Өздік бақылаудың сұрақтары

1. 
   Топырақтың жүйелілігі және жіктелуі.
   
2. 
   Жер бетінде топырақтың географиялық таралу задылықтары және қоршаған ортаның экологиялық факторларымен байланысы.
   
3. 
   Топырақтардың көлденен зоналылығы.
   
4. 
   Топырақтардың тік зоналылығы.
   
5. 
   Интразоналдық топырақтар және олардың ерекшеліктері.
   
6. 
   Дүние жүзінің топырақ жамылғысы. Тропикалық, субтропикалық, суббореалдық, бореалдық, полярлық белдеулердің топырақтары. әлемнің топырақ ресурстары.
   

1. 
   Шөлейттің құба топырағы. Шөл зонасының топырақтары. Шөлді сұр-құбы топырағы, тақырлар. Сортаң, кебірлер, солодтар.
   
2. 
   Субтропиктік құрғақ дала, тау етегі, шөлді боз топырағы.
   
3. 
   Тау топырағы. Құрғақ субтропиктік даланың сұр-күрең топырағы. Қызыл, сары топырақтар.
   
4. 
   Ауыспалы – ылғалды ксерофитты-орман және саванналық субтропикалық және тропикалық облыстардың топырақтары.
   

1. 
   ТОПЫРАҚ ЖАМЫЛҒЫСЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ.
   

2. 
   Шөлейттің құба топырағы. Шөл зонасының топырақтары. Шөлді сұр-құбы топырағы, тақырлар. Сортаң, кебірлер, солодтар.
   

Бұл зона Тұран ойпатын, Үстірт және Бетпақдала шөлдерін, Памиро-Алай мен Тянь-Шань тау бөктеріндегі жазықтарын алып жатыр. Зонаның жалпы ауданы 210 млн. га, оның 65% құба, сұрғылт-құба және сұр топырақтар, 25% құмды шөлдер және 10% тұзды топырақтар.

Құба топырақтар 46 млн. га немесе республика аумағының 20 % алып жатыр. Күрең топырақтардан айырмашылығы, қарашіріктің, аз мөлшерде болуы (2 %-тен артық емес). Өте құрғақ даланың сирек өсімдік жамылғысы астында қалыптасады. Жусан, бетеге, бұйырғын; тасбұйырғын және т. б. өсімдіктер басым болады. Топырақ бетінде көбінесе қыналар мен көк-жасыл балдырлар өседі. Жыңғыл, жүзгін және басқа да құаншылық пен тұзга төзімді бұталар нуы кездеседі.

Құрғақ даланың құба топырақтарының кескіні:

А₁ 1 - 15 см - қарашірікті-аккумулятивті, сұрғылт немесе сұрғылт-құқыл, борпылдақ, қатпарлы;

В₁ 15-35 см - иллювиалды, құба-коңыр, тығыз немесе тығыздалған кесекті, шымырлайды;

В_к 35-70 см - ала боялған, сары-құба карбонат дақты, кесекті (немесе жанғақты), қатты шымырлайды;

С 70-160 см - гипс жинақталған горизонт бөлектенеді, оның астында көп мөлшерде тұз жинақталады, қатты шымырлайды.

Бұл ашық-күрең мен сұрғылт-құба топырақтар арасындағы өтпелі топырақтар. Олардың табиғи құнарлылығы төмен, суаруды, тұздану мен жел эрозиясына қарсы күрес жүргізуді қажет етеді.

Бұл ашық-күрең топырақтардан шөлдің сұрғылт-құба топырақтарына ауысатын өтпелі топырақтар. Олардың табиғи құнарлы­лығы төмен, суаруды, тұзданумен және жел эрозиясымен күресу жұмыстарын жүргізуді қажет етеді.

Сұрғылт-құба топырақтар

Шөлдердің сұрғылт-құба топырақтары құмдармен, тақыртәріздес топырақтармен және сортаңдармен қосқанда 140 млн. га, неме­се зонаның 6,3 %-iн қамтиды. Сұрғылт-құба топырақтардың бeтi құқыл-сұр түсті қабыршақпен қапталған, оның астында А горизон­ты - қалындығы 5-10 см, одан төмен В горизонты - тығыздалған, балшықтанған, құба не қызыл-құба түсті карбонаттары бар, одан сон - иллювиалды-тұзды гипс кристалдары бар В горизонты орналасқан. Топырақ реакциясы сілтілік, 5-6 см тереңдікте шымырлай­ды. Қарашірік мөлшері 1 %. Суда еритін тұздары бip метр тереңдікте таралған. Оларды карбонаттылығы, кебірлігі және сортаңдылығы бойынша жіктейді.

Тақыр - балшықты шөлдердің топырақтары, көбінесе өсімдіксіз болады да, суы ағып кетпейтін ойпандарда қалыптасады.

Көктемде тақырлардың бeтi жабысқақ балшықтан тұрады. Жазда, су буланып кеткен соң, тақырлардың беті жарылып, кепкен бал­шықты, қалындығы 5-7 см қабықтар түзіледі, олардың астында тұзданған аналық топырақ түзуші жыныстар орналасқан. Топырақ бетінен шымырлайды. Карбонаттар мен оның тұздары (көбінесе NaCl және СаСl₂) тақырлардың бетінде көрініп жатады.

Бұл тау бөктеріндегі шөл далалар топырақтары, олар 34 млн. га, немесе ТМД территориясының 1,5 % қамтиды. Сұр топырақтар республика аумағының оңтүстік бөлігінде орналасқан, сондықтан қыста тоң толық қатпайды. Бұнда жауын-шашын мөлшері біршама көбірек, ал тау бөктepi жазықтарында 400-500 мм-ге жетеді.

Сұр топырақтар кескіні горизонттарға нашар бөлінген, А гори­зонты бояуы бойынша аналық жыныстан шамалы ғана ерекшеленеді, өтпелі В горизонтының түci шамалы сұрғылт болады, астында карбонаттар көп жинақталған иллювиалды карбонатты В горизонты орналасқан, сондықтан оның түci құқыл болып келеді. 150-180 см-де гипстің ұсақ кристалдары жинақталады, одан төмен суда еритін тұздар орналасқан.

Топырақ кескінінің қалыптасуына әсер ететін маңызды факторлар ылғалдылық пен кебу. Ашық сұр топырақтар көктемде 1 м тереңдікке дейін, ал нақты сұр топырақтар 2 метрге дейін ылғалдана­ды. Ылғалдану үрдісінде суда еритін тұздардың бірталайы жоғарғы қабаттарға қайтып келеді, жазда топырақ неғұрлым тереңге ылғалданған сайын, соғұрлым аз тұз қайта көтepiлeдi.

Сұр топырақтардың ылғалдану дәрежесі жоғары болғандығынан эфемерлер дамуына жақсы жағдай туындайды, олар тұтас өсімдік жамылғысын құрай алады. Жоғары температура, топырақтың жақсы жылу режимі, өсімдік қалдықтарының күлділігі жоғары екендігі топырақта органикалық заттардың толық ыдырауына қажетті жағдайды қамтамасыз етеді. Өсімдік қалдықтары мен шірінді заттардың тез ыдырауы мен минералдануы нәтижесінде сұр топырақтарда аз ғана қарашірік қалады. Босаған қоректік элементтер сумен шайылып кетпей, топырақтың беткі 1-4 м қабатында қалады. Осыған бай­ланысты қарашірігі аз болғанымен сұр топырақтардың өнімділігі жоғары. Олардың құрамында бірталай мөлшерде азот пен калий болады, фосфор қосылыстары epyi қиын үшкальцийлік фосфат Са_з(Р0₄)₂ түрінде кездеседі. Жазғытұрым ылғалдың аздығына бай­ланысты сұр топырақтардағы биологиялық үрдістер келесі көктемге дейін тоқтайды.

Жоғарғы горизонттары құрамындағы қарашірік мөлшеріне қарай сұр топырақтарды келесі тип тармақтарына бөледі: ашық сұр то­пырақ - қарашірік мөлшері 0,5 - 3,5 %, сұр топырақтар - қарашірік мөлшері 1,5 - 3,5 % және нақты сұр топырақтар – қарашірік мөлшері 3,5-5,0 %. (А + В) горизонттары қалыңдығына байланысты сұр топырақтар­ды жұқа қабатты (А + В 40 см-ден аз), орташа қабатты (40—80 см), және қалың қабатты (80 см-ден көп) деп бөледі.

Бұл зонадағы ағаш тектес өсімдіктер тіршілігінe қолайлы жағдай өзен анғарларында қалыптасады, бұнда тал, жиде, тораңғы, жыңғыл, акация және т.б. шалғындык сұр, шалғындық құба топырақтарда өседі. Сексеуіл ормандары кең аумақтарды, 20 млн. га қамтиды, олардың орташа ағаш қоры 35 м³/га. Жақсы өсетін топырақтары жер асты сулары 3-8 метрде орналасқан құмдақ және жеңіл саздақ топырақтар. Бұндай жерлерде олардың бойы 4-6 метрге жетеді. Сексеуілден басқа бұнда жүзгін, черкез, жыңғыл, жиде өседі. Бұнда ағаш тектес өсімдіктерді өcipy үшін, оларды суару, топырақты шаю қажет.

Минералдық тұздардың, жылу мен ылғалдын үлкен қоры бұл зонада әртүрлі ауылшаруашылық дақылдарынан жоғары өнім алуға мүмкіндік береді. Шөл далалар мен шел аймағы суармалы егістіктің ең көне орны. Бұнда мақта, қант қызылшасы, жүгері, бидай өciріледі, дихандар бағбандықпен, жүзім өсірумен де айналысады. Сондықтан, топырақты өндеу мен суару кезінде топырақтың су-физикалық қасиеттері өзгеруіне, тұздану дәрежесіне, суда еритін тұздар мөлшеріне көңiл аударып отыру және екіншілік тұздану үрдісін болдырмау шараларын icкe асыру қажет. Бұл зонаның көп бөлігі (29,7 %) жайылым ретінде пайдаланылады, оларды жақсарту жерді тиімді пайдаланумен тығыз байланысты.