Тўраев Бахтиёр Омонович онтология, гносеология, логика ва фан фалсафаси муаммолари танланган асарлар
Узоқдан таъсир қилиш ва яқиндан таъсир қилиш принциплари
жүктеу/скачать 1.82 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Галилейнинг нисбийлик принципи
| Узоқдан таъсир қилиш ва яқиндан таъсир қилиш принциплари. Ньютон физикасида жисмлар бир-бирига узоқдан (гарчи таъсир этувчи жисмлар бир-биридан қанчалик узоқда бўлса ҳам) бир зумда таъсир қилади дейилган. Бу узоқдан таъсир қилиш принципи дейилади. Масалан, ёруғлик нури ҳар қандай масофага бир зумда боради деб ҳисоблашган. XIX асрнинг 6080 йилларида электромагнит майдонининг кашф этилиши бу принципнинг хатолигини исботлади. Р.Декарт эфир тушунчасини фанга киритиб, бир жисмдан иккинчи жисмга таъсирлар эфир орқали тарқалади. Эфир таъсирни узатувчи муҳит ҳисобланади дейди. И.Ньютон ёруғлик нурини майда элементар заррача оқими, корпускула шаклида тушунтирган бўлса, Декартнинг эфир ҳақидаги концепциясини ривожлантирган Х.Гюйгенс эса ёруғликни тўлқин сифатида талқин этади. Унинг фикрича, ёруғлик таранг механик муҳитда тарқалувчи тўлқиндир, бундай муҳитни ёруғлик ташувчи эфир деб ҳисоблайди. Шундай қилиб, бир-биридан узоқда жойлашган икки жисм ўзаро алоқадорликка фақатгина уларни боғловчи оралиқ муҳити орқалигина боғланади, деб яқиндан таъсир қилиш принципи илгари сурилди.
Галилейнинг нисбийлик принципи – физик ҳодисаларнинг барча ҳисоб системаларида ўзгармаслигини таъкидловчи принцип. Бу принцип шундай деб аталади: «Барча физик ҳодисалар ҳамма инерциал ҳисоб системаларида бир хилда рўй беради». Бирорта инерциал системани олайлик ва уни шартли равишда тинч турган К система деб атайлик. Яна бошқа бир К системага нисбатан V тезликда тўғри чизиқли текис ҳаракат қилувчи К’ системани оламиз. Унинг тезлиги ёруғлик тезлигидан жуда кичиклигини олдиндан айтиб қўяйлик. Х ва Х’ ўқлари ҳар иккала системада мос келади, Y ва Y’; Z ва Z’ўқлари эса, мос равишда бир-бирига параллел. Шундай қилиб, K’ система K системага нисбатан X ўқи бўйлаб V тезликда ҳаракатланади. Бу муносабатни декарт координаталари системасига қўйсак, улар орасида қуйидаги боғлиқлик борлигини кузатиш мумкин: X =X’+Ut, Y=Y’, Z=Z’ (1) Агар биз икки системага нисбатан уларнинг координатларининг вақт ва жисм тезлиги муносабатини олиб қарасак, V=V’+U (2) келиб чиқади. Агар 2-тенгламанинг ўнг ва чап қисмига вақтни қўшиб тезланишни аниқласак, a =a'(3) келиб чиқади. 1, 2, 3 тенгламалар Галилей алмаштиришлари дейилади. Шундай қилиб, Галилей алмаштиришлари бизнинг бир ҳисоб системасидан иккинчи ҳисоб системасига ўтишда фазо ва вақт масштабларининг инвариантлиги (ўзгармаслиги) ҳақидаги одатдаги тасаввурларимизни акс эттиради. Ҳақиқатан ҳам Ксистемасида жисмнинг узунлиги l = X1-X2; га тенг бўлсин. Унда К’системасида K’l’ = X1 – X2 дир, ундан l = l’ бўлганлиги учун ∆t =∆t’ келиб чиқади. жүктеу/скачать 1.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|