Тағдырға өкпелеуге болмас. Әр адам өз тағдырына себепші де бола алады. Негізі бәрі бір Алланың қолында. Өзеннің мөлдір , таза болуы әрине бастау алар бұлақтан

Қоштасар күннің жақындауы Манастың дегбірін қашырып, мазасыз күйге түсірген. Жұмыстан асыға шыққан ол аруға жеткенше шыдамы таусылып, бүгінгі кеште рухани байлыққа кенелетіндерін ойлап, соған жетелер сый жасағысы келіп, театрға шақырған. Осы бір күннің қарбалас тірлігі шиелінісе кетіп, кештегі керемет қойылымға екеуі де әзер үлгерді-ау әйтеуір.

Театр-бұл өмірге деген ұмтылыспен, іңкәрлік сезіммен келіп, салиқалы сананы рухани дүниелермен сусындатып, байыпты, мәртебелі ойлармен жанды байытып, қимастықпен қайтатын қасиетті жер. Бұл жерге жиналар зиялы қауым өзіне тән ерекшелігімен керемет әсер етіп, сұлу мәдениетімен Манас пен Айзерені баурай түскен. Осы киелі жерде адам екеніңді сезініп, үлкен қуанышқа кенеліп, жаның жадырай өмірге деген көзқарасың айқындалып, рухани байлыққа талпынысың күшейіп, пендешіліктерден бойыңды аулақ ұстауға мүмкіндік жасар жол ашылар. Ерекше әсемделген, оюлармен өрнектелген үлкен сарай адамның да ішкі жан дүниесі осындай сұлу болуы керектігін көрсеткендей. Алдыңғы қатардан орын алған олар осы бір киелі жердің қасиетін сезініп, жан тебірентерлік күйлер кешкен. Кенет шам сөніп, ерекше тылсым сәт әуенмен әрленіп, қойылым басталды да кетті. Осы қоғамдық өмірмен байланыстырылған осынау керемет дүние адамдарға ой салып, кейде жүдетіп, кейде қуантып, көңілді шарықтатып, адамдық қалыптан айнымауды меңзегенін астарлап жеткізіп, көрерменді ой толқынына түсірген. Тұнжыраған, мүлгіген тыныштықтағы көрсетіліп жатқан спектаклъден залдағы әрбір жанның ой толғанысы, сезім шарықтауы, ішкі тылсым күйі, жан тебіренісі байқалған. Қойылым сәтті шығып, біткен заматта залдан әртүрлі мадақтаулар естіліп, жүгіре сахнаға шыққандар гүлдерін ұсынып, көрермендер жаппай түрегеліп, ризашылық сезімдерін тоқтатпай қол соғыстарымен білдірген. Манас жанындағы Айзереге шаттана қарағанда ару жүзінен ерекше нұрды сезініп, қуаныштан төбесі көкке жеткен. Сахна төрінде қайта-қайта шақырылған беріле ойнаған шеберлер құшақтары гүлге, көкіректері қуаныштарға толып, көрермендердің ерекше алғыстарына бөленіп, қимай-қимай, қол бұлғай шымылдық жабыларда жанарлары мөлдірей қалған. Ыстық ықыласқа бөленген Айзере айдай ажарымен шуақ шаша Манасқа наздана қарап, бір рахат сезімге бөленгені анық еді.

Театрдан шыққан халық қараңғылықтың қойнауына сіңіп, жан-жаққа тарап жатты. Көше бойлай жағылған шамдар көңілге көрік қосып, жол жағалай егілген әсем гүлдерімен жаныңа жарық сыйлағандай. Күндердің күнінде осы бір мөлдір сәт сағыныш пен сағымға айналады-ау деп ойлаған Манас Айзереге қимастық сезіммен білдірмей қарап қойып, ардақты жанын құрметтей алғанына шүкіршілік еткен. Қол ұстаса қайтқан жастар керемет спектаклъдің әсерінен арыла алмай, өздеріне ұнаған тұстарын сөзбен жеткізе алмай, жағымсыз кейіпкерлерді қызу талқылауға көшіп, аспандағы ай жарығымен ажарлана түсіп, көше бойлай кетіп бара жатты. Аспандағы ай бұлт астына кіріп, қою қараңғылық оларды құшақтарына алып, бірте-бірте жасырып әкетті.

* * *

Аяулы аруды шығарып салып, өз бөлмесіне оралған Манас ойлана қалды. Оны толғантқан өмірдің күрделілігі, адам жанының құпиялылығы маза бермеген.

Күдік пен үміт, арман мен аңсау, сағыныш пен бағыныш, бақыт пен бейшаралық, қуаныш пен қайғы, жақсылық пен жамандық, қайырымдылық пен қатыгездік қатар жүрер күрделі өмірдің ұтары да, өрнекті өлшемі де тек адамдық қалыпты қалыптастырып, қасиеттіліктің ұлы биігінде қалу екенін Манас әлдеқашан ұққан. Өзі жек көрер екі жүзділік пен сатқындықтан салқын леп сезіп, қиянаттардан тек қара бұлт өрілетінін ұғып, кішкентай кезінде оқыған осы бір уақиға есіне түсіп, жүрегіне қатты әсер алған шабыт шыңындағы ол «Қарақшының қасіреті» атты поэмасын жазып шықты...

Денесі ысып бейне отқа оранған,

Бірде тоңып, үсігендей бораннан,

Көз алдына елес келер қорқыныш.

Өмір өлім-арпалысқан дария.

Адам да бір ит жанды боп жаралған,

Надан болып, қиянатқа бара алған,

Жата алмады жылдар бойы ол тыныш.

Тізбектеліп,өте шықты шынында.

Бұл өмірдің көрген ғажап, сұмын да,

Қарақшылық кәсібі еді пір тұтқан.

Адамдыққа не өмірде теңеспек?

Себепші екен қаншама мың шығынға,

Оның бәрі ұмытылатын ұғымда,

Бір қиянат кетпей естен, қан жұтқан.

Бұл мың азап, айлар бойы жалғасты.

Жігіт кезде нағыз алып, алмас-ты,

Инеліктей иілгіш боп қалғаны.

Жарымапты бала сүйіп, жар құшып,

Көңіл сұрар жаға ұстап, тарқасты.

Ажал тағы кеңірдектен жармасты,

Шықпай жаны, есіне алар Алланы.

Тілгілеген жан жүрегін мазалап.

Сол қиянат қазір жатыр жазалап,

Ес жиғанда тез шақыртты туысты.

Жасаураған көзде үміт ұялап,

Асқақтаудың арты мүлдем азап-ақ,

Жан жүрегін кету үшін тазалап,

Құпиясын тез айтуға тырысты.

Ешкім менің ақ жолымды кеспеген.

Елде сонда қорқынышпын сеспенен,

Есімімнен бала қояр жылауын.

Ай заман-ай, арыстандай ірімін,

Тонай салу түк емес-ті көш деген,

Талай қырғын жасадым-ау кеште мен,

Ертелі кеш айқын еді құлауым».

Тартып алу біз үшін бір заңдылық.

Жастық-жалын, ойландырмас әңгүдік,

Барымтамен талай алдық үйірді.

Қиянаттан қанат сірә жайдық па?

Мына өмірде не тұрушы еді мәңгілік?

Қасиетсіз қалар жалғыз қаңғырып,

Бір Алладан осы азап бұйырды».

Небір айла жасадым-ау сан құрық.

Мал көбейсе, өмірімнен мән құрып,

Бір уақиға жүрегімді тесті де.

Қандай бейқам болғанмын сол уақытта,

Сол кезеңдер елес, бәлкім жаңғырық.

Қарақшы боп тұрам деппін мәңгілік,

Әттең бәрі өтті, кетті, кеш міне».

Ай аңдумен, жылмен жеттім пыраққа.

Үйір жылқы, сусындаттым бұлаққа,

Ай сәулесі көрік қосқан тоғайға.

Сұлулық-ай,өзім куә, сарапшы,

Жер жаннаты осы маған тұрақ па?

Өзен ағып, әсем ағаш, құрақ та,

Сыңғыр күлкі ойды бұзды алайда... »

Сұлу құшсам, өміріме жар етіп.

Кеңи ме еді өмір бойы тар етік?

Оқыс үннен шошып кеттім, тың тыңдап,

Қуғыншы ма?...Үрейленіп, ентіксем,

Екі ғашық сөзі жетпей әндетіп,

Қол ұстасып, сезімдерін селдетіп,

Назданады күлкісімен қыз сұңғақ»

Қуғыншыға айтпасына кім кепіл?

Есітіп қалса құтқармайды қу нөпір,

Айдалада жүрген жын ба, сайтан ба?

Қасқырдан да адам жаман құлқыны,

Алда мені күтіп қандай жүлде тұр?

Ашылмайды деп ойлама мүлде сыр.

Ай аруды жан жар етіп қайтам ба?»

Бейқам көңіл, ешнәрсені сезбеген.

Өмір бойы бірге өтуді көздеген,

Ыстық леп пен от шарпыған бойларын,

Бір-бірінен құлпырады жайнасып,

Шын сезімін жеткізе алмай сөзбенен,

Көріктіге көңіл кетті көзбенен,

Көрсетсем бе қарақшының айбарын?!»

Жүрегі жоқ жігіт қашар, қыр асып,

Ай-арумен сонда жағдай сұрасып,

Қанжығама байлай салсам нем кетер?!

Дәу шоқпармен ат үстінде қайнағам,

Шауып келдім, өткір-жігіт сынасып,

Нағыз қыран, жекпе-жекте гүл ашып,

Қайратынан қайысады жер бетер!»

Арыстанша атылады аспанға.

Тиді бастан, атым үркіп, сасқанда,

Күрзі шоқпар мүлт кетпейтін әдетпен.

Мөлдіреген жанарынан жас тайып,

Құтылмасын білді ме екен қашқанда?

Ару қыздан әлемде өзге асқан ба?

Жан айқаймен қырқылды өмір кенеттен»

Қашуды да қаперіне алмаған.

Көнгендей ме? Тағдыры осы Алладан,

Орамалмен бетін жапты жігіттің.

Үн шығармай, зарламай да, қамықпай,

Қапа болмай бұл бағына жанбаған,

Қайран қалдым, бір тамшы жас тамбаған,

Жанарымен шамын жаққан үміттің»

Сұлулығы әсем баққа теңесер.

Ақылы мол, дана туған, кеңесер,

Дидарынан сәуле шашты айменен.

Шауып келіп, тұрып қалдым тиместен,

Күшім сыймай ақылсызбын, мен есер.

Дегендей-ақ: «Қайсың тағы келесі ер?»

Текті ару тіл қатқаны жайменен:

Жалын болып, өте шықты есіл ер.

Дәм таусылса айқара ашар төсін жер,

Шын мәнінде кімдер мәңгі тұрады?

Сіз туралы көп естігем, таныспын,

Азаматым мені ұғып кешірер,

Мәселеңіз сіз ойлаған шешілер...

Тапсырайық, Жер-ана ғой тұрағы...

Өлген жанның аттап өтіп үстінен,

Ойлағанмын, бар әлемде күшті мен,

Түнжарымда көр қазуға кірістік.

Ару қыздың әрбір сөзін құп алып,

Азаматқа топырақ боп түс кілем,

Неткен жауыз, қанішермін, міскін ем,

Тас қаладық, күмбез етіп, бір үштік»

Сұлу қызды көрсетті де айқындап,

Қыз сұранды жуынуға салқындап,

Бар өмірін маған қиған сияқты.

Ойлағанмын, ұмытылды шын ғашық,

Кербез басар, қалай ашық айта алмақ?

Жүрек сыры жанарынан байқалмақ.

Келбетінен көнгендей бір күй ақты»

Шыдамсызбын шыққанша қалың нудан.

Тұрыппын-ау жындыдай сағым қуған,

Шыдамай жетіп барғам жүрек тулап.

Елестеткем елесін естен танып,

Көйлек қалған көк шөпте паң арудан,

Елік мүсін көрінер терең судан,

Қорқыныш ұялады қарға шулап...»

Қорламай азаматын көміп кетті.

Қор етпей өзін-өзі көрікті етті,

Сертіне соншалықты берігін-ай!

Жұлынып жауқазындай жайқалғаны,

Жеңілдім, ол мені шын жеңіп кетті.

Жүз жасқа жан жүрегім өлі кепті,

Егілте, ес жиғызған елігім-ай»

Қолаң шашпен тамырға байланыпты.

Пәк болып өтуге алдын сайланыпты.

Сұлуды су түбінен әрең алып,

Тістерім тіске тиіп сақылдадым.

Орнынан қозғала алмай ай қалыпты.

Куә боп сол бір өзен, сай қалыпты,

Өмірім өмір болмай жанда тамұқ»

Жанарға еріксізден жас келеді.

Көргенсіздің көңілі пәске енеді.

Содан бері қанша жыл босқа өтті.

«Құдайы»-деп тараттым барша үйірді.

Кім ойлаған қос ағаш тасқа өнеді?

Сол қиянат мәңгілік өшкен еді,

Бірақ та ел әулие етті қос теректі»

Күндіз-түн жәутең жанар мазалады.

Әр істе жолым болмай, жазалады.

Қиянаттан қиянат өрілгені.

Адам жастық дәуренмен мың шалыспақ.

Қателікпен таусылар ғажап әні.

Кім біледі, алда тұр тозақ әлі?

Кешірсе ғой қос мұңлық сонда мені...»

Иықтағы зіл батпанды түсірді.

Сезінгенін жеңілдікті түсінді.

Жазғандай боп жанындағы жарасын,

Соңғы демдер келгендей ме алқынып?

Елестетті әппақ сұлу мүсінді,

Көз алдына келді батыр пішінді,

Жүрек тоқтап, құлап түсті «Қара шың»

Жұмыс өзі бағыт, бағдар көрсетер.

Кей адамды кей қылығы ерсі етер!

Мінсіз адам табылмайды-ау әлемде!

Қандай жақсы құрметпенен сыйлансақ,

Беделдінің ісі арқылы сөзі өтер,

Өтірік сөз өкпеліні өш етер.

Ал адамдық-биік, шексіз, көлемде!

Азаматтық кітап, кино, өлеңде.

Өзін сыйлау мәдениеті төменде.

Өзімізді танып, сірә білдік пе?

Ашылмаймыз, сөйлесуде сараңдық,

Талпынуға құлықсыздау өрен де.

Күшті болсаң күштілер бар сенен де,

Сыйластыққа не жетеді тірлікте!!!

Өзге түгіл өз қадірін біле ме?

Өз өмірін өзге үшін сүре ме?

Өскен ұрпақ өркен жаяр өнермен!

Беделіңмен орын алсаң төрден де,

Адамды сүй, мәңгілікке кім еге?

Жерде байлық, көркейерсің гүл еге!

Жақсылыққа жетуің де тек елмен!

Жақсылығың алдан күтер нұр болып,

Ынтымағың-бақыт,байлық бір толық.

Адамдық ат жарқырайды мәңгілік!

Жаман әдет ерді шетке қуады,

Әр адамның гүл өмірі сыр тұнық!

Барлық нәрсе кетпес сірә ұмытылып,

Мызғымайтын бұл өмірде заңдылық!!!

Ешнәрсеге елең етпес, бір нәрседен беті қайтпаған жан қанша өзін ерік жігерімен көтерсе де аяулы жанға алаңдай берген. Бәрін ой елегінен өткізген ол біраздан соң-ақ тез көтеріліп, еңсесін тіктеген. Өзін бір арнаға түсіріп, өмірдің ғажап тұстарын ойлап, осынау аз ғана уақытта Айзереге құрмет көрсете алғанына тоба еткен. Ақылына көркі сай көркемнің күн көңілін бұлт шалдырмай, жанын жабырқатып, ренжітіп алмағанына шүкіршілік етіп, бір тылсым күйге түсіп еді. Қолынан бар келері ардақтау екенін іштей тына үнсіз түсінген.

«Ненің рахатын көп көрсең соның бір азабын тартасың» деген халық даналығын Манас енді түсінгендей. Танысқан аз уақыттың ішінде бауыр басып, жақын тартылып қалғанын сезіп, ертеңгі екі жаққа айырылысар сәтті ойлағанда жүрегі езіле жаны жабырқай қалған. Сағыныштың ауырлығын әлден сезінген Манас Айзеренің әу баста айтқан ескертуін есіне ала таң қалып, ақылдылығына қайран қалған.

Бірақ өмірдің бәрі алда екенін ұғып, тым болмағанда алыстан тілеулес болып жүретінін місе тұтқан. Аяулы жанының абыройын ойлап, бақытын тілеп, жақсылықтарға жалғануын жанымен қалаған.

Ойлана ой түбіне жете алмаған Манас «Сағындым сені» атты әнін елжірей есіне түсірген:

Сағындым сені, сағыныш толы, күй бөлек,

Шарқ ұрып жүрек, мыңдаған сұрақ кимелеп,

Өмірге налып, көңілің қалып, жүрсің бе?

Өзіңе өзің: «Ешкімге сенбе, сүйме»-деп.
Тұп-тұнық едің, жаның да таза бұлақтай,

Жауабын таппай қиналам мың бір сұраққа-ай...

Бір-бірін аңсап, зарыға жеткен жігіт,қыз,

Кездесе қалса тұрғандай болады ұнатпай...

Өзгеге түгіл, өзіңе қимас адаммен,

Бақыт та шығар, «Мәңгілік дос» боп қалу да!

* * *
-Ия, барлық адам ес түсінен айырылып,өліп, өшіп, күйіп,

Төпелей төккен нөсер бүкіл әлемді тазартып, көше бойы егілген шыршаларды жуып, талдарды тазарта тербетіп, қимастық сезім мен ауа райы үндесе қалған.

Үнсіз келе жатқан Манас пен Айзере ішкі жан тербелістерін осы бір шақтан ұғып, өн бойларындағы толқын тебіреністерін құйыла төккен жауыннан сезінген. Осы бір кезең Манастың ылғи өзі оқып

берер «Іздерсің мені» өлеңімен сәйкес келген.

Іздерсің мені , дамылсыз соққан дауылдан .

Табиғатымның танырсың түпкі тамырын ,

Жүрегі «Сен»-деп ауырған.

Күз келсін мейлі көңілдің бұлты ауғанда .

Жылжыса жылдар ,жүйіткісе жылдамдықпенен,

Санармын биік таудан да .

Уайымды шексең , жарамас мұның тым мүлдем .

Жалынды жырым жаныңда жұлдыз жайнатсын ,

Өмірдің соңын кім білген ?

Өмірдің соңын кім білген ?
Жүректеріндегі жарылыс, ішкі дауыл сабырлылықпен сақталып, Айзере Манасқа ауырлық түсірмейін дегендей жауқазындай жайнай жымиып, жігіт арудың кірпігінен түсініп, өзін жігерлендіріп, бойын тіктеген.

Қоштасудың қиыны-ай...

Автобус жүрер санаулы секундтарда Манас Айзеренің нәзік саусақтарын қимастықпен қысып, үлбіреген дидарын сүйіп алғанда, ару келбеті қызара түсіп ажарланып, бір қимастық білінгені көз жанарынан байқалған.

Екеуінің де дидарын жауын жуып, қыса ұстасқан қолдар амалсыз үзіліп, жылжи бастаған автобусқа Айзере жаутаңдай мініп, жалғызсырай қалып, Манасқа жанарымен жалындай қимастықпен ынтыға қарап, барлық сағынышы мен тілегін амалсыз қалдырып бара жатты. Манастың кеуде тұсы шым ете түсіп, жүрек соғысы жиілеп, көз ұшында кетіп бара жатқан автобусқа алаңдай қарап, қол бұлғап, шарасыз қала берді.

Қаншама айтылмаған сырларын, жазылмаған жырларын, сағыныштарын құпия қалдырып, жұмбақ болып ашыла алмай, жан дүниесі жауындай басыла алмай беймаза күй кешкен Айзере осы бір сәтте жаңбыр ұрған терезеден алаңдай қарап, сәлден соң ойға шомып, мөлдірей кетіп бара жатты.

Өзіне өзі әзер келген Манас осынау сәттің ғаламат тұсы өмірмен байланыстырылып, «Қоштасу» атты өлеңі өзекті жара өрілген:

Қоштасу қиын екен, жанға батты,

Қу жалған аз-ақ екен алдамапты.

Жүректе найзағайым күркіресе,

Табиғат ақ жауынмен жылап жатты.

Жаратып әсем әлем,гүл алапты.

Қуантып келгенімен саз тіршілік,

Ешқашан мәңгілікке тұра алмапты.

Тұратын суықтықтан,жылылықтан.

Мәңгілік тартылыстай көрінесің,

Күн батса атуға асық,құнығып таң.

Тек өмір болсын сіздің ғашығыңыз.

Берілген өткінші өмір құдіреттен,

Парызды орындауға асығыңыз.

Жақсыдан мәңгі азық алған кеңес.

Қоштасу сағындырып, кездестірер,

Өкінбе, бұл өмірдің соңы емес...

Содан бері қаншама уақыт өтті. Қаншама қиналған сәттерінде де, бақыттың балбыраған бек төрінде де, самғағанда да, қалықтағанда да, өмірінің мән мағынасын анықтағанда да, барлық кезде Манас аяулы Айзерені демеу тұтып, тірек етіп, ардақ тұта өмір сүріп, үнемі есіне алған, ұмыта да алмасын білген.

«Осындай ару қыздарымен елі де мақтанып жүрсін»-деп жүрегін жарып шыққан «Қазақтың ару қыздары» атты өлеңін алыстан сағынышта сарғая арнаған.
Қазақтың қызы мақтаным,

Арайлап атқан ақ таңым.

Көркейіп ұшар шақтамын,

Үмітті тағы ақтадың!

Көкке ұштым қоңыр күзімде.

Үлбіреп, гүлдей үзілме,

Жүректе қалдың тізімде.

Баянды сыршыл сезіммен.

Хауа ана болған кезіңнен,

Бәрін де жеңдің төзіммен.

Намыспен өзін танытқан.

Қасиет, шықпас қалыптан,

Ертеңгі сұлу анық таң!

Биікке ерді бастапсың.

Жаныңмен жауды жасқапсың,

Егіліп, езіліп, таспапсың.

Өткізіп барша ағынды.

Аямай салып жаныңды,

Келесің сақтап қаныңды.

Айқындар заман, уақытты.

Қазақтың ару қыздары,

Не деген сұлу, бақытты!!!

Сағыныштың салмағы санасын шырмап, дүлей шабыт дүрліктіріп, сезім семсері сілкіне сілтеніп, түңлігі тылсым сәтпен түрілген ұйқысыз осынау түнде «Көркем күй» атты өлеңі сағынышын самғатып, өрнектей өріле берді...

Бал үнің енді емдесін.

Езіле беру-ерге сын!

Қиыла қарап өзіңе,

Алыстығың ауыр сезіле,

Сыр шертем саған сенгесін!

Көркейтіп көңіл қарқынын.

Жадымда жүрсің жарқыным.

Сағынған сазды сәттерде,

Сия боп түстің дәптерге,

Ардағым болып алтыным!

Суретке қарап қырқылған,

Жаралы жүрек жыртылған,

Қиялым ұшып бұл түнде,

Есте ғой сәби күлкің де,

Жете алмай саған ұмтылғам!

Сезімге толы шақтар да.

Пәк кезім сол бір жақтарда,

Тауып ал мені елестен,

Қызғалтақ гүлім тең өскен,

Өткен күндерді ақтар да!

Кеудемде көркем күйімсің!

Бақыттың балы бұйырсын!

Мәңгілік алыс кетсең де,

Сағыныш болып өтсең де,

Өмірдей қымбат сыйымсың!