Тўраев Бахтиёр Омонович онтология, гносеология, логика ва фан фалсафаси муаммолари танланган асарлар
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Г. Минковскийнинг 4 ўлчовли фазо-вақт модели
- Фазо ва вақтнинг хусусиятлари (моҳияти ва мазмуни)
- Фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари
- Кўлам (метрика)
| ё ё
ё ё Бу Б-чизмада А нуқтадан В нуқтага ёруғлик сигналини юборсак бу сигнал В нуқтага етгунча муайян (А А’) вақт ўтади ва сигнал В нуқтага шу онда эмас, балки В’ нуқтада етиб боради. Хуллас, сигналнинг тарқалишида ёруғлик нури тезлиги билан чегараланган ёруғлик нури конуси ҳосил бўлади ва бу конуснинг координаталар кесишган О нуқтадан конус бўйича юқори қисми – келажакни, конуснинг пастки қисми эса ўтмишни, бу конусдан ташқари қисмлар эса ҳозирги вақтни ифодалайди. Б-чизмада t вақт фазо билан чамбарчас боғлангандир. ё- ёруғлик нурининг тарқалиш чегарасини билдиради. Г. Минковскийнинг 4 ўлчовли фазо-вақт моделиФазо ва вақтнинг бир-бирига инвариант боғлиқлигини, яъни муайян ўлчовдаги фазовий ўзгариш унга мос равишда вақт давомийлигидаги ўзгаришни вужудга келтиришини, ифодалайдиган геометрия псевдоевклид геометрияси бўлиб, уни 1908 йили немис олими Герман Минковский (1864–1909)1 илгари сурган. Вақт ва фазо ўртасидаги бундай инвариант боғлиқлик коинотнинг ҳамма нуқталарида ҳам бирдай сақланади. Г. Минковский фикрича, фазо ва вақт биргаликда 4 ўлчовли фазо-вақт хилма-хиллигини хосил қилади. Бу хилма-хилликнинг формуласи қуйидагича: ds2 = с2dt2 – dx2 – dy2 – dz2 Бу формулада фазо-вақт хилма-хиллигининг инвариантлиги, яъни фазо ва вақтнинг ўзаро мутаносиблиги барча ҳисоб системаларида бир хиллиги асослангандир. Хуллас, Г.Минковский псевдоевклид геометриясида ифодаланган 4-ўлчовли фазо-вақт модели фазо ва вақт бирлигининг яна бир фундаментал тасдиғини асослади. Бу моделга кўра фазо ва вақтнинг бирлиги инвариантдир. Фазо-вақт бирлиги барча ҳисоб системаларда бир хил қийматни беради. Айни пайтда бу геометрия фазо билан вақтга ягона континиуум (узлуксизлик) сифатида қараш имконини беради. Шу асосда фазо ва вақтни қуйидагича таърифлаш мумкин: фазо – вақтнинг муайян лаҳзасида борлиқда мавжуд бўлган барча нуқталарнинг ўзаро жойлашиш тартиби; вақт – фазонинг айрим олинган нуқтасида рўй берувчи ҳодисалар кетма-кетлиги тартиби. Нисбийлик назариясининг микродунёни ўрганишга йўналтирилиши, квант физикасининг2, мегадунёни тадқиқ этишга йўналтирилиши эса релятивистик космологиянинг яратилишига сабаб бўлди, бу йўналишлардаги тадқиқотлар энг аввало микро-, макро- ва мегадунёларнинг фазо-вақт структурасини аниқлашга мўлжаллангандир. Бунинг натижасида дунёнинг фазо-вақт структурасининг электро-динамик, кванто-механик ва космологик манзаралари яратилди ва шу асосда фазо ва вақтнинг хусусиятлари микро-, макро- ва мегадунёларда бир-биридан фарқ қилиши исботланди. Микродунёдаги фазо-вақт структураси квант физикаси принципларига биноан ўрганилади. Бу микродунёнинг квант (корпускуляр) ва тўлқин хоссаларининг бирлиги, тўлдирувчанлик принципи, ноаниқликлар принципи қоидаларига мувофиқ намоён бўлишида кўринади. Микродунё статистик қонуниятлар асосида тадқиқ этилади. Микродунёда айрим объектлар эмас балки объектлар мажмуаси тадқиқ этилади. Микродунёда қисм ва бутун, сабаб ва оқибат, моҳият ва ҳодиса, шакл ва мазмун ўртасидаги фарқ йўқолиши, ҳатто уларнинг ўрни алмашиб кетиши ҳам мумкин. Бу эса микродунёга ўзига хос мантиқ асосида ёндашишни талаб қилади. Мегадунёда эса гравитацион ўзаротаъсир кучлари таъсирида фазонинг эгилиши ва вақтнинг қисқариши рўй беради. Бу ҳар бир системанинг ўзига хос хусусий вақт-фазо параметрига эга эканлигини тан олишга йўл очади. Биз асосан фазо ва вақтнинг табиатини макроскопик жараёнларни тадқиқ этиш асосида ўрганамиз, ўлчаймиз. Ҳозирги замон фанларида фазо ва вақтнинг табиати ҳар тарафлама тадқиқ этилиб, унинг хилма-хил хусусиятлари аниқланмоқда. Фазо ва вақтнинг хусусиятлари (моҳияти ва мазмуни)Фазо ва вақтнинг хусусиятлари моҳияти ва мазмуни жихатдан асосан икки турга бўлинади: биринчи турга оид хусусиятларига тегишли ўлчов асбоблари (линейка, рулетка, соат кабилар) билан ўлчаш мумкин бўладиган, сезги аъзолари билан бевосита сезиш, кузатиш мумкин бўлган, турли ҳисоб системаларида турлича намоён бўладиган нисбий хусусиятлари киради ва улар фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари деб аталади. Бундай хусусиятлар гуруҳига фазонинг кўлами, бир жинслилиги, изотроплиги, эгилганлиги, вақтнинг бир жинслилиги, бирхиллиги, давомийлиги, анизотроплиги ва бошқалар киради. Иккинчи турдаги хусусиятлари фазо ва вақтнинг туб моҳиятига алоқадор бўлган, барча ҳисоб системаларида бир хилда намоён бўладиган, ўзгармас, фундаментал хусусиятлардир. Бундай хусусиятлар топологик хусусиятлар деб аталиб, фазонинг топологик хусусиятларига узлуксизлиги (ёки дискретлиги), ўлчамлилиги, тартибланганлиги, компактлиги, боғланганлиги, вақтнинг узлуксизлиги, бир ўлчовлилиги, орқага қайтмаслиги, чизиқли боғланганлиги ва бошқалар киради. Фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари борлиқнинг миқдорий муносабатларини ифода этса, топологик хусусиятлари эса борлиқнинг туб сифатий жиҳатларини акс эттиради. Шу сабабли фалсафада фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлари – миқдорий хусусиятлар, топологик хусусиятлари эса сифатий хусусиятлар деб айтилади. Фазо ва вақтнинг метрик хусусиятлариЭнди фазо ва вақтнинг метрик хусусиятларини қараб чиқайлик: Бундай хусусиятларга, юқорида таъкидлаганимиздек, фазонинг кўлами (метрикаси), бир жинслилиги, изотроплиги, эгилганлиги, вақтнинг бир жинслилиги, бирхиллиги, давомийлиги, анизотроплиги ва бошқалар киради. Бу хусусиятлар ўлчанувчан, кўринувчан, таққосланувчан, ўзгарувчан табиатга эга бўлади ва турли ҳисоб системаларда турлича қийматда намоён бўлади. Кўлам (метрика)Ҳар қандай моддий объектнинг фазовий хусусияти макроскопик системада энг аввало унинг кўлами воситасида кўзга ташланади. Кўлам нима? Кўлам бу шу предмет эгаллаган жой. Кўлам шу предметни ташкил этган барча нуқталар мажмуаси. Фараз қилинг ҳовузнинг кўламини. Бу шу ҳовузда жойлашган сув молекулалари йиғиндиси ҳовузнинг кўламини беради. Вақт ўтиши билан ҳовузнинг кўлами сувнинг буғланиб кетиши оқибатида тоборо торайиб боради, ёки аксинча, шу ҳовузга ариқлардан сувларнинг оқиб кириши оқибатида унинг кўлами кенгайиб боради. Ҳеч бир нарсанинг кўлами вақт давомида бир хилда, ўзгармасдан қолмайди. Демак, кўлам фазонинг нисбий хусусиятидир. Одамнинг жисмий кўлами ҳам туғилганидан то вафот этганича узлуксиз ўзгариб боради. Гавдаси катталашади ва кексайганда кичраяди, териси таранглашади ва кексайган сари бужмайиб боради, мускуллари йўғонлашади ёки аксинча бўшашиб қолади, хуллас, одамнинг жисмий кўлами ўзгариб боради. Кўламнинг номланиши математик тилда метрика деб аталади. Икки нуқта орасидаги масофа, ёки квадратнинг юзаси, кубнинг ҳажми ва бошқа кўламга оид ўлчовларни метрика орқали ўлчаш мумкин. Масалан Евклид геометриясида икки нуқта орасидаги масофа қуйидаги формула бўйича ифодаланади, ўлчанади. Бу масофани 3 ўлчовли фазовий координаталар бўйича ҳисобласак қуйидаги метрик формула келиб чиқади: жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|