Т¦рышев айтм¦хамет
Үй1 түгіндей кәуірді (294) Үй
жүктеу/скачать 0.98 Mb.
|
| Үй1 түгіндей кәуірді (294)
Үй1- сиыр, қара мал деп түсінік берілген. Бұл Ш.Уәлихановтың қазақ тілі нұсқасындағы жазып алған «Көкетайдың ертегісі» үлкен жазуда: Іңгек көлүкін Тоғалада1 оғгуз келті5. «Тоғала1 өзеннің аты - деп түсінік берілген. Жырда: (сиыр-іңгек) деп жырланады. Шоң сөзіне байланысты «Ала-тоо таңшыйт» - деген өлеңдер кітабында: А сен болса- бүтпөс чон дастан, Бар болгону мен бир сабағың6. өлең жолы ұшырасады. Бұдан шығатын қорытынды. М - Ж. Көпеев қана өзінің еңбектерінде қырғыздар туралы (қырғызыстану) мәселесін қозғаған жоқ, оған дейін де Қырғыздардың тағдыры Қазақтардың көкейкесті мәселесінің бірі болды. Түбі бір түркі тілін зерттеу бұнымен тоқталмақ емес. М - Ж. Көпеевтің салып кеткен жарқын жолы әлі де болса жалғасын табады. Олай болса Қырғыз Қазақтың «ЫРЫ» бітпей жалғаса берері анық. ЌорытындыЌазаќтыњ ±лттыќ єдеби тіліндегі кірме сµздердіњ алатын орыны жєне оныњ болашаѓы туралы «Еліміз егемендік алып, ќазаќ тілі мемлекеттік тіл мєртебесіне ие болѓанымен /1989 жылдыњ ќазан айы/ кейін де шідері шешіліп, т±сауы т‰сіп, µркені кењ жая ќойѓан жоќ» - дейді С.Исаев1. Б±л сµздіњ жаны бар. Ќазаќ тілініњ µз отанына µмір с‰ріп отырып, жетім бала «Көркемтай» сияқты ќаѓажу кµре беретінніњ бірнеше себептері бар. Біріншіден, орыс тілінен дендеп еніп кеткендігі соншалыќты «батпандап кірген ауру мысќылдап шыѓадыныњ» кері, бірден ыѓыстырып жіберу м‰мкін емес. Екіншіден, орыс тілді екі аймаќта ќазаќша сµйлейтіндер азшылыќта µмір с‰руде ол ‰шін ќазаќ тіліне деген ќажеттілік керек. ‡шіншіден, техника тілі єлі ж±мыс жасамай отыр. Тµртіншіден, геосаяси жаѓынан ќазаќ мемлекеті екі алып державаныњ арасында µмір с‰ріп келеді. Кµршімен тату болу ежелден келе жатќан ќазаќ ‰шін ќасиетті ќаѓида. Ќытайдан гµрі орыс халќымен ынтымаќта µмір с‰рген жаѓдайда тамырымыз терењге кетіп, ќарым - ќатынасымыз тым єрі кетті. Б±л деген Ќытай мемлекетімен араз болу деген сµз емес. Бесіншіден, ќазаќ тілініњ µркендеуініњ негізгі кµзі оралмандардыњ кµшіп келуі /миграция/ олар тілді тасушы єкелуші адамдар /ќазаќтар/ мысалы монѓолдар µлкесінен келіп жатќан ќазаќтардыњ кµбі байырѓы ќазаќ тілін єдеби тілді єжептєуір жаќсы біледі. Сол сияќты басќа жерден келгендерде осы дєрежеде. Алтыншы, тілге к‰штеу саясаты ж‰рмейді. Кµп±лтты мемлекет жаѓдайында ќазаќстанды ќос тілділік єзірше орныќтырады былайша айтќанда ќанаѓаттандырады. Ќазаќ тілі ±лттыќ тіл болу ‰шін орыс тіліне уаќытша тіл мєртебесін беру ќажеттігі туындайды. Міне, осы ќордаланып ќалѓан мєселе шешілген жаѓдайда ќазаќ тілі µзінен µзі к‰ллі ±лыстармен, єр т‰рлі этникалыќ топтардыњ да тіліне айналар еді. «Тілдерді ќолдану мен дамытудыњ 2001-2010 жылдарѓа арналѓан мемлекеттік баѓдарламасы»1 Елбасыныњ ќолдануымен д‰ниеге келді. Н.Є. Назарбаев ќазаќ тілініњ дамуы ‰шін бар жаѓдайды жасап отыр. Ќазаќ тілінде сµйлемей отырѓамыз µзіміз. Єрќайсымызды Елбасы ќолымыздан ±стап ќазаќша сµйлењдер деп ж‰рмейді ѓой. Саналы депутаттар корпусы, єкімшілік басында отырѓан чиновниктер ќазаќша сµйлеп берсе, сењ ќозѓалып ж‰ре берер еді. Б±л арада орыс тіліне ќысымшылыќ болмау керектігі де ескерілуі ќажет. Бірде бір мемлекет полиэтникалыќ жаѓдайда µмір с‰ріп отырѓан жоќ. Єрі кеткенде екі-‰ш ±лттыњ µкілдері µмір с‰ріп отырса да олар біздегідей кµпшілік жаѓдайда емес. Соныњ µзінде мєселе туындап ±лт араздыѓы ќозып, ќаќтыѓыстар болып жатыр. Ал, Ќазаќстанда µмір сүріп отырѓан кµпэтникалыќ ±лттар мен ±лыстардыњ, топтардыњ µкілдерініњ єрќайсысы автономды дербес ел боламыз деп отырса, дербес тілін с±рап отырса, Ќазаќстан не болмаќшы. Сондыќтан ќазаќстандыќ барлыќ кµпэтникалыќ ±лыстар мен ±лт µкілдері тату-тєтті µмір с‰ріп, оларды б‰гінгі ќалыпты жаѓдай таѓы ќайталап айтамыз ќанаѓаттандырады. Елбасыныњ кµрегендігі арќасында Ќазаќстан халыќтарыныњ Ассамблеясы ќ±рылды. Б±л институттыњ аналогы ешбір елде жоќ . Єр ±лттыњ µкілдерініњ басын біріктіріп отырѓан жаѓдай олардыњ таѓдырыныњ ±ќсас болѓаны болса, екінші ортаќ сµйлеу тілініњ орыс тілі болѓандыѓы. Біраќ, т‰бі барлыќ ±лттыњ µкілдері ќазаќ тілінде сµйлеп, бірорталыќтан дєст‰рлі мєдениетке ќосылатын болады. Ќазаќстан да ‰ш тіл /ќазаќ тілі, орыс тілі жєне шет тілдерініњ бірі аѓылшын/ тілін білу міндетті. Білім зањында да2 осы туралы жаќсы айтылѓан. Б‰гінгі жаѓдайдаѓы кірме сµздердіњ тарихы ќалай болмаќшы. Еліміз егемендік алуымен сµз тасќыны тікелей ену м‰мкіншілігіне ие болды. Орыс тілі т‰гіл шет тілініњ /аѓылшын, неміс, корей, ќытай/ т.б. сµздер тілімізге кіріп жатыр. Б±л тасќынды табиѓи жаѓдайда тоќтату м‰мкін емес. Олардың бірде - екілі сөздері тілімізге еніп орныѓатыны анық, оны тарихи тіл деректер де дәлелдеп отыр, жылдар өте ќазаќыланып төл сөз есебінде айтылып кететіні де анық. Бұдан қорқатын түкте жоқ. Мысалы, қазақ тіліне қытай, қалмақ, монғол тілдері осылай еніп, қазір өзіміздің төл сөзімізден айырғысыз болып кетті. Ал, тіліміздіњ ш±барлануы тікелей ќазаќ тілін білмеуден болатын құбылыс. Ана тілін білмеген бөтен сөздерге үйір болып тұрады. Сол бөгде тілде сөйлеу оңай сияқты көрінеді, және бөгде сөздер тіліне бұрынырақ ілігеді. Тілдіњ миграциясын тоқтататын кері тебетін к‰ш ол - тек ќана ќазаќ тілі болып табылады. Тіл көзге көрінбей, қолға ұстатпай ептеп еніп кететін құбылыс. Адамдарды кеденде тоќтататуға болады ал, сµзді /тілді/ тоќтатудыњ шарасын єлі ешкім ойлап тапќан жоќ. Аќпарат ќ±ралдары да тіл тасушы, єкелуші ќ±рал есебіне жатады. Интернет ж‰йесі, т‰рлі компьютерлер тіл ‰шін де ж±мыс жасайды. Кірме сөздер қазақ тіліндегі күрделі құбылыс. Олардың ену тәсілін, өз заңдылығы болатынын жоғарыда байқадық. Демек, кірме сөздер де тіл білімінің зерттеу нысанына ілінетіндей дәрежеге жетті. Олардыњ даму зањдылыќтарын білу деген сөз, сол тілдерді тілімізге енгізбеудіњ зањдылыѓын білуі деген сµз. Ќазаќ тілін кірме сµздер ешуаќытта б±за алмайтыны, шұбарлай алмайтыны зерттеу ж±мыста кµрінді. Ќай ѓасырда болсын ќазаќ тілі µзініњ негізгі діңін, µзегін саќтап отырды. Ќазаќ тілініњ негізгі µзегі ол – ел ішіндегі ќазаќтар мен µнер саласындаѓы адамдар, аќын-жырау, єнші-сазгерлер, жазушылар, ұлтжанды тіл тасушылары болып табылады. Сол сияќты шет жердегі ќазаќтар, ұлттық тілдің қаймағын бұзбай тасушы, саќтаушы есебінде ж‰реді. Оралмандар тек қана қазақтардың санын толтырушы ғана емес, тіл тасушылары да болып табылады. Қазақтардың саны 25 миллионға жетсе қазақ тілінің проблемасы өзінен өзі-ақ шешіледі. Бүгінгі күні бірден қазақ тіліне көшу мүмкін емес. Ол үшін ең құрымағанда іс қағаздарды қазақ тіліне көшіру керек те, ал, орыс тілі уақытша ресми тіл (ауыз екі) сөйлеу тілі болып жүре беруі керек деп ойлаймыз. Сөз соңында, кеше ғана Елбасы Н. Назарбаевтің Қазақстан халықтарына арналған кезекті Жолдауын (2005) теледидардан тыбыр етпей тыңдадық. Қазақ тілі барлық этностың басын қосып, біріктіруші тіл екендігін айтып өтті. Қазаққа бірлік керектігін, алты бақан алауыз болмауын, бәріне мәнсап та, билік те Қазақстанда жеткілікті екендігін қатты айтты. Сондықтан, Елбасының айтқан сөзі маған ұнады. Елбасы сияқты екі тілде қатар шешен сөйлейтін, қағазға қарамай, сөзінен жаңылмайтын, мыңдаған цифырларды есте ұстап, батыл қадам жасайтын адамды бірінші рет көрдім. Елбасының жоспары арқасында Қазақстан жаңарып, гүлдене берсін. Мазмұны Кіріспе 3 Кірме сөздердің қазақ тіліне енуінің тарихи кезеңдері 5 Кірме сөздердің қазақ тіліне ену кезеңін дәуірлеу 24 Қазақстанда орыс оқуының тарала бастауы 35 Қазақстан орыс империализмінің системасында 48 Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп сіңіуінің фонетикалық ерекшеліктері 50 Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп сіңіуінің морфологиялық-грамматикалық ерекшеліктері 56 Қазақ тіліндегі «аралас тіркестердің» пайда болуы 59 М - Ж. Көпеев шығармаларындағы шағатай тілінің үлгілері 63 М - Ж. Көпеев шығармаларындағы араб-парсы тілдерінен енген кірмелер 84 М - Ж. Көпеев шығармаларындағы кірме сөздердің алатын орны 134 М - Ж. Копеев и русский язык 143 М - Ж. Көпеев шығармаларындағы қырғыз сөздері 145 Қорытынды Қазақ ұлттық әдеби тіліндегі кірме сөздердің алатын орны және оның болашағы туралы 155 Әдебиет 159 жүктеу/скачать 0.98 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|