиция бу тизгинлени авторуну башчылыгъы бла Минги–Тау тёгереги джер­леде буруннгу джазыу эсгертмелени джарым ёмюр излегенди. Башха графикалы, башха тилли джазыула бла бирге джетмиш беш гъарб руника текст табылгъанды (Байчоров XX, табл. 127 – 203; XXVI, табл. 127 - 203). Аланы кёбюсюню къатларында шумер лого­граммала тюбейдиле (тенглешдире къарагъыз I бла II таблицалагъа).



Шумер аналоглагъа къарагъыз дагъыда: Deimel I, Űbungen 6, 9, 12, 18, 24, 32, 44, 46, 52, S. 183, 186, 187). Бир къауумлары бла бирге уа буруннгу булгар курсив джазма бла этилген текстле келедиле (Байчоров XX, табл.152, 9; 154, 8; 157; 158, 5; 161, 5). Кёрюнюб турады шу­мерле, тюрк тилге кёчгенликлерине, энчи культураларын сакълаб, энчи джазмаларын тюрк руника джазма бла бирге хайырландырыб тургъанлары.

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

33

34

35

36

37

38

39


40


Таблица I, Минги-Тау тийрелерини адам кеси къазыб этген шиякы дорбун къабырланы руника джазыуларыны къатларында келген петроглифле: къарагъыз: 1 Байчоров, табл. 158, рис. 1; 2 – 158, рис. 2; 3 – 158,рис.3; 4 – 158, рис. 4; 5 – табл. 159; 6 – табл. 160, рис. 1; 7 – 160, рис. 2; 8 – 160, рис. 3; 9 – 160, рис. 4; 10 – табл. 161, рис. 11; 11 – табл. 62, верхний рис.; 12 – табл. 163, рис. в центре; 13 – табл. 154, рис. 4; 14 – табл. 203, рис. 6; 15 – 203, рис. 33; 16 – табл. 154, рис. 5; 17 – табл. 203, рис. 44; 18 – 203, рис. 43; 19 – 203,рис. 60; 20 – табл. 154, рис. 13; 21 – табл. 203, рис. 10; 22 – 203, рис.28; 23 – табл. 154, рис. 12; 24 – табл. 203, рис. 29; 25 – табл. 154, рис. 11; 26 – 154, рис. 1; 27 – табл. 203, рис. 1; 28 – табл. 154, рис. 10; 29 – табл. 203, рис. 16; 30 - 203, рис. 32; 31 – табл. 152, рис. 1; 32 – 152, рис. 2; 33 – 152, рис. 3. 34– 152, рис. 4; 35 – 152, рис. 5; 36 – 152, рис. 6; 37 – 152, рис. 7; 38 – 154, рис. 2; 39 – 154, рис. 17; 40 – 152, рис.9.


1




2


3



4


5

5

6




7


8

9

9


10

10


11

12

13


14



15

16


17

18

19

22



20

21



Таблица II. Шумерни сурат джазмасындан: къарагъыз Deimel I: 1. Űb. 9; 2. Űb. 10; 3. Űb. 36; 4. Űb. 44; 5. Űb.12; 6. Űb. 14; 7. Űb. 44; 8. Űb. 46; 9. Űb. 52; 10. 52; 11. Űb. 16; 12. S. 185; 13. S. 186; 14. S. 187; 15. Űb. 12, 24, 44, 46, 52; 16. S. 183; 17. S. 183; 18. S. 183; 19. 183; 20. Űb. 6; 21. Űb. 24; 22. Űb. 24, S. 93 – 94.
Да кимледиле ол джез ёмюрден келген шумер тиллиле Минги-Тау тийрелеринде?

Минги-Тау тёгереги ёзенледе, алай демеклик, къарачай-малкъар халкъ джашагъан джуртда, джез ёмюрню къайсы кёзюуюню эсгертмелери да тюбейдиле: майкоп культура (бизни эрадан алгъа III – II мингджыл­лыкъны аллы) (биринчи къазылыб тинтилген оба Майкопну къатында болгъанды да, аны аты бла аталыб къалгъанды), шимал кавказ культура (бизни эрадан алгъа II мингджыллыкъ), къобан культура (бизни эрадан алгъа XII – IV ёмюрле), д. б.



«Памятники прикубанской культуры на Черноморском побережье (очевидно, в районе Сочи) предположительно можно связывать с древнейшими предками абхазцев и абазин. Следы прикубанской культуры на территории Карачаево-Черкесии говорят о проживании в этих местах какой-то протоадыгской группы с самых древнейших времен. Носителей же кобанской куль­туры на территории Карачаево-Черкесии и восточнее – в Балкарии, на наш взгляд, нельзя связывать с адыго-абазинским этническим массивом. Они явились главным субстратом для формирования другой этнической общности, из которой в последствии сложилась карачаево-балкарская народность в результате включения и иных компонентов» (Алек­сеева III, 56 – 57). Е. П. Алексеева, археология материалланы тинтиб: “ Эндиги къарачайлыла бла малкъарлыла огъай, аланы XIII – XIV ёмюрледе джашагъан буруннгулары да джергили, кавкасион антропология тюрсюнлюледиле” – дегенди (Алексеева III, 166) эмда былайда огъуна: ”Алай а ол субстрат кимди деб ангыларгъа керекбиз”, – деген сорууну сал-гъанды (Алексеева III, 166).

§7. Къарачай-малкъар халкъны буруннгулары gargar

(= gegar + gugar + lugar + garša) = bulgar + bulkar + blkar +

bolkar шумер тиллиле болгъанлары
Blkar ~ bolkar (тенглешдирейик эндиги balqar > malqar бла): Вахаршакны джашы Ар­шакны (бизни эрадан алгъа II ёмюрде эрмен патчахны – С. Б.) заманында Уллу Кавказ тауну сынджырында, Булгар джерде, къаугъала болуб, булгарланы бир къаууму Арменияны шима­лына кёчюб, Кохну къыбла джанына орналгъанды, сюрюлюучю, битимли джерлеге» (Хорен­ский, 62); алагъа V ёмюрню тарихчиси Мовсес Хоренаци Wxundur-Bulgar дейди (биягъы ишни биягъы бети); VIII ёмюрню географы Ананий Ширакаци «Уллу Кавказ тауну сын­джырында» къалгъанларына Ogxondor-Blkar дейди (Патканов, 29): «В Сарматии лежат горы Кераунские и Иппейские, которые выпускают из себя пять рек, впадающих в Маотий­ское (Азовское – С. Б.) море. Из Кавказа текут две реки: Валданис (Vardanes, т. е. Кубань), те­кущая с горы Кракс (Corax), которая начинается у Кавказа и тянется на северо-запад ме­жду Меотисом и Понтом (Черным морем – С. Б.). Другая река, Псеухрос (Psychrus) отделяет Бос­фор от тех мест (?), где находится городок Никопс. К северу от них (нея) живут народы Турков и Болгар, которые именуются по названиям рек: Kupi-Bulgar, Duči-Bulkar, Ogxondor (Wogxondor)-Blkar – при- шельцы (в Армению, см. выше – С. Б.), Čdar (или Kitar)- Bolkar (племенные названия выделены нами – С. Б.). Из Гиппейских гор бежал сын Худбарда (чи­тай: Хубраата, как выше). Между булгарами и Понтийским морем живут народы гарши, куты и сваны до города Питиунта (Pitius) на морском берегу страны Авазов (Abasgi), где живут Апшилы и Абхазы до приморского своего города Севастополиса (Dioscurias), и далее до реки Дракона, текущей из Агван (не Албании) и отделяющей Абхазию от страны Егер» (Патканов, 29).

Bulgar ~ bulkar ~ blkar ~ bolkar племяладан аланы ёмюрлюк хоншулары эбзеле табада garši халкъны VIII джюзджыллыкъда тюбегени бек сейирди, аба­залыла къарачайлылагъа айтыучу qarča деген атны эсге салады ол. Аны юсюнден Е. П. Алексеева ийген консультация письмода былай айтылады: «Ю. С. Гаглойти пишет, что гарши – это кашк касог «адыги». Но это только по созвучию слов. Созвучие, предложенное С. Я. Байчоровым, - абазинское название карача­евцев – карши (qarča – С. Б.) – гарши – более близкое. Работа Ю. С. Гаглойти (Гаглоева) о гаршах – сведения Армянской географии VII в. об аланах. – Известия Северо-Осетинского научно-исследовательского института, 1966, том XXV. История, с. 184 – 194. Орджоникидзе» (Алексеева Е. П. Письма консультации. Архив Карачаевского института-музея эпиграфики). Алай болса да бизни тема­бызгъа бек уллу магъанасы болгъан ол этнонимни gar деген тамырыды, ол bulgar ~ bulkar ~ blkar ~ bolkar этноним вариантлада къайтарылгъан этеди gar / kar болуб (тёбенде къарагъыз). «Уллу Кавказ тауну сынджырында», алай демеклик, Минги-Тау тийрелеринде, аладан сора ол тамырлы этнонимле тюбеймидиле?

«Хазарская же земля – страна обширная, одною стороною прилегающая к великим го­рам, тем самым, в отдаленнейших окраинах которых живут Tulas и Lugar и которые простираются до Тифлисской страны», - деб джазгъанды Ибн-Рустэ ( X ёмюр) (Хвольсон, 16).

«В 556 г. византийский посол Земарх, возвращаясь из поездки к тюркскому императору, остановился у народа или племени gugar, который обитал … примерно там, где находилась древняя столица карачаево-балкар­цев Маджар по народному преданию, записанному в 1807 – 1808 гг. Г. Ю. Клапротом (БЕБП, с. 10). Время было летнее, очень жаркое, и гугары предложили Земарху взять на дорогу ту­лукъ, у И. Шопена – тулух (ИШ, с. 401) с питьевой водой (там же, ВИ). А тулукъ / тулух является к.- б. формой др.- т. толкъукъ (ДТС, с. 573) – «бурдюк», «кожаный мешок для хра­нения и перевозки жидкостей» (Байрамкулов, 114).

Географияны атасы Страбон (бизни эрадан алгъа 63 – бизни эраны 23 джыллары) былай джазады: «Река Мермода, с шумом низвергающаяся с гор, протекает через страну амазонок, Сиракену и через всю лежащую между ними пустыню и впадает в Меотиду (Азовское море – С. Б.). Гаргарейцы вместе с амазонками, как говорят, поднялись в эти места из Фемискиры (из «Равнины амазонок в Каппадокии Понтийской», т. е. в Причерноморье Малой Азии – С. Б.) (Страбон, 478). Колхидадан тау ауушла Терк, Къобан ёзенлеге, аланы джетеклерине элтгенлерин эсге алсакъ, тауладан шууулдаб тёгюлген, кёб джерлени ётюб, Азов тенгизге къошулгъан суу, Ананий Ширакациде Кераун тауланы, Страбонда Ке­равний тауланы суратланнганларына да кёре, Къобанды. Гаргарланы аны огъарыларында джашагъанларын Страбон дагъыда былай бегитеди: «Как говорят, в горах над Албанией обитают ама­зонки. Феофан, который сопровождал Помпея в походе и посетил страну албанцев, расска­зывает, что скифские племена гелов и легов живут между амазонками и албанцами и что в этой стране протекает река Мермадалида посредине между этими племенами и амазонками. Другие писатели, тоже прекрасно знакомые с этими местами (среди них Метродор Скепсийский и Гипсикрат), утверждают, однако, что амазонки живут в соседстве с гаргарейцами в северных предгорьях тех частей Кавказских гор, которые называются Керавнийскими» (Страбон, 477).

Ингушла гаргарладан келедиле деген оюм барды. Аны юсюнден Н. Г. Волкова былай джазады: «В основу гипотезы об этногенетической связи гаргаров с галгаями названными исследователями положены следующие моменты: свидетельства Страбона (I в. до н. э.) и Плиния Секунда (I в. н. э.) о гаргарах (гегарах), живших на северных склонах Кавказского хребта в Керавнских горах (137, т. I, 144; т. II, 181); некоторое созвучие терминов gargar и galgaj и, наконец, последний, наиболее существенный момент – сохранение в вайнахских языках слова gergar в значении «родственный» (Волкова,153).

«Армянская историческая традиция связывает этническое имя гаргаров с населением Кавказской Албании (86, 84, 310; 229, 46), причем язык гаргаров описывается армянскими авторами как один из албанских языков и характеризуется как язык, богатый гортанными звуками. Те же раннесредневековые армянские авторы упоминают княжество Гаргараци, степь Гаргарацвоц-дашт, р. Гаргар-гет и т.п.» (Волкова, 153). «Река Гаргар-гет, по мнению С. Т. Еремяна, соответствует современной р. Каркар-чай, Гаргарацвоц-дашт – Мильской степи» (Волкова, 153, прим. 29). «Возникает вопрос, действительно ли столь противоречивы данные античных авторов и раннесредневековых армянских источников, локализующих гаргаров то в Кавказ­ской Албании, то на Северном Кавказе. Нельзя упускать из виду указание источников на характер языка гаргаров, изобилующего горловыми звуками. Этот признак и в настоящее время характеризует кавказские языки и особенно некоторые дагестанские, в частности, по мнению лингвистов, рутульский и цахурский. Более того, в ряде дагестанских языков – аварском, рутульском, цахурском – сохранился термин гаргар (гагар) с тем же значением, что и в вайнахском – «родственник». Тем самым слово гаргар, видимо, нельзя считать принадлежностью лишь современного ингушского языка и связывать гаргаров лишь с предками ингушей. Более вероятным кажется предпо­ложение об этногенетической связи гаргаров с более широкой языковой группой Восточного Кавказа – предками дагестанцев и вайнахов. В таком случае подтверждается свидетельство древних источников об отнесении языка гаргаров к языкам Кавказской Албании, в которую входили и племена Южного Дагестана, а также локализация гаргаров как в Албании, так и на Северном Кавказе» (Волкова, 153).

Айтыла келгеннге огъай демегенлей, эсге салырым: гаргарла джомакъ халда белгили амазонла бла бирге къачан эсе да бир бек эртдеги заманлада ёрле­гендиле Кавказны мийиклерине (ёргеде къарагъыз), арадан мингджыллыкъла озуб, орта ёмюрледе, эрмен авторланы кёзюуюнде, ала богъурдакъ тауушлу, богъурдакъ тауушсуз тилледе да сёлеширге болгъандыла. Не тил болгъанды гаргарланы тили ала кавказ халкъланы араларында эригинчилерине дери? Эм бек сакъланыргъа боллукъ материал этнонимикады да, биз «Уллу Кавказ тауну сынджырында» буруннгу бир (ара) тамырлы сейир халкъ атланы белгиледик: blkar ~ bolkar ~ bulkar ~ bulgar, garša (>qarča; къайнакъны орус тилге кёчюрюлгенинде кёблюк санда гарши деб тюбейди, ёргеде къарагъыз); gegar, gugar, lugar, gargar.

Бу Минги-Тау тийрелерини gar- / kar- тамырлы буруннгу этнонимикасы не тилдеди?

Былайда эсге алыныргъа керек бир зат: Минги-Тау тийрелерини, Къобан башларыны, бир джуртну, халкъыны атын бир кёзюуде джашагъан европачы бла ал азиячы эки тюрлю айтадыла – Страбон gargar дейди, Мар-Абас bulgar дейди.

М. И. Артамонов булгарланы Шимал Кавказда бизни эрадан алгъа джашаб тургъанларыны юсюнден окъугъанында, ала ол заманда тюрк тилли болмаз эдиле дегенди (Артамонов, 83 – 84). Бу тизилген этнонимлени qut бла ebze халкъ атладан къалгъанларын тенглешдирсек, gar деген ара тамыр айырылады да, шумер сёз ту­тушланы иги танг сынджырын кёрюб къалабыз: ge “къара“ + gar = gegar “къара (къара шинли ) гарла “; lu “адам’ + gar = lugar “гар адамла;” gu “джарыкъ” + gar = gugar “джарыкъ гарла“; gar (этноним) + ša “джарыкъ; джылтырау” = garša “джарыкъ гарла” [тенглешдирейик: къарачайлыланы абазача атлары qarča, халкъны буруннгу башчысыны аты – Qarča; муну бла байламлы кёрюб, бу затны да чертейик: Кавказ Албанияда гаргарланы Gargar-get деген буруннгу гидроними энди Karkaraj эсе (къарагъыз: Волкова, прим. 29), Къобанны Минги-Таудан Ташкёпюр элге дерисини Ullu Qaračaj деген атыны буруннгу формасы Gal Karaj болургъа керек эди, ол а халкъны атыны къайдан келгенин кёргюзтеди]; gar (этноним) + gar (этноним) =gargar “гаргарла (бары) “: сёз экилешле шу­мер тилде кёблюк санны кёргюзтедиле, сёз ючюн: alan “статуя” – alan-alan “статуяла;” kaš “чаб” – kaš-kaš “чабыгъыз”, gar “баджар (ишни)” – gar-gar-meš “баджарадыла (ишни)”, gar “сал” – gar-gar “салыгъыз”; garraba “сюелтилген” – garraba-garrabacюелтилгенле”, bal “балта“ – bal-bal “балтала;“ д. б. к.; bulug ( = bu-lu-ug) “къыйыр область; чек; чек таш” + gar = buluggar = bulgar “къыйыр областны гарлары; гар край” (ёргеде сагъынылгъан bulkar ~ blkar ~ bolkar деген диалект вариантланы этимологиясы да былайды (шумер вариант­лагъа къарагъыз: Deimel I; Байчоров XXIV).

Сюзюлген белгилегенича, къарачай-малкъар адет поэзиядагъы шумер тилли меджисуу дууаланы къарачай-малкъар халкъны шумер тилли, къобан культуралы буруннгулары gargar (= gegar + gugar + lugar + garša) = bulgar + bulkar + blkar + bolkar къалдыргъандыла (ёргеде къарагъыз).

III башы


Къарачай-малкъар тилни

алан кёзюую
§ 1. Алан халкъ IV ёмюрде
Къарачай-малкъар халкъны къуралыуун болдургъан компонентлени эм магъаналысы алан халкъды: къарачайлы-малкъарлы аны тилин джюрютгенни эсин кесине: «Alan!», – деб бурады. Малкъарлыланы арасында: «Ala!»,– дегенле да кёб тю­бейдиле, джууукъ джетген тилледе материалланы тенглешдириб тинтиу кёргюзгеннге кёре, бек эски заманлада эки вариант да джюрюгенди (тёбенде къарагъыз). Да аланла кимледиле деген сорууну ачыкълаудан башлайыкъ бу бёлюмдеги сынау ишибизни.

IV ёмюрде джашагъан рим тарихчи Аммиан Марцеллин былай джазады: «Истр (Дунай – С. Б.) кесини джетеклерини сууларындан толуб, Азияны Европадан айыргъан Танаидге (Доннга – С. Б.) дери джайылыб джа­шагъан савроматланы къатлары бла саркъады. Аланла ол сууну (Донну –

С. Б.) ары джа­нында учсуз-къыйырсыз скиф тюзледе джашайдыла. Аланы атлары тауну атынданды. Хоншу халкъланы хайда хорлай да кеслерине бойсундура, атларын алагъа да джайгъандыла, персле этгенча. Ол халкъладан Нервияла ортада джашайдыла эмда буз басхан къаяларына ачы джелле чырмалыучу мийик таула бла хоншулукъдадыла. Аладан ары Видинле эмда ёлтюрген джауларыны терилерин союб алыб, кеслерине кийим, атларына джабыула этиучю Гелонла деген бек кийик халкъ джашайдыла. Юслерин, чачларын да кёксюл боягъан, уруннган халкъдан адамлары уа юслеринде анда-мында ууакъ тамгъала сал- гъан, белгилилери уа кёб эмда кенг, джарыкъ тамгъала салгъан Агафирсле Гелонлагъа хоншудула. Мен окъу-гъаннга кёре, аладан ары Меланхленле эмда адам эт ашаучу Антропофагла джер-джерге кёчюб айланадыла… Башха джанындан Амазонкала джашагъан джерге джууукъдан шаркъда Аланла Индлени джерлерин ётген эмда Къыбла тенгизге тёгюлген Ганг суугъа барыб тирелген азия джуртлагъа тартхан уллу халкъланы арала­рына чачылыбдыла» (Марцеллин, 240 – 241).

«Аланы къошлары огъуна джокъду, джер да киши сюрмейди; эт ашайдыла, сют ичедиле; башлары терек къабукъ бла къубба джабылгъан арбалада джашайдыла, аланы учсуз-къыйырсыз тюзледе кёчюрюб айлана­дыла. Ханс байлыгъы болгъан джерге джетселе, башлары джабыкъ ол арбаларын тёгерекге салыб, ашларын джаныуарлача ашайдыла; джайлыкъ отланыб бошаса уа, шахарларын (хар

затларын деген магъанада – С. Б.) ол арбаларына джюклеб, андан ары барадыла… Джегилген малларын алларына сюре, сюрюулери бла бирге кютедиле, бек эс бёлгенлери уа атларынады…

Къартлыкъгъа-сабийликге, тиширыулукъгъа, саулукъгъа кёре къазауат эталмазлыкъла бары кеслерин арбалагъа джууукъ тутадыла, юй-турмуш ишлени баджарадыла; джаш тёлю уа, гитчеликден ат белинде ёсюб, эркишини джаяу джюрюуюн бедишликге санайды, да ала кёб тюрлю чыныгъыуну себебинден аламат аскерчиле боладыла. Персле да ма аны ючюн, скифледен келгенлери ючюн, аскерчилик ишде бек сынамлыладыла» (Марцеллин, 241 – 242).

«Аланланы сан биринден къалгъанлары мийикледиле, ариу тюрсюнлюледиле, джарыкъ сары шинлиледиле. Къарамлары огъурсуз тюл эсе да, хыныды; сауутлары дже-нгилле болгъанлары себебли, къызыу джюрюучюледиле, не джаны бла да гуннлагъа ушайдыла, алай а адетлери-джорукълары, джашау болумлары аланыкъыладан джумушакъды; карыклыкъ бла уучулукъда ала Меотидагъа (Азов тен­гизге – С. Б.) , Киммер Боспоргъа да (Керчь богъазгъа – С. Б.) джетедиле» (Марцеллин, 242).

«Аланы не храмлары, не табыныкълары (святилищелери – С. Б.) джокъду, салам башлы бир къош огъуна кёрлюк тюлсе; алай а ала, варвар адетге кёре, къынындан чыкъгъан къылычны джерге чанчадыла да, хурмет этиб табынадыла, кеслери кёчюб айланнган джуртланы джакъчысы Марсха табыннганча (Марцеллин, 242).

«Джуртну не ишле сынарыгъын (джазыуун – С. Б.) билиучю джорукълары: тал булчукъ­ланы къысымын белгили бир заманда бир таша дууала айта чачадыла да, боллукъ ишлени юсюнден кескин хапарлы боладыла» (Марцеллин, 242).

Алай бла, аланла IV ёмюрде Шимал-Гъарб Кавказ ёзенледеги амазонлагъа хоншу джерледен башлаб, саулай Евразиягъа джайылыб болгъандыла. Аланы alan атлары, бу бёлюмню андан башлагъан эдик, къарачайлыланы-малкъарлыланы бир-бир­лерине айланыуларыды (= обращениелериди). Аны къалай ангылатадыла алимле?


§ 2. Дюгер бла алан

тюрк халкъланы «Къуралыу Терегинде»
Тюрклени Къуралыу Терегине кёре, Alan, Jazyr, Dőger огъуз тюрклени башламын бол­дургъан Огъуз-Ханны джашларындан туугъанладан келедиле. Огъуз-Ханны джашлары – 1) Kün-Xan, 2) Aj-Xan, 3) Julduz-Xan, 4) Kők-Xan, 5) Tag-Xan, 6) Teŋiz-Xan (Őgel, 212 – 213); Огъуз-Ханны экинчи джашы Ай-Ханны джашлары – 1) Jazyr, 2) Japar, 3)Dodurga, 4) Dőger gel, 213). Тюрклени мифологиясында Огъуз-Ханны джашларындан эмда аланы уланларындан туугъанладан къуралгъан племяланы таблицалары бериледи да, ючюнчю племя – Jazyr, тёртюнчю – Dőger (Őgel, 215). Oгъуз тюрклени Къуралыу Тереги бла байламлы адетлени бирине кёре, патчахны къатында сыйлы орунла къуб-къуру аны эт джууукъларыныкъыла болгъандыла да, юйюр къууанчда Огъуз-Ханны тамада джашы Кюн-Хан алтын шатырны тёрюнде олтурады, аны онг джанында, тамадалыкъ-кичилик джорукъгъа кёре, къарнашларыны, джашларыны, къарнашларындан туугъанланы, аланы ичинде Йазыр бла Додурганы, Дёгерни тамада къарнашларыны шатырлары сюйеледиле, Дёгер кеси уа, тамада къарнашы Додургагъа шапалыкъ этеди: къойну онг бу­туну анга келтирилген къысха илигини этин кесеклейди… (Őgel, 216).

Dőger деген сёзню магъанасы – «тёгерек», аны там-гъасыны бичими (формасы – С. Б.) - «Kőčken» деген къанатлы”, – деб джазады Ёгел Бахаеддин (Őgel, 219).



Гуннла бир-бирине болуб, Огъуз къралда «племя бирлешликлени кёбюсю Ман-Кышлакга кетгенди. Аланы арасында – хар племя бирлешликни да адамлары. Алай а аланы кёбюсю – Ejmir, Döger, Igdir, Karkyn, Salur, Agar племяладан – Алычакъбекни башчылыгъы бла Xisar таулагъа кетгендиле» (Őgel, 253. Ол мифология ышанлы Хи­сарны 1743 джыл малкъарлыланы юслеринден этилген документни юзюгюнде Xusyr бла эмда аланы вариантлары бла тенглешди­рейик: «Из оных 1-я волость Чегем…, 2-я волость Безенге, 3-я волость Хулам, 4-я во­лость Хусыр, 5-я волость Малкар…» (Т 53, 31, 32) (Волкова, 90). «Однако имеющиеся в нашем распоряжении материалы, – деб джазады Н. Г. Волкова, – не дают возможности решить вопрос об этнической принадлежности жителей «волости Хусыр» и установить, были ли это тюрки по языку или соседние им осетины и сваны, среди которых могли жить отдельные балкарские фамилии…» (Волкова, 94). «Слово Xussar среди осетин нередко известно как составная часть некоторых топонимов: Xusar в Уаллагкоме, Xusar-Lamar-Don и Xusar-Xincag в Даргавском ущелье и т. п.» (Волкова, прим. 11). Алай бла, Döger кёчген, мифология ышанлы Xisar бла Düger джашагъан Xusar («4-я волость Xusyr» балкарцев) бек сейир параллелледиле. Эм сейири уа былайда Uallagkom ёзенде Xusar болгъаны бла анга джууукъда Safiri-kom ёзен болгъа­ныды.Тюрк халкълагъа башлам болгъан Огъуз-Хан, аны туудукълары, аланы араларында Döger бла Alan Европа таба тебрегинчилерине дери джашагъан джуртларында къалдырылгъан руника эсгер­тмеле джюзле бла саналадыла, ала Енисейни Ulug-kem, Kuli-kem, Ortaa-xem, Kemčik-džir­gak деген джетеклерини джагъаларында да кёбдюле. Биринчи Сибирь гидронимни тенглешдирейик Къарачайда Минги-Таудан саркъгъан Ullu-Kam бла, Терк Башы Тегейде биягъында сагъынылгъан Uallagkom бла. Ёргеде сагъынылгъан Safiri-kom ёзен атны тинтиуге кёчсег а, А. В. Гадлону бу сёзлеринден башларгъа тыйыншлыды: «Представляется весьма существенным, что в этнонимике сванов тюркоязычные карачаевцы и балкарцы носят наименование sawiar (мн. ч.) – musâw (ед. ч.) (Волкова Н. Г. Этнонимы…, с.94), т. е. по существу именуются древним этнонимом савиров… Савиры оставили свой прямой след в топонимике Осетии. По данным А. Дз. Цагаевой, Дигорское ущелье име­новалось прежде Safiri-kom, т. е. Cавиров ущелье. То же наименование носило и пашенное место вблизи с. Тменикау (А. Дз. Цагаева. Топонимия Северной Осетии. Ч. I. – Орджоникидзе, 1971, с. 148, 188)» (Гадло, 90 – 91).

Н. Г. Волкова эбзеле къарачайлылагъа-малкъарлылагъа, тегейлилеге да кёблюк санда sawiar, бирлик санда musâw дегенлерин джазгъанды. «Не меньший интерес представляет другое название осетин musâw (sawiar), - сохранившееся в современном языке сванов. Можно предположить, что данный термин является отражением названия древних савиров – народа, упоминаемого на Север­ном Кавказе в сочинениях античных авторов III в. до н. э. – III в. н. э., которые помещают са­виров (сапиров) – Σαβειρος в «Понтийской области» (137, 265, 413). В большинстве источ­ников V в. савиры как одно из многочисленных кочевых племен локализуются в северо-за­падных частях Прикаспия, занимая прибрежные районы Дагестана. Определение этниче­ской сущности савиров – задача в настоящее время невыполнимая ввиду отсутствия каких-либо сведений о языке этого народа. Ясно одно, что кроме прикаспийских савиров, появив­шихся, как отмечают исследователи, вместе с гуннами в IV в., в пределах Западного Кавказа еще ранее также отмечены савиры, имя которых, видимо, отложилось в сванском названии осетин» (Волкова, 109). «Армянские и арабские источники причисляли савир (сувар) к эт­нической общности древних болгар (булгар)» (Ямпольский, 84, прим. 24). «Савиры из­вестны по источникам II – X вв. (Птолемей, Иордан, Прокопий, Агафий, Захария Ритор, Си­моката, Малала, Ибн Хордадбех, Масуди) на Северном Кавказе, на юге России, около Кавказских гор». «Этот народ многочисленный». Савиров равнин Северного Кавказа иногда именовали гуннами – «савиры являются гуннским племенем», у которого был «бог Тангрихан» - God Tangri; знатный носил титул «тархан» - tarxan; а сама зона их столицы (Варачан) на Северном Кавказе именовалась Тур­кестан – Turkestan» (Ямпольский, 84, прим. 24).

Хуннланы Шаркъ Европагъа бурун, Мете патчахлыкъ этген кёзюуде (бизни эрадан алгъа 209 – 176 джыллада) сингнгенлерини себебинден неда андан да алгъа тюрк тилли аланла бла дюгерле, тюрк тилли башха джууукъ племяла да биргелеринде, Шимал-Гъарб Кавказны, аны ичинде Терк Башы Тегейни да толтуруб джашагъандыла: «По сведениям Прокопия Кесарийского, на рубеже V– VI вв. Дарьяльский проход еще не входил в область политического господства ираноязычных племен. “Крепость и Каспийские ворота (в его по­нимании) принадлежали союзнику Византии гуннскому предводителю Амбазуку. После смерти Амбазука укреплением завладели персы, изгнав оттуда сыновей прежнего хозяина. Н. В. Пигулевская полагала, что этот факт мог иметь место в 507 / 508 г. (Пигулевская Н. В. Сирийские источники…, 67)” (Гадло, 94).

Dőger, – деб окъуйбуз Türk Mitolojisi китабда андан ары, – гъарб тюрк тилледе «Dőger» деб айтылады, шаркъ тюрк тилледе эмда буруннгу тюрк тилде – Tőker, ол себебден башланнгыч формасын белгилеген къыйынды. (Турцияны – С. Б.) Урфа областында тюркменлиле Dügerlü деген атны джюрютедиле. Брокельман бла Бесим Аталай ол этнонимни Махмуд Кашгарини (XI ёмюр) китабында Tüger деб окъуйдула. Dőger, Dőjer деген атланы джюрютген джерле да бардыла” gel, 336).

Бу ёргеде айтылгъан бла тенглешдирейик: къарачай-малкъар тилде Düger «Дигория» (Терк Башы Тегейни бир бёлюмю): dügerli «тегей халкъны дюгер къауумундан адам». «Малкъар бла Дюгер, кеслерини эскиден келген хапарларына кёре, Basijat бла Badinat деген эки къарнашдан келедиле. Дюгерлиле 1849 джыл джаздыргъаннга кёре, ол эскиден келген хапар былайды: «900 джыл мындан алда эндиги венгриячы (маджарыстанчы – С. Б.) Badyl΄ деб бир, awar племядан адам, ата джуртун къоюб, къарнашы бла бирге Кавказгъа келгенди. Бадыльны къарнашы Малкъарда тохтагъанды, кеси уа Урухну ёрге барыб, Дюгерде (тау джуртда) юйлю болгъ­анды. Аны арбаз къурагъан джеринде алайгъа къачан келиб тюшгенлери белгисиз бир 5 неда 7 юйдеги джашагъанды. Ала аны кеслерине башчы, джакъчы, бачама этгендиле, ол да аланы кесини ёзденлерине санагъанды. Барыб тюшгенлей, ол юйленнгенди, къарачай пле­мяны Кърым-Шамхал тукъумундан къызны сайлаб. Ол юйдегиде джети джаш туугъанды: Туган, Кубат, Каражай, Абисал, Кабан, Чегем, Бетуй. Ол джети тукъумдан келгенледен бий къауум къуралгъанды, юйюрге башлам салгъанны атындан Badeljatla деб аталыб. Аталары ауушханында, ёргеде атлары тизилген къарнашла бир-бирлеринден айырылгъандыла… Ол джети джашны атларындан келеди Дюгерде джети бий тукъум: Тугановы (Tuwγanlary – С. Б.), Кубатиевы (Qubatijlary – С. Б.), Каражаевы (Qaražajlary – С. Б.), Абисаловы (AbisallaryС. Б.), Кабановы (QabanlaryС. Б.), Чегемовы (Čegemlary С. Б.), Битуевы (Bitujlary С. Б.)» (269, с. 9, XIV). Малкъарлылада эскиден келген хапар да тамам анга джууукъ сёзле блады, аны 1911 джыл Абайланы М. басмалагъанды (I, 589 – 627 бб.)» (Мизиев, 92).

Огъуз тюрклеге башлам салгъан Огъуз-Ханны туудугъуну джашы Диб-Явку-Ханны уллу бийлери («великие беки» - С. Б.) – Alan бла Arlan Йазыр областдан эмда Ыркыл-Ходжа (?) Dőger областдан. Ол кёзюуню башха къайнагъында Arlan деген энчи атны Olan, Walan, Alaj деген вариантлары да тюбей­диле, Alan деген ат а къуру алай окъулады.

Эт джууукъ Düger бла as (~ jas ~ jazyr ~ alan) племяланы Минги-Тау тёгереги тийрелеге орналгъанларын бизни эрадан алгъа 209-179 джыллада тюрк тилли хунну (гунн) халкъны Къыбла-Шаркъ Европагъа ёте баргъаны бла байламлы ангылатадыла алимле: Н. А. Баскаков бизни эрадан алгъа II ёмюрде джазылгъан къытай къайнакълада айтылгъанланы античный кёзюудеги европачы авторланы билдириулери бла салышдыра кёргюзтгенди гуннла бизни эрадан алгъа III – II ёмюрледе Къыбла-Шаркъ Европаны халкъларын бойсундуруб, алагъа къатышханларын. Къытайны Хань династиясыны летописинде джазылгъаннга кёре, «(Огъуз-Хан олду деб айтылыучу) Мете, неда Модэ, пат­чах кёзюуде, бизни эрадан алгъа 209 – 179 джыллада, джашнауну кёзюуюнде, Хунну кърал бютеу Орта Азиягъа, Шимал (Каспий) тенгизге дери, джайылыб тургъанды, кеси да шаркъ эмда гъарб бёлюмлеге бёлюнюб. Ахыргъыдан бизге белгилидиле халкъла: ka-angüjАму-Дарьягъа дери, üä-džiандан къыблада-гъарбда Каспий тенгизге дери, jao-šä – андан шималда». К. А. Иностранцев «Хунну и гунны» деген китабында (Иностранцев, 1929) кёргюзген кечирек летописледе ол халкъланы атлары башха тюрлюрек окъуладыла эмда алагъа дагъыда эки племя къошулады. Кангюйден гъарб табада, дейдиле ала, Su-dä, Jan΄-caj, Alan΄-ja джер болгъанды, ахыргъы – Шимал (Каспий) те-нгизни джагъасында» (Баскаков,13 – 14).

Ёргеде сагъынылгъаныча, буруннгу къайнакълада айтылгъанланы тенглешдириб тинтиу Н. А. Баскаковгъа мадар бергенди «Модэни патчах­лыгъыны кёзюуюнде тюрк тилли хунну (гунн) племяла Шаркъ Европаны алыб, аны хъалкъ­ларын бойсундуруб, андан кечирек ала бла къатышхандыла» дерге. Ол оюмну Н. А. Баскаковдан алгъа В. В. Радлов да айтханды. Ол «К вопросу об уйгурах» деген китабында (Радлов, 1892) евро­пачы джазыучуланы – Клавдий Птолемейни, Дионисий Ливиецни – айтханларын (orbis ter­rarum descripcio) келтиреди: ала I ёмюрню аягъында кёргюзедиле Каспий тенгизни къатында джашагъан эмда, В. В. Радловну ою­муна кёре, хуннла дерге боллукъ скифлени… Аланы хуннула хорлаб алгъанлары себебли, хунн, тюрк эмда монгол элементлесиз болмагъанларына ишек джокъду. Ол себебден alikanus племяны эртделеде Модэге бойсунн­ган эмда аны империясыны (къытай транскрипциялагъа кёре, Alan΄-ja, Jaoe, Jassam) бёлюмюнде джашагъан халкъы тюрклешген аланладыла дерге боллукъду, артыкъ да бек эсге алсакъ аланла бла яссыла Каспий джагъалары джуртда I – II ёмюрледе баш племяла болгъанларын» (Баскаков, 14).

Чууутлула бла хазарланы араларында X ёмюрде къагъыт джюрютюуден белгилиди alikanus хазарланы баш къауумларыны бирине саналгъаны: «I. Чууут тарихчи Иосиппонну джазгъанында хазарланы 10 къауумуну атлары барды: 1) kozar, 2) pacinak, 3) alikanus, 4) bulgar, 5) ragbina, 6) turki, 7) buz, 8) zabuk, 9) ungari, 10) tilmac. II. Ха­зар патчах Иосифни письмосунда (Коковцев, 1913; 1932): 1) awir (~ awixor ~ ugor), 2) tauris (~ tirs ~ turis), 3) awaz (~ awar), 4) uguz, 5) bizal΄ (~ biz-l), 6) tarna (t-rna), 7) xazar, 8) janur (~ znur), 9) bulgar (~ b-l-g-r), 10) sawir. Эки автор да ол бёлюмле он джашы болгъан Тагармадан келедиле деб джазадыла» (Баскаков,13).

«Алан (аликанус) племяны къытай къайнакълада айтылгъан alan΄-ja племя бла бирлиги эмда аны хоншу яньцай, неда яо-шэ (яссам) эмда башха халкъла бла бирге Модэни къралында болгъаны ол халкъланы составына къралгъа башчылыкъ этген класс магъанада хунну деген тюрк-монгол элемент да киргенине шагъатлыкъ этеди, нек десенг, къытай къайнакъладан бизге белгилиди Модэни империясыны кёзюуюнде баш власть Модэни юйюрюнден алты хунн бий бла аланы алты болушлукъчусуна берилиб, ала аскерлери бла бютёу провинциялагъа, ала бла бирге эм гъарбдагъылагъа да башчы­лыкъ этгенлери» (Баскаков,13).

Бу ёргеде келтирилген билдириулени эсге алыб, бир къауум тюркологла alan деген этно­нимни oγlan «улан, ул» деген тюрк сёзню фонетика тюрлениуюдю деб ангылатадыла (къа­рагъыз: Алиев; Хаджилаев, 12 – 13; Хабичев III, 109 – 115); Акбаев II). Да Кавказ тау киришледен Индияны Ганг суууна дери джайылыб джашагъан алан халкъ (ёргеде къарагъыз) къуру уланладанмы къуралгъан эди? Ол соруу ол ишледе тинтилмейди. Илмуну ёсюмю бла байламлы джангы ачыкълаулагъа таяна, alan деген терминни alikanus деген хазар форма бла да, alγan / alan «хорлаб алгъан» деген ара тюрк сёз бла да салышдыргъан тезисими (Байчоров XXI), alan этнонимни юсюнден бютеу бу ёргеде тизилген этимологияланы да терсге санаргъа тыйыншлыды: аланланы тёрт атлары да алтай

эпохадагъы ара тилден келген тилледе бир магъананы тутадыла, ол а IV ёмюрде Аммиан Марцеллин айтханнга келишеди. Анга кёчерден алгъа этимологияланы юслеринден энтда талай сёз.



§ 3. «Алан» халкъ атны ич магъанасыны бизге

дери къалай ангылатыла келгени

Alan деген халкъ ат arjana деген иран сёзден болгъан болур дегенди В. И. Абаев (Абаев I, 246; III, 47). Аны «болгъан болур» дегенин «болгъанды» дегеннге буруб джазыучандыла бир къауумла. Археолог В. А. Кузнецов «Очерки истории алан» деген китабында: «Буруннгу иран тилдеги arjaxa “ариялы” тегей тилде allon деген формагъа адам сёз табмазча таб кёчюб къалгъанды», – дейди (Кузнецов I, 7). Автор, тюркологланы сагъынмайды ансы, башха алимлени оюмларын да айтады: «Alan деген терминни башха тюрлю ан­гылатханла да бардыла,- дейди В. А. Кузнецов. – Сёз ючюн, Миллер Г. Ф. “аланланы атлары урумлулада къуралгъанды, ол “кёчюб айланыргъа” деген магъанасы болгъан урум этимденди» дейди (О народах, издревле в России обитающих. ЦГАДА, ф. 199, № 47, дело 3, с. 7). Шер­пантье Э. бла Мюлленгоф К. alan деген ат Алтайда тау сыртлыкъны атындан келеди дегендиле (Charpentier J. Die ethnographische Stellung der Tocharer. ZDMG, 71, 1917, S. 361; Müllenhoff K. Deutsche Altertumskunde, T. III. – Berlin, 1892, S. 99 ). Вернадский Г. alan деген этноним буруннгу иран тил­деги elen “буу” деген сёзденди дейди (Vernadsky G. Sur l΄Origine des Alains. Bizantion, T. XVI. Boston, 1944, S. 82)» (Кузнецов I, 7).

В. А. Кузнецовну: «Буруннгу иран тилдеги arjaxa “ариялы” тегей тилде allon деген формагъа адам сёз табмазча таб кёчюб къалгъанды», – дегени (ёргеде къарагъыз) эмда: «Allon деген форма Терк сууну буруннгу атында да айтылады (Птолемей Клавдий. Географическое руководство // ВДИ, 1948, 2, с. 264)», – деб, allon деген терминни тегей­лилени буруннгу атларына санаб къойгъаны тюркологланы оюмларын эсине да келтирмеге­нинденди, аланы айтханлары бла тенглешдире тинтсе, Бурятияда Alon таула болгъанлары (Мур­заев, 46), Алтай эпохадагъы ара тилден келген тилледе alon ~ alan IV ёмюрде Аммиан Мар­целлин айтхан «таула» магъана бла байламлы болгъанын эслеб, сагъыш этерик эди (аны юсюнден тинтиуге тёбенде къарагъыз). В. И. Абаев: «В числе вопросов, которые могут воз­никнуть у читателя, мы предвидим такой: если от алан к современным осетинам идет тесная и непрерывная преемственность, то почему у осетин не сохранилось старое самона­звание “алан”», – деб джазгъанды (Абаев I, 45).



§ 4. «Алан» деген этнонимни къуб-къуру

къарачай-малкъар халкъ бла байламлы болгъаны
Ирановед В. И. Абаев тегей тилде Asy / Asi деген сёз «Малкъар», «малкъарлыла» деген магъананы джюрютеди, тегей тилни ирон диалектинде asiag, дюгер диалектинде esson деген сёз вариантла уа «малкъарлы» де­ген магъанададыла деб джазгъанды (Абаев II, 80). As деген этноним

Достарыңызбен бөлісу:




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет