Әр­түр­лі ор­та­лар­дың са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мы Rizhopus stolonifer-дің өсу­іне жә­не өнім­дік би­омо­ди­фи­ка­ция ахил­лин­нің тү­зі­лу­іне әсе­рі

Кес­те­де көр­се­тіл­ген­дей, 4-ші тә­улік­те R. stolonifer штам­мы­ның Лу­риа-Бер­та­ни ор­та­сын­да эк­спо­нен­ци­ал­ды өсуі жү­ре­ді де, 10-шы тә­улік­те куль­ту­ра өле­ді. Лу­риа-Бер­та­ни ор­та­сын­да­ғы ТСХ-ЖҚХ әді­сі ар­қы­лы та­сы­мал­дау нә­ти­же­сін­де жи­нал­ған өнім­ді ба­қы­лау, R. stolonifer са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мын куль­ту­ра­лау нә­ти­же­сін­де, та­би­ғи қо­рек­тік ор­та­да өні­мі­нің тү­зі­луі де қар­қын­ды жү­ретінін көрсетті. Ал тө­мен­гі қа­си­ет­ті ор­та­да, яғ­ни СМ-ор­та­сын­да, нат­рий цит­ра­ты нат­рий хло­ри­ді­не ауыс­ты­ры­лып, қо­сым­ша жал­ғыз кө­мір­су­лы қо­рек ре­тін­де сес­кви­тер­пен­ді лак­тон ахил­лин­ді қо­су ар­қы­лы R. stolonifer штам­мы­ның мак­си­маль­ді клет­ка тит­рі 4-ші тә­улік­те еке­ні кес­те­ден белгілі. Тә­улік сайын жұ­қа қа­бат­ты хро­ма­тог­ра­фия ар­қы­лы алын­ған үл­гі­лер нә­ти­же­сін­де өнім­нің тү­зі­лу­інің бел­гі­лі бір мөл­шер­де (в де­тек­ти­ру­емых ко­ли­че­ствах) бо­ла­тын­ды­ғы анық­та­л­ды. Со­ны­мен бір­ге қо­сым­ша кө­мір­те­гі қо­рек­тер­дің клет­ка тит­рі­не жә­не өнім­нің жи­на­лу­ына әсе­рі­нің ди­на­ми­ка­сы да зерт­те­л­ді. Бұл үшін R. stolonifer штам­мын СМ-ор­та­сын­да ахил­лин өні­мін жә­не де осы ор­та­да сол штам­мен қо­сым­ша глю­ко­за ер­тін­ді­сін қо­сып фер­мен­та­ция жүр­гі­зіл­ді. Зерт­теу ба­ры­сын­да анық­тал­ған­дай, клет­ка тит­рі­нің өсуі штам­мы­ның жа­ңа өнім — ахил­лин­ге бейім­де­луі ар­қы­лы бел­гі­лі бол­са, ал глю­ко­за­сы бар ор­та­да мо­ди­фи­ка­ция өні­мі жи­нал­майды, ол клет­ка­ның өсу­іне ға­на әсер ете­ді.

Мик­ро­ор­га­низ­мдер­дің көп­те­ген ка­та­бо­лиз­де­уші ор­га­ни­ка­лық қо­сы­лыс­та­ры ме­зо­филь­дер бо­лып, 20–35 ⁰С тем­пе­ра­ту­ра­­да жақ­сы өсе­ді. Со­ған байла­ныс­ты са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мда­ры­ның би­ом­оди­фи­ка­ци­ясы үшін әр­түр­лі тем­пе­ра­ту­ра­лар­да­ғы өсу ди­апа­зо­нын анық­та­дық. Ол 2-кес­теде көр­се­тіл­ген.

Со­ны­мен бір­ге тер­пен ахил­лин мен R. stolonifer мо­ди­фи­ка­ци­ясы­на фи­зи­ка­лық жағ­дайдың әсе­рі де қа­рас­ты­рыл­ды (1 ми­н ішін­де кол­ба­ның айна­лу са­ны). Бұл нәтижелер 3-кестеде қамтылған.

2-кес­те

Са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мда­ры­ның өсу­іне тем­пе­ра­ту­раның әсе­рі*

*Шартты белгілер: «-» — өсу жоқ; «+» — тө­мен­гі өсу; «++» — ор­та­ша өсу; «+++» — жо­ға­ры өсу.

Кес­те­де көр­се­тіл­ген­дей, ахил­лин өні­мі­нің қар­қын­ды жи­на­луы 170 об/ мин жү­ре­ді. Бұл көр­сет­кіш­тер «Ус­та­нов­ка вы­ра­щи­ва­ния мик­ро­ор­га­низ­мов тран­спор­ти­ро­ва­ния» УВМТ-12–250 НПО-ТИП­КО-за­вод «Эли­он» куль­ту­ра­лау ма­ши­на­сын­да кол­ба­ны әр­түр­лі айна­лым­ға қою нә­ти­же­сін­де куль­ту­ра­лар­дан тә­улік сайын сы­нақ алу ар­қы­лы анық­та­л­ды. Зерт­теу жұ­мы­сы ба­ры­сын­да са­ңы­ра­уқұ­лақ штам­мы­на өнім­ді би­омо­ди­фи­ка­ци­ялау нә­ти­же­сін­де өнім кон­цен­тра­ци­ясы­ның әсе­рі де анық­та­л­ды

4-кес­те

Бұнда өнім­нің би­омо­ди­фи­ка­ци­ясы нә­ти­же­сін­де ахил­лин­нің жи­на­луы 0,1 мг/мл де жақ­сы жи­на­ла­ды. 0,1 мг/мл — 100 мл ор­та­ға. Ал 0,5 мг/мл кон­цен­тра­ци­яда қос­қан­да өнім ток­син­ді бо­лып клет­ка­лар жойыла­ды, нә­ти­же­сін­де өнім жи­нал­майды. Та­сы­мал­дау ба­ры­сын­да ба­қы­лау жұ­қа қа­бат­ты хро­ма­тог­ра­фия (ТСХ) әді­сі ар­қы­лы «Sulifol» плас­тин­ка­ла­рын­да ері­тін­ді жүйесі ал­ғаш­қы­да бен­зол- эфир­ге 1:2 қа­ты­на­сын­да жә­не эти­ла­це­тат — гек­сан — аце­тон 4:2:1 қа­ты­на­сын­да қол­да­ныл­ды. Көр­сет­кіш­те­рі ка­лий пер­ман­га­на­ты мен кон­центрлен­ген кү­кірт қыш­қы­лы бол­ды.

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Ов­чин­ни­ко­ва Ю.А. Пу­те­ше­ствие в мир жи­вой клет­ки. – М.: Мир, 1987. – 256 с.
   
2. 
   Ру­ко­вод­ство к прак­ти­чес­ким за­ня­ти­ям по мик­ро­би­оло­гии / Под. ред Н.С.Его­ро­ва. – М.: МГУ, 1995. – 186 с.
   
3. 
   Holland H.L. // Organic Synthesis With Oxidative Enzymes. – 1992. – P. 3–40.
   
4. 
   Hanson J.R., Hunter A.C. The hydroxylation of storaidol ring D lactones bu Cephalosporium aphidicola // Phutochemistru. – 1998. – Vol. 49. – P. 2349–2353.
   
5. 
   Elmarakbu S., El-Feralu F., Elsohlu H., Croom E.M., Hufford C.D. Microbiological trans formations of artemisinic acid // Phutochemistru. – 1998. – Vol. 27. – № 10. – P. 3089–3091.
   
6. 
   Ли К.Г., Пав­ло­сюк О.С. Мик­ро­би­оло­ги­чес­кая тран­сфор­ма­ция при­род­ных тер­пе­но­идов // По­иск и соз­да­ние ме­то­дов по­лу­че­ния фи­топ­ре­па­ра­тов. – Алматы: Ғы­лым. – С. 272–278.
   
7. 
   Тур­сун­бе­ко­ва А.Е., Ли К.Г., Аде­ке­нов С.М. Мик­ро­би­оло­ги­чес­кие тран­сфор­маации мо­но­тер­пе­но­идов // Вес­тн. Каз­ГУ. Сер. би­ол. – 2001. – № 3(15). – С. 106–116.
   
8. 
   Kh. A. Al Sayed Microbial transformation of papaveraldine // Phytochemistry. — 2000. – № 53. – P. 675–678.
   

О.Ә.Әб­ді­рах­ма­нов, А.Т.Нүр­ке­но­ва, А.И.Сәр­се­ке­ева

Е.А.Бө­ке­тов атын­да­ғы Қа­ра­ған­ды мем­ле­кет­тік уни­вер­си­те­ті

ТЕ­ҢІЗ АУДА­НЫ­НЫҢ КЕЙБІР ҚЫ­НА­ЛА­РЫ­НЫҢ БИ­ОЛО­ГИ­ЯЛЫҚ
ЖӘ­НЕ ЭКО­ЛО­ГИ­ЯЛЫҚ БЕЛ­ГІ­ЛЕ­РІ

Рас­смат­ри­ва­ют­ся сис­те­ма­ти­ка и эко­ло­ги­чес­кие осо­бен­нос­ти 18 ви­дов ли­шайни­ков, встре­ча­ющих­ся в районе Те­низ Ак­мо­лин­ской об­лас­ти. Биоэко­ло­ги­чес­кие опи­са­ния, час­то­та встре­ча­емос­ти и сте­пень до­ми­ни­ро­ва­ния ли­шайни­ков при­ве­де­ны в таб­ли­це и ди­аг­рам­ме.

In this work systematic and ecological peculiarity of 18 lichens’ spiciness. Which wide-spread in Teniz region of Acmola province wasinvestigated. In the table and diagram bio-ecologycal descriptions, frequency of meeting and degree predominance of lichens was represented.
Бо­та­ни­ка ғы­лым­ы­ның ал­дын­да тұр­ған мақ­са­ттары­ның бі­рі адам өмі­рі­не қа­жет­ті та­би­ғи өсім­дік­тер қо­рын зерт­теу, оның прак­ти­ка­лық жә­не те­ори­ялық мә­нін анық­тау бо­лып та­бы­ла­ды. Ли­хе­но­ло­гия — бо­та­ни­ка­ның қы­на­лар­ды зерт­тейтін бір са­ла­сы [1]. Қы­на­лар — спо­ра­лы өсім­дік­тер­дің ерек­ше бір то­бы. Олар­дың де­не құ­ра­мы екі түр­лі ор­га­ни­зм­дер­дің бі­рі­гіп тір­ші­лік ету жағ­дайын­да қа­лып­тас­қан, со­ның нә­ти­же­сін­де бір сим­би­он­ттық ор­га­низм құ­рал­ған. Осын­дай құ­ры­лым қы­на­лар­дың жан-жақ­ты би­оло­ги­ясы­ның ерек­ше­лік­те­рін ту­ды­ра­ды. Со­ған байла­ныс­ты же­ке­ле­ген аудан­дар­да жүр­гі­зі­ле­тін фло­ра­лық зерт­теу жұ­мыс­та­ры­ның ма­ңы­зы ерек­ше деп есеп­тейміз. Кейін­гі 20–25 жыл­дар ішін­де бұл аудан­дар­да қан­дайда бол­ма­сын өсім­дік­тер­дің, оның ішін­де қы­на­лар­ға, зерт­теу жұ­мыс­та­ры жүр­гі­зіл­ген емес.

Қы­на­лар көп­те­ген өсім­дік­тер топ­тас­ты­ғы­ның еле­улі бір құ­рам бө­лі­гі бо­лып та­бы­ла­ды. Олар жер ша­ры­ның бар­лық ен­ді­гін­де кең та­рал­ған. Қы­на сис­те­ма­тик­тер­дің, ге­ог­раф­тар­дың, би­охи­мик­тер­дің, ме­ди­ци­на са­ла­сын­да­ғы жә­не бас­қа ма­ман­дар­дың іс-әре­ке­ті­нің кең өрі­сі бо­лып та­бы­ла­ды. Қы­на­ның ве­ге­та­тив­ті де­не­сі бал­дыр клет­ка­ла­ры­нан жә­не са­ңы­ра­уқұ­лақ гиф­те­рі­нен құ­рыл­ған екі ком­по­нен­ттен тұ­ра­ды. Ол өзі­нің мор­фо­ло­ги­ялық, ана­то­ми­ялық, фи­зи­оло­ги­ялық-би­охи­ми­ялық, эко­ло­ги­ялық жа­ғы­нан өзін құ­ра­ған, та­би­ғат­та өз бе­ті­мен тір­ші­лік ете­тін не бал­дыр­лар­ға, не са­ңы­ра­уқұ­лақ­тар­ға ұқ­са­майды. Қы­на­ның де­не­сі бас­қа тө­мен­гі не жо­ғар­ғы са­ты­да­ғы өсім­дік­тер­дің ве­ге­та­тив­тік де­не құр­лы­сы­на ұқ­са­майды. Өзі­не ға­на тән қат­пар­шақ­тан құ­ра­лған қы­на­лар­дың құ­ра­мы­на кі­ре­тін ми­ко­би­онт­тар­дың ба­сым көп­ші­лі­гі ас­ко­ми­цет­тер­дің ішін­де­гі пи­ре­но­ми­цет­тер мен дис­ко­ми­цет­тер қа­тар то­бы­на жа­та­тын са­ңы­ра­уқұ­лақ­тар. Ішін ара тро­пик­те өсе­тін он­шақ­ты қы­на­лар­дың құ­ра­мы­на ба­зи­ди­оми­цет­тер­дің ішін­де­гі те­ле­фо­ра ту­ысы қа­ты­са­ды. Со­ны­мен бір­ге фи­ко­ми­цет­тер­дің ішін­де зи­го­ми­цет­тер де кез­де­се­ді. Ал, қы­на құ­ра­мы­на кі­ре­тін фи­ко­би­он­ттар­дың ба­сым көп­ші­лі­гі жа­сыл жә­не көк-жа­сыл бал­дыр­лар. Си­рек жағ­дайда қы­на құ­ра­мын­да жа­сыл-са­ры жә­не қо­ңыр бал­дыр­лар­дың кейбір өкіл­де­рі кез­де­се­ді.

Адам қо­ға­м­ның жағ­дайына әсер ету­іне байла­ныс­ты мың­да­ған жыл­дар бойы та­би­ғи қа­лып­тас­қан өсім­дік­тер­ді тез, қауырт өз­ге­ріс­ке ұшы­рат­ты. Со­ның нә­ти­же­сін­де кей аудан­дар­да мың­да­ған жыл­дар бойы қа­лып­тас­қан та­би­ғи лан­дшаф­ты бұ­зыл­ды. Мұн­да­ғы өз­ге­ріс­тер­ді зерт­те­уде қы­на­лар­дың та­би­ғи лан­дшаф­та­ғы түр құ­рам­да­ры мен өсім­дік­тер бір­лес­тік­те­рін анық­тап бі­лу­де қы­на­ның ин­ди­ка­тор есе­бін­де ала­тын ор­ны ерек­ше.

Жи­нал­ған қы­на­лар­ды анық­тау ба­ры­сын­да мик­рос­коп­тық пре­па­рат дайын­дау әді­сін қол­дан­дық. Қы­на­лар­ды жи­нап сақ­тау жо­ға­ры са­ты­да­ғы өсім­дік­тер­ден айыр­ма­шы­лы­ғы қыс бойы жи­на­уға бо­ла­ды жә­не оны қа­ғаз­дан жа­сал­ған па­кет­ке са­лу­ға, не бол­ма­са жо­ға­рғы са­ты­да­ғы өсім­дік­тер си­яқ­ты кеп­ті­ріл­ген гер­ба­рийлер жа­сау ар­қы­лы сақ­та­уға бо­ла­ды. Жи­нал­ған қы­на­лар­ды ар­на­улы анық­та­ғыш әде­би­ет­тер мен әртүр­лі хи­ми­ялық ре­ак­тив­тер­ді пайда­ла­ну ар­қы­лы іске асырдық. Қы­на­лар­ды анық­тау жо­ғар­ғы са­ты­да­ғы өсім­дік­тер­ге қа­ра­ған­да ана­ғұр­лым қи­ын. Оларды анық­тау үшін мор­фо­ло­ги­ялық құр­лы­сын ға­на жақ­сы бі­ліп қоймай, ана­то­ми­ялық құр­лы­сын: же­міс­ті де­не­сі апо­те­ция мен пе­ри­те­ци­ясын, қал­та­сын, спо­ра­сын, оның фор­ма­сын, фи­ко­би­он­тын ажы­ра­та бі­лу қа­жет.

Те­ңіз ауда­нын­да жи­нал­ған қы­на­лар­дан 5 тұ­қым­дас­қа жа­та­тын 18 қы­на тү­рі анық­тал­ды. Та­ра­лу ерек­ше­лі­гі­не байла­ныс­ты анық­тал­ған қы­на­лар­дың: тас бе­тін­де тір­ші­лік ете­тін­де­рі­не эпи­лит­ті 13 түр зерттелді. Олар­ға Parmelia conspersa (Ehrh.) Ach., Parmelia tinctina Mah. Et. Gill., Placolecanora muralis (Schreb.) Ras., Placolecanora peltata (Ram.) Kopocz., Placolecanora sphaeroidea Oxn. Kopocz., Placolecanora rubina (Vill.) Savicz., Placolecanora balcana (Pollin.) Kopocz., Hypogymhia physodes (L.) Nyl., Aspisilia cintrea(L.) Koerd., Aspisilia lacteola Oxn., Caloplaca aurantica (Lightf.) Th. Fr., Caloplaca variabilis (Pers.) Muii. Arg., Lecanora badia (Pers.) Ach. жат­са, то­пы­рақ бе­тін­де бос жа­та­тын эпи­гейлі тү­рі­не: Parmelia vagans Nyl., Cladonia bacillaris (Ach.) Nyl.; ал ағаш қа­бы­ғын­да тір­ші­лік ете­тін 3 тү­рі эпи­фит­ті: Physcia aipolia (Ehrh.) Hampe., Physcia hispida (Schred.) Frege., Physcia cleventiana Kickx. жа­та­ды.

Кес­те

Анық­тал­ған қы­на­лар­дың ба­сым көп­ші­лі­гі Lecanoraсеае тұ­қым­да­сы­на (8 түр), төрт тү­рі Parmeliaсеае тұ­қым­да­сы­на, үш тү­рі Physcесеaсеае тұ­қым­да­сы­на, екі тү­рі Caloplacaсеае тұ­қым­да­сы­на, бір тү­рі Cladoniaсеае тұ­қым­да­сы­на жа­та­ды. Қа­рас­ты­ры­лып отыр­ған аудан­да та­рал­ған қы­на­лар­да төрт мор­фо­ло­ги­ялық құ­ры­лым байқа­ла­ды. Олар­дың ішін­де бі­реуі — қас­пақ­ты-қа­быр­шақ­ты құ­ры­лым ара­лық топ бо­лып са­на­ла­ды. Бұл төрт мор­фо­ло­ги­ялық тип­тер­дің сис­те­ма­ти­ка­лық жа­ғы­нан ал­ған­да аса күр­де­лі ма­ңы­зы бол­майды. Кейде бір ту­ыс­қа жа­та­тын түр­лер­дің ішін­де жа­пы­рақ­ты жә­не бұ­та­лы қы­на­лар да кез­де­се­ді. Бұ­та­лы қы­на­лар­дың қа­ба­ты дің­ше­лер мен бұ­тақ­ша­лар тү­рін­де бо­ла­ды. Ол кейде жал­пақ, кейде жұ­мыр бо­лып ке­ле­ді. Бұ­та­шық тү­бі­мен, бір же­рі­мен ға­на жа­бы­сып тұ­ра­ды. Бұ­лар ашық жер­лер­де, құм­да, тү­бір­лер­де, ағаш­тың ді­ңі мен бұ­тақ­та­рын­да бе­кі­ніп өсе­ді. Осы­ған қа­ра­ған­да қы­на­лар жер тал­ға­май жо­ғар­ғы са­ты­да­ғы өсім­дік­тер тір­ші­лік ете ал­майтын өте қо­лайсыз жә­не құ­нар­сыз жер­лер­де өсе бе­ре­тін­ді­гі байқа­ла­ды.

Та­ра­лу ерек­ше­лі­гі­не байла­ныс­ты ең жиі кез­де­се­тін қы­на тү­рі­не Parmelia vagans Nyl. (73 %) жә­не Caloplaca aurantiaca (Lightf.) Th. Fr. (68 %), ал өте си­рек кез­де­се­ті­ні­не Physcia cleventiana Kickx. (4 %) жә­не Placolecanora balcana (Pollin.) Kopocz. (7 %) жа­та­ды. Бас­қа қы­на­лар­дың та­ра­луы ор­та­ша есеп­пен 40–30 %-тей (су­р.).

Эпик­силь­ді қы­на­лар­ға өң­дел­ген, не қа­бы­ғы жоқ, ші­ри бас­та­ған ағаш­тар­да тір­ші­лік ете­тін қас­пақ­ты жә­не бұ­та­лы қы­на­лар жа­та­ды. Эпик­силь­ді фор­ма­лар құ­ра­мы жа­ғы­нан өт­кен қы­на­лар топ­та­ры­на жа­қын. Қас­пақ­ты эпик­силь­ді тү­рі­не Caloplaca aurantiaca (Lightf.) Th. Fr. жа­та­ды. Қы­на­лар то­лық кеуіп қал­ған жағ­дайда да тір­ші­лі­гін сақ­та­уға қа­бі­лет­ті, олар ал­ғаш­қы жауын жауысы­мен-ақ ісі­ніп, өсе бас­тайды. Ең жиі кез­дес­кен қы­на тү­рі — Parmelia vagans Nyl. (73 %). Ол қа­лақ пі­шін­ді бо­лып ті­лім­дел­ген, дор­зо­вен­траль­ді құ­ры­лыс­ты. Тө­се­мік­те бос жа­та­ды. Қат­пар­ша­ғы­ның ті­лім­де­нуі әр түр­ле­рін­де әртүр­лі, бі­ре­уле­рін­де қа­лақ­ша­ла­ры жі­ңіш­ке бо­лып кел­се, екін­ші бі­ре­уле­рін­де қа­лақ­ша­ла­ры жал­пақ. Ті­лім­де­нуі де әртүр­лі. Көп­ші­лік жағ­дайда че­ре­пи­ца тә­різ­ді бі­рі­нің үс­тін­де бі­рі қат­пар­ла­нып жа­та­ды, кейде шет­те­рі тар­тым­сыз, ұш­та­рын­да кір­пік тә­різ­ді өсін­ді­ле­рі бо­ла­ды. Қат­пар­ша­ғы­ның жо­ғар­ғы жа­ғы ақ­шыл-сұр, жа­сыл­дау-сұр, сар­ғыш­тау, қо­ңыр­лау, тіп­ті қа­ра түс­ті де бо­ла­ды. Қат­пар­шақ­тың тө­мен­гі жағы ақ, ашық-қо­ңыр, кейде қа­ра бо­луы мүм­кін. Өте ере­сек түр­ле­рі­нің ор­таң­ғы бө­лі­мі уақ жа­рық­шақ­ты. Өзек­ті қа­ба­ты ақ түс­ті, бор­пыл­дақ, па­рал­лель ор­на­лас­қан қа­лың қа­бық­ты гиф­тер­ден құ­ра­ла­ды. Бал­дыр қа­ба­ты тұ­тас. Қа­нық­қан жа­сыл түс­ті. Клет­ка­ла­ры бір­кел­кі, ор­та­ша мөл­шер­лі, жи­ек­те­рі те­гіс, хло­роп­лас­та­ла­ры бү­тін. Апо­те­ци­яла­рын кез­дес­тір­ген жоқ­пыз. Сон­дай-ақ со­ре­дийле­рі мен изи­ди­яла­ры да бол­майды.

%

Су­р. Қы­на­лар­дың кез­де­су жи­ілі­гі

Та­ра­лу жи­ілі­гі бойын­ша ана­ғұр­лым жиі кез­дес­кен қы­на тү­рі — Caloplaca aurantiaca (Lightf.) Th. Fr., кез­де­суі пайыз­дық мөл­шер­мен — 68 %. Қат­пар­ша­ғы бір­кел­кі қас­пақ­ты, қа­бық си­яқ­ты си­рек қа­быр­шақ­ты ке­ле­ді. Қат­пар­шақ­тың бе­ті дән си­яқ­ты ке­дір-бұ­дыр бо­ла­ды, шет жақ­та­ры қа­бық­ты қа­лақ­тар­дан тұ­ра­ды, тү­сі са­ры, қы­зыл-са­ры, сұр, ақ­шыл. Тө­се­мік­ке өзек­тік қа­бат­тың гиф­те­рі ар­қы­лы бе­кі­не­ді. Қа­бық­тық қа­ба­ты па­рап­лек­тен­хи­ма­лы, ас­ты-үс­тін­де бір­дей ке­ле­ді, кейде тек үс­тің­гі жа­ғын­да ға­на құ­ра­ла­ды. Өзек­тік қа­ба­ты тор тә­різ­ді бор­пыл­дақ. Апо­те­ци­яла­ры көп, би­ато­ра­лы тип­ті. Дис­кі­ле­рі те­гіс, ди­амет­рі 1–1,5 мм, тү­сі қыз­ғылт-са­ры. Эпи­те­ций жыл­тыр-са­ры түс­ті кел­се, ги­по­те­ци­ясы түс­сіз. Ги­ме­ний қа­ба­ты түс­сіз, ты­ғыз. Қал­та­ла­ры үріл­ген, түйреуіш тә­різ­ді, іш­те­рін­де се­гіз-се­гіз­ден спо­ра­ла­ры бар. Па­ра­физ­де­рі үріл­ген тә­різ­ді, қа­ра­пайым, мү­ше­лен­бе­ген. Спо­ра­ла­ры эл­липс пі­шін­ді, би­по­ляр­лы, екі клет­ка­лы, 8–145–6 μ, түс­сіз. Сос­ре­ди­ялары жоқ. Үс­тің­гі қа­бық бө­лі­мі­нің қа­лың­ды­ғы 30–50 μ. Го­ни­дия қа­ба­ты Protococcus бал­дыр­лар жи­ын­ты­ғы­нан тұ­ра­ды. Қы­на қат­пар­ша­ғы КОН-тан қыз­ғылт-көк­шіл түс­ке бо­яла­ды.

Ал өте си­рек кез­де­се­тін­де­рі­не Physcia cleventiana Kickx. (4 %) жә­не Placolecanora balcana (Pollin.) Kopocz. (7 %) жа­та­ды. Өте си­рек кез­де­се­тін қы­на­лар­дың бі­рі — Placolecanora balcana (Pollin.) Kopocz. Оның қат­пар­ша­ғы­ның ұш­та­ры айыр­ла­нып ке­ле­ді. Кей жер­ле­рін­де қат­пар­ша­ғы­ның ұш­та­ры бір-бір­ле­рі­мен қо­сы­лып ке­те­ді. Қат­пар­ша­ғы­ның жо­ғар­ғы бе­ті­нің түс­те­рі сар­ғыш-қо­ңыр не­ме­се жа­сыл-қо­ңыр, ал ас­тың­ғы бе­ті қо­ңыр не­ме­се қош­қыл қо­ңыр түс­ті ке­ле­ді. Тө­се­мік­ке ор­та­лық гом­фта­ры ар­қы­лы бе­кі­не­ді. Апо­те­цийле­рі­нің ди­амет­рі 0,5–2 мм, бір жер­ге көп­теп жи­нақ­та­лып, шо­ғыр­ла­нып, жо­ғар­ғы қа­бық­тық қа­бат­қа оты­рың­қы күйде ор­на­ла­са­ды. Дис­кі­ле­рі сар­ғыл­тым-қоңыр түс­ті. Ги­по­те­цийле­рі түс­сіз. Ги­ме­ни­ал­ды қа­ба­ты да түс­сіз кел­ген, қа­лың­ды­ғы 59,7–70,5 μ. Па­ра­физ­де­рі бе­рік ор­на­лас­қан, бу­нақ­тал­ған. Қал­та­ла­ры ұзын­ша ци­линдр тә­різ­ді. Спо­ра­ла­ры со­пақ­ша пі­шін­ді,

1983 ж. шық­қан Е.И.Ан­дре­ева­ның «Фло­ра спо­ро­вых рас­те­ний Казахстана» анық­та­ғы­шын­да анық­тал­ған қы­на­лар­дың то­ғыз тү­рі Те­ңіз ауда­ны бойын­ша қа­рас­ты­рыл­ма­ған, ал се­гіз тү­рі Қа­ра­ған­ды об­лы­сы бойын­ша қа­рас­ты­рыл­ған [2], ал бір тү­рі Placolecanora balcana (Pollin.) Kopocz. мүл­де Қа­зақ­стан анық­та­ғы­шы бойын­ша көр­се­тіл­ме­ген, тек шетел әде­би­ет­те­рі бойын­ша анық­тал­ған [3].

Әде­би­ет­тер ті­зі­мі

1. 
   Аб­драх­ма­нов О.А. Ли­хе­но­ло­гия. – Ал­ма­ты, 2003.
   
2. 
   Ан­дре­ева Е.И. Фло­ра спо­ро­вых рас­те­ний Ка­зах­ста­на. – Т. ХІІ. – Кн. І–ІІІ. – Ал­ма-Ата: На­ука, 1983.
   
3. 
   Ок­снер А.И. Оп­ре­де­ли­тель ли­шайни­ков СССР. – Т. 1–4. – Л.: На­ука, 1974.
   

УДК 612.1

Э.Г.Зар­ке­шев, М.А.Лин­ник

Се­ве­ро-Ка­зах­стан­ский го­су­дар­ствен­ный уни­вер­си­тет им. М.Ко­зы­ба­ева, Пет­ро­пав­ловск