Т¦рышев айтм¦хамет
Бұл өлең жолдарын қарапайым қазақ оқушысының түсінуі қиын» - дейді
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Абрахмет
- Әлип, ләм, нұн
- Хадис
- Ғелаз шәдад
- Көбелек , «түн көбелегі
| Бұл өлең жолдарын қарапайым қазақ оқушысының түсінуі қиын» - дейді4. Абай өлеңдерінің шағатайша түзілісіне қатты ұқсайды. Сол уақыттардағы қазақ жазба әдеби тілінің түзелу жолына түскен үлгісі бар. Демек, қазақтың жаңа сападағы жазба әдеби тілінің араб-парсы, татар, өзбек тілінен айрылып, бірте-бірте қазақылық жазба әдеби тіліне қарай бейімделуге XIX ғасырдың бірінші, екінші жартысында баяу жүрсе, ХХ ғасырдың басында бұл процесс өте күшті жүрген. Оған күллі ақын-жыраулар, би-шешендер, дала кемеңгерлері, сал-серілер жалпы ауызша болсын, жазбаша болсын әдеби тіл үлгісін алып жүрген /сөз тасушылар/ жаппай ат салысқан. Бұндай түзелу процессін Мақыш Қалтаевтан да М-Ж.Көпеевтен де, ХХ ғасыр басындағы «кітаби» - деп айдар таққандардың бәрінен де көруге болады.
М - Ж. Көпеевтің шөбересі ф.ғ.к. Жүсіпов Нартай Қуандықұлы: «Қолжазба ескі хадим жазуы үлгісінде ақынның өз қолтаңбасымен жазылған, кейбір текстерде араб, парсы сөздері /көбіне діни тақырыптағы т.б. деректерде/ көптеп кезедеседі де, қазіргі әріпке аударуды қиындата түседі»1 - дейді. Қадим жазуы турасында біз «Араб тілі және М-Ж.Көпеев» - деген мақалада жазғанбыз. Онда жалпы араб тілі жөнінде де айтылып өтті2. Біздің қолымызда М-Ж.Көпеевтің «Хал-ахуал» /қазіргі графикамен басылған/ бірақ, шағатай үлгісіндегі сөздер легі көп кездеседі демек, бұл нұсқаны араб тілінен тікелей татар тілін білетін біреу аударған болуы керек3. Екіншісі араб графикасымен басылған «Хал-ахуал» кітабы таза әдемі араб харіпімен басылған екен4. Үшіншісі: «Хал-ахуал» алдыңғы нұсқаның көшірілген түрі бүгінгі таспаға түсірілген тасқа басылған нұсқасы5. Алдыңғы арабша нұсқадан көшірілгеннен анағұрлым қазақылыққа қарай бейімделген түрі. «Сарыарқаның кімдікі екендігі» - деген кітабы да араб харіпімен әдемі тасқа басылған екен6, екінші нұсқа «Сарыарқаның кімдікі екендігі» бертін аударылып, тасқа басылған7. Бұл нұсқасында да араб-парсы сөздері кезедседі, дегенмен басылған таңба анағұрлым айқын басылған. М-Ж. Көпеевтің тілі туралы ара-кідік мақала жариялап, М-Ж.Көпеевке тиесілі әдеби (жазба және ауызша) тіл барысы қандай деген сауалға жауап іздегенбіз. Жалпы, М-Ж. Көпеевтің де Абай, Ыбырай сияқты жазба әдеби тілге ықпалы барлығы анықталды. Бірақ, дәл сол уақыттарда /пантүрксизм, панисламизм/ құрбан болғандар қазақ әдебиетінен алынып тасталып көп уақытқа дейін зерттеуге тиым салынды. Шәкәрім Құдайбердиев те солардың қатарында болды. Н. Жүсіпов «Сарыарқаның кімдікі екендігі»1 - деген М-Ж.Көпеевтің еңбегіне талдау жасағанда араб-парсы сөздеріне де түсініктеме берді. Бұл жөнінде де біз «Араб тілі және М-Ж.Көпеев» - деген мақалада атап өттік2. М-Ж.Көпеевтің әдеби тілде алатын орны біршама төмендегі мақалада анықталады. (М-Ж.Көпеев және ғасыр тоғысындағы әдеби тіл)3 - қараңыз. М-Ж.Көпеевтің шығармаларындағы шағатай тілі жөнінде «Шағатай тіл және Мәшһүр-Жүсіп»- деген көлемді мақалада жан-жақты ашылды/. «Ертіс дидары» газеті //№3-4, №7-8, № 9-10/4. М-Ж. Көпеевтің шығармалар жинағында мынандай араб-парсы сөздері ұшырасады: Жатпадым су түбінде садаф болып /24/, Әшһарат апат деп айтқан Хәдис /24/, Жаңбыры абрахмет нұр болады /25/, Болмаған хасил мұрат кете берсе /25/, Тыятын болмаған соң мүфти қазы /28/, Данышпан өтпей сөзі шаһбазлардан /28/, Ғақылсыз аңқылдама құлап жарға /28/, Білгіштер ілфаттасып арыз айтып /30/, Жоқ қылды шариғаттың соқпақ ізін /30/, Біздің жер мархабаттан қышық жатыр /31/, Нахақтан құсаменен қан жұтқызын /31/, Жылаңдап аждаһадай ауылнайлар /38/, Өткізсе ғаділдік пен ай мен күніні /39/, Таласып әр уалаят жарыс болсын /39/, Ылтымақ мүшәурә әрбір жерде /39/, Хакімде хүкіметші ғаділік жоқ /39/, Қайда деп іздеңіздер ғайыр муафық /53/, Хұзыры патша ағызам рұқсат берді /55/, Мақсұтқа шын түбінде жеткізуші /56/, Ғадет қып алып еді крестьян /57/, Нақылият, қара сөзден өлең қылып /83/ т.б. Кейбір сөздердің мағынасы былай ашылған: Абрахмет-діни ұғым бойынша бақыт суы. Азалында-ескі қазақ тілінде жиі кездесетін сөз, негізінде «шыныда» деген мағынаны білдіреді. Алғуам кәл һауамға-көпшілік қауымға деген мағынада. Әлип, ләм, нұн-араб алфавитінің әріптері. Әмір, мәғурф /араб сөздері/ әмір - «бұйрық», «нұсқау» деген, мәғурф -«жұртқа мәлім», «мақұлданған» деген мағынада. Әшһәрат апат деп айтқан Хадис-пайғамбар сөзі деген мағынада. Әшула-ән салып деген мағынада. Бөһра, баһра /парсы сөзі/ - пайда, өсім, кіріс деген мағынада. Бөхил, бақыл /араб сөздері/ сараң, ашкөз деген мағынада. Ғелаз шәдад /араб сөздері/ - аяусыз, қаһарлы дұшпанның қолында тұтқында қалғанын айтқан. Дәлл /араб сөзі / көрсету нұсқау деген мағынада. Жәуһәр, жауһар /араб сөзі/ - тексте «асылдар, қымбатты тастар» деген мағынада. Инғам /араб сөзі/ үйлесімді, дәлме-дәл, сәйкес, сайма-сай деген ұғымда. Накес, нәкес /парсы сөзі/ «жексұрын», «сұм», «жаман» ниетті, опасыз» сияқты мағынада жұмсалады. Паруай, пәруәй /парсы сөзі/ - «қамқорлық», «қам» мән-мағынасын береді. Пәруана, перуана /парсы сөзі/ - Көбелек, «түн көбелегі» деген ұғымда жұмсалады. Пәст /парсы сөзі/ тура ұғымында: «төмен», ауыспалы мағынасында: «нашар» жексұрын, жаман ниетті» деген мағына білдіреді т.б. Қорыта келгенде, М-Ж. Көпеевтің тілі өзіне дейінгі, өзінен кейінгі немесе өзі тұтас ақын-жыраулар мен жадығаттардың тілінен бәлендей айырмашылығы жоқ. Бірақ, сөз қолданыстында сонау көне заман белгілері әр уақытта жарыса жүріп отырған. Кейбір қазақтың төл сөздері болсын, кірме сөздері болсын фонетикалық өзгерістерге ұшырағаны байқалады. Морфологиялық ерекшеліктері де жоқ емес. Заманына сай тіліміздегі сөздерді орынды пайдаланған. М-Ж. Көпеев өмір сүрген заманда да ел ішіндегі сөз ауызекі сөз қолданысы болсын, жазба қолданысында болсын оншалықты бір-бірінен алшақтық байқалмайтын. Қазақ өз алдына отау алып түркілердің құрамынан білінбей бөлініп шыққаннан кейін-ақ, тіл тазалығы үшін күрес басталды. Ең алдымен түрік сөздерінен бірте-бірте арылу үрдісі жүрді. Қазақ тілі түрік құрамында жүріп-ақ өзінің бетін айқындап алды. Қазақ тілі үнемі тазару, басқа тілден арылу кезеңін басынан кешірді. Қай тіл өктемдігі болмасын қазақтардың негізгі тілі қазақ тілі өзінің бастапқы ядросын сақтап қалып отырды. Қай елдің тілі болсын уақытша басымдылыққа ғана ие болды. Қазақ тілін сақтап қалған ауызекілік жадылық әрекет болды. Жазбалықтың кеш келуі қазақ тілін бұзылудан сақтап қалды. Тілдің негізгі тасушысы, сақтаушысы қазақ халқының өзі болды. Қазақ тіліндегі шағатай, араб, парсы, орыс т.б. сөздердің, әр түрлі морфологиялық тұлғалардың күні-бүгінге дейін келіп жетуінің негізгі себебі, сол тілдік формалардың біз қарастырып отырған ақын-жазушылардың қай-қайсысынан да болсын ұшырасуы кездейсоқтық емес. Бірақ, сол тұлғаларды әркім әртүрлі қолдана білген. Көне заман сөздерін де әртүрлі ыңғайда пайдаланған. Ақын-жазушылардың бір-бірінен өзгешелігі қандай, әдеби тілде алатын орны қандай дегенде, олардың ұқсас жақтарын зерттеп барып, одан кейін ғана әрқайсысының өз орны айқындалады. Сонда ғана зерттеп оырған ақынның - жазушының бет-пердесі ашылады. Егер де зерттеп отырған нысанның басқасына қарағанда өзіндік ерекшелігі көп болса, сонда ғана сол нысанның өзіне ғана тиесілі жаңалығы болады. Және сол өзгешелік бірнеше мәрте қайталанса ғана нысанның ерекшелігі болып есептеледі. Мұндай ерекшеліктер, өңгеге ұқсамайтын өзгешіліктер М-Ж. Көпеев шағармасында өте көп кездеседі. Демек, М-Ж.Көпеев те қазақ әдеби тілінің дамуына өзіндік үлес қосқан деп нық сеніммен айта аламыз. жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|