Түркістан ұлттық элитасының қалыптасуы мен қызметінің тарихы

-Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қозғаушы күші ретінде кеңестік тарихнамада европалық саяси партиялардың, европалық үлгідегі элитаның қызметіне басымдық берілсе соңғы жылдардағы тарихнама керісінше жәдитшілік, мұсылмандық, түркілік негіздегі қоғамдық ұйымдар мен партиялардың, ұлттық элитаның қызметін жоғары қояды, содан да өзінің әлеуметтік, саяси және ұлттық негіздері барынша әртекті, ортақ мақсатқа жұмылдыратын тұрақты үйлестіруші факторлары да сан-алуан болып келетін күрделі құбылысқа сол үдерістердің ұйымдастырушысы болған элита қызметі арқылы баға беру барынша объективті нәтижелерге қол жеткізеді;

-мемлекеттік билік құрылымдарының қалыптасуы мен билеуші топтың қызметін зерттегенде таптық-формациялық теория мен элита теориясы бір-біріне бара-барлығына қарамастан, оларды бірден-бір оңтайлы тәсіл деп қабылдауға болмайды, өйткені қарастырылатын мәселенің мәні олардың арасындағы бірін-бірі теріске шығаратын теориялық алғышартқа қатысты емес, барлық түйін - әлеуметтік ақиқатты танудың тарихи өлшемінің өзгеруінде;
-элита теориясы ғылыми таным тәсілдерінің жиыны қатарында қазіргі заманғы саясаттану, әлеуметтану ғылымдары мен арнайы ғылымдардың арасындағы іргелі теориялық-әдістемелік тәсілге айналып отыр. Тарихи таным мәселесі ретінде элита концепциясы әдістемелік алғышарттарының бастауы қоғамның тұрақты билік құрылымдарының қағидалары мен басқару институттары қызметінің тұтастығын қамтамасыз ететін жеке тұлғаның феноменінен туындайды;
-қазіргі кезде “элита“ категориясының танымдық мүмкіндіктері тоталитарлық қоғамның тарихи дамуына салыстырмалы талдау жасауда сыннан өткен тәсіл ретінде қолданылуда;

-дәстүрлі қазақ қоғамы мен қазіргі қазақстандық қоғамның билік құрылымы мен басқару институттары қызметінің арасында рухани сабақтастық сақталғанымен, олардың мазмұндық, түрлік, құрылымдық ерекшеліктері өте елеулі. Қоғамдық даму барысында бұндай ерекшеліктердің қалыптасуына өзге факторлармен бірге ұлттық элита қызметінің ықпалы да айтарлықтай болды, сол сияқты ұлттық элитаның табиғаты да осы қоғамдық дамуға тікелей байланысты еді;

-элита категориясы билікке қол жеткізген билеуші топ түрінде қоғамдағы тұрақты әлеуметтік-саяси қауымдастықты танытатын болса Түркістан жағдайында ұлттық элита ұғымына өлкеде билік жүргізген патшалық, тоталитарлық элитаға балама позиция ұстанып түркілік, мұсылмандық, этникалық негізде топтасып, саяси мүдделерді қорғаған жергілікті ұлттың билікке араласқан, оған ықпал жасаған жоғарғы тобы енгізілді. Қазақстанның жаңа тарихынан бастап қазақ қоғамында ұлттық өркениетке аралас элементтер ене бастады да қазіргі ұғымдағы “қазақстандық өркениет” қалыптасты. Тарихи дамудың осы сұлбасы қазіргі заманғы элита ұғымына да тән: қазіргі кезде ұлттық элита ұғымын қазақ ұлты құрған мемлекетке топтасқан қауымдастықтың жоғарғы тобын білдіретін “қазақстандық элита” ұғымына балама ретінде қолданамыз.
Зерттеудің сарапталып, сыннан өтуі. Диссертация ҚР БҒМ Ғылым комитетінің Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих және этнология институтының Кеңес дәуіріндегі Қазақстан тарихы бөлімінде және Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ Қазақстан тарихы кафедрасында талқыланып, қорғауға ұсынылды. Диссертацияның негізгі тұжырымдары халықаралық және республикалық ғылыми-практикалық конференцияларда баяндалды. Сонымен бірге диссертация мазмұны бойынша Қ.А. Ясауи атындағы ХҚТУ тарих факультетінде бакалаврлар мен магистрлерге арналған «Түркістан ұлттық элитасы және ұлт-азаттық қозғалыс» атты арнайы курстан дәріс оқылды. Зерттеу тақырыбында «Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы және Түркістан Мұхтарияты» атты монография жарық көрді және республикалық ғылыми басылымдарда 30-дан астам мақала жарияланды.

Диссертацияның құрылымы. Ғылыми жұмыстың құрылымы кіріспеден, бес тараудан, қорытындыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.

ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ

Зерттеу бағытын таңдау ХХ ғ. алғашқы ширегінде Түркістан ұлт-азаттық қозғалысына элита теориясы тұрғысында тарихи талдау жасауға негізделді.

“Элита концепциясының қалыптасуы, тарихнамасы және теориялық әдістемелік негіздері” деп аталған бірінші тарауда отандық және шетелдік зерттеулерде негізделген элита теориясының ғылыми мектептері, бағыттары талданып, тақырып бойынша жүйелі тарихнамалық шолу жасалды және мәселенің теориялық-әдістемелік негіздері қарастырылды.

Саяси элита мәселесінде Н. Макиавелли (1469-1527 жж.) тұтастай ғылыми көзқарастар жүйесін негіздеп, арыстанның табандылығы мен түлкінің айлакерлігін үйлестіре алатын билеушінің бейнесін жасап, билік шыңына өз қажыр-қайратының арқасында, тағдырдың сәттілігімен, отандастарының қолдауымен немесе қылмыс жасау сияқты үш тәсілмен жетуге болады деп есептеді. Элита мен қоғамның ара-қатынасы туралы идеялар Томмас Гоббстың, Ж. Боденнің, Вольтердің көзқарастарында одан әрі дамытылды.

Социализм таптар жойылған қоғамда орнайды деп сенген В.И. Ленин буржуазияны жеңген пролетариат саяси билікті қолға алып, қаналушыдан қанаушы тапқа айналады деп есептеді. Социалистік басқару жүйесі нақты мәселелермен бетпе-бет келгенде жалпыадамзаттық құндылықтармен сыйыспайтын қателіктерге ұрындырды. Пролетариат қолына билік тиген соң таптық идеяларға елігіп, кез-келген күшті таптап тастайтын көзсіз тобырға айналды. Ленин өмірінің соңында элита қалыптастыру жүйесін жетілдірудің шараларын ұсынғанымен кеңестік билік құрылымы біртіндеп партиялық номенклатураға ұласты.

Саяси элита мәселесі орыс ойшылдарының шетелдік өкілдері-философтар Н.А. Бердяев, И.А. Ильин, С.Л. Франк, әлеуметтанушы П.А. Сорокин сияқты ғалымдарды да қатты қызықтырды. Дегенмен мәселені әр қырынан қарастырған ғылыми бағыттар мен мектептер элитаның қалыптасуы мен қызметінің заңдылықтарын анықтай алмады. Саяси элита мәселесін жүйелі зерттеу ХХ ғ. соңы – ХХІ ғ. басында ғана барынша қарқынды қолға алынды.
Отандық тарихта әдістемелік тәсіл ретінде элита теориясы үлгісінің бұрын қолданылмауынан азаматтық, интеллектуалдық тарих міндеттеріне сай тақырып тарихнамасын жүйелі түрде үш топқа бөлеміз. Бірінші, Түркістан және Алаш ұлт-азаттық қозғалысы; екінші, ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы мен қызметі; үшінші, тұлғатану бағытында жүргізілген зерттеулер.

Алғашқы бағыттағы зерттеу жұмыстары тақырыптық, желілік тұрғыда барынша кең ауқымда жүргізілді және ол зерттеулердің теориялық-әдістемелік тәсілдері де алуан түрлі болып келеді. Осы тұрғыда Х. Әбжановтың “Ұлт-азаттық қозғалыстың үш мәнді белгісі бар: біріншісі - қозғалысқа жалпыұлттық идеяның тән болуы; екіншісі - қозғалыс алға қойған негізгі мақсаттың анық та ашық түрде мемлекеттік билік мәселесіне келіп тірелуі; үшіншісі – қозғалыс басында ұлт зиялыларының саяси көрегендік, қолбасшылық, кемелдік, дипломатиялық әбжілдік, харизмасы өткір қасиеттері бойында бар көрнекті өкілдердің тұруы” [3] деген тұжырымы Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының тарихнамасын талдауға жаңа тыныс береді.

Кеңестік дәуірдегі тарихнаманың бастапқы кезеңі таптық идеология орныға қоймаған, тарихи танымның “төңкеріске дейінгі” мектебі өкілдерінің ықпалы сақталуымен ерекшеленеді. Т. Рысқұловтың еңбектері ұлттық элитаға қатысты құнды деректік құжат болды. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарындағы элитаның қызметіне ресми органдар барынша керітартпа топшылдық күрес деп баға берді.
20-жылдардың соңы 50 жылдардың басында Түркістан ұлт-азаттық қозғалысын жекелеген тақырыптар бойынша зерттеу қолға алынды. Ол зерттеулер жәдитшілік, Қоқан автономиясы, 1916 жылғы ұлт-азаттық және коммунистік қозғалыс деген тақырыптармен өлке тарихын құраған еңбектерде өлкедегі қоғамдық-саяси үдерістердің мәні таптық көзқараспен ашықтан-ашық бұрмаланды. 50 жылдардың ортасындағы саяси жылымық тарихи танымға тың серпіліс берді және архив қорларынан жаңа құжаттық деректерді ғылыми айналымға ұсынған Т. Елеуов, И.К. Додонов, К.Е. Житов, Х. Иноятов, А.А. Гордиенколардың іргелі зерттеу еңбектері жарық көрді [4].
Тақырып тарихнамасының жаңа кезеңі болып есептелетін 60-80 жылдар ұлт-азаттық қозғалыс, соның ішінде әсіресе автономиялық қозғалыс тақырыбын жаңа қырынан көтерген еңбектерде [5] Түркістан қоғамындағы жастүріктер, жаспарсылар, жасбұхарлықтар, жәдитшілер сияқты идеялық ағымдар мен қозғалыстардың ықпал-әсері ресейлік демократиялық күштердің тасасында қалды.

Жариялылық пен демократия кезінде мәселеге қатысты тың концептуалды тұжырымдар ұсынған ортаазиялық тарихшылар [6] большевиктердің Түркістанда жүргізген ұлт саясатын жаңа қырынан қарастыруға алғашқы талпыныстар жасады. Жаңа теориялық-әдістемелік негізде Түркістан қозғалысы тақырыбында іргелі ғылыми зерттеулер жүргізілді [7].

Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы және ондағы ұлттық элитаның қалыптасуы мен қызметіне қатысты отандық зерттеулерге әдістемелік негіз қалаған К. Нұрпейістің [8], М. Қойгелдиев [9] пен Д. Аманжолованың [10] және Ө. Озғанбайдың [11] іргелі зерттеу еңбектерінің маңызын атап көрсетуіміз керек. К. Нұрпейіс алғашқы болып Түркістанда қызмет жасаған Алаш қозғалысының Оңтүстік қанаты туралы идеяны тұжырымдады. М. Қойгелдиев Түркістан Мұхтарияты мен Алашорда үкіметін бір-бірімен сабақтас мемлекеттік құрылымдар ретінде қарастырды және Түркістан қозғалысының көсемі М. Шоқай туралы зерттеулері тақырып аясын кеңітті. Д. Аманжолованың еңбегі мәселеге құжаттық талдау жасап, ұлт-азаттық қозғалыстың шынайы мазмұнын қалпына келтіріп, ұлттық элитаның жеке құрамының қызметіне баға берудегі объективтілігімен ерекшеленеді. Ал Ө. Озғанбайдың зерттеуінде Ресей Мемлекеттік Думасына Дала және Түркістан өлкелерінен депутат болып сайланған ұлттық элита өкілдерінің қызметі алғаш рет және жаңа көзқарас тұрғысында жан-жақты қарастырылды.

Түркістан тарихын соңғы жылдары отандық зерттеушілер түрлі аспектілерде қарастыруда. Тақырыпқа қатысты да бірқатар диссертациялық зерттеулер жүргізіліп, монографиялық еңбектер жарық көрді.

Тақырып тарихнамасындағы тұлғатануға қатысты еңбектер жекелеген желілерді терең де байыпты қарастыруға мүмкіндік береді. Бұл бағыт ХХ ғ. басындағы ұлттық элита өкілдерінің шығармашылық қызметінен бастау алды.

Х. Әбжанов ұлттық элитаға қоғамдық саяси құбылыс ретінде баға беріп, Шәкәрім қажының “Ең жақсы адам не қылған кісі?” деген сауалына “ел тағдырын шешер биліктің екі тізгін, бір шылбыры кемелдің, үздіктің үздігінің қолында болуы қажет. Топты жарып шыққан осындай кемелдерді, осындай үздіктерді ғана ұлттық элита деген айдармен айшықтауға негіз бар” [24] деген ғалымның жауабы тарихи танымдағы элита ұғымының ұлттық мазмұнын айқындайды.

Дамыған елдердің индустриялды даму дәуіріне енуімен бұқараның рөлі артып, олардың билікке қоятын талабы күшейді. Бұл жағдай күштеуге негізделген азшылықтың билігін танытатын дәстүрлі басқару түрінің тиімсіздігіне көз жеткізіп, элита теориясын жетілдіруге ынталандырды.

В. Парето элитаға өз қызметінің сапасымен барынша жоғары көрсеткішке ие адамдар деп анықтама беріп, оларды басқарушы элита және басқаруға қатыспайтын элита деп бөледі [26]. Ол элитаның халықты бағындыруда күш пен құқықты бөліп атайды. Күштің көмегімен билік жүргізушілерді «арыстандар», ал билікті қулықтың көмегімен ұстап тұратындарды «түлкілер» деп атады. Элитаның бірінші тобы қатаң күштеу тәсілдеріне сүйенсе, екінші тобы үгіт-насихат пен саяси айла-шарғыға иек артады деп есептейді.

Роберт Михельс қираған ескі мемлекеттің үйіндісіне орнаған жаңа тапсыз қоғам да элитаны қажет етеді, өйткені қоғамдық байлықтарды тиімді басқару шенеуніктер тобының ауқымды жүйесін жасақтау арқылы ғана мүмкін болады дейді. Маркс капиталистік және коммунистік қоғамның арасында пролетариаттың революциялық диктатурасына сәйкес келетін экономикалық кезең болуы тиіс десе, Михельс оны өліп бара жатқан буржуазияның қолынан билік скипетрін алуға күші мен дәті жеткен социалист көсемдердің диктатурасы болады деп атайды. Көсемдер бұқараның жаратуымен дүниеге келіп, оның әміршісіне айналады, адам өз қолымен жасағанының өзіне билік жүргізуіне жол береді, бұқара үкіметтің әрекетсіздігіне төзбегенімен көсемдердің әділетсіздігіне кешіріммен қарайды, содан да үкіметке қарағанда өз көсемдеріне көп құлақ асады деген Михельстің пікірлері кеңестік қоғамның билік заңдылықтарын талдауға мүмкіндік береді.

Қазақ топырағында дүниеге келген Қорқыт, әл-Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қожа Ахмет Ясауилердің еңбектерінен мемлекеттік билікке қатысты жоғарыда айтылған теориялар мен концепцияларға ортақ, ұқсас ойлар мен идеяларды көптеп кездестіреміз. Әйтсе де Ясауидің «камил инсан»-«толық адам» концепциясы сияқты элиталық ойларға жақын төлтума идеялар да жоқ емес. Хандық дәуірдегі жыраулар поэзиясында кездесетін қазіргі заманғы элита теориясына тән қоғамдық ой-сана жетістіктері орыс мәдениетінің ықпалынсыз қалыптасқан дербес құбылыс болса, орыс мәдениетімен ықпалдасқан Шоқан мен Абай көзқарастары элита теориясындағы ұлттық мазмұнды байытуға қызмет етті.

Элита қызметінің маңызды белгісі – стратегиялық шешімдер қабылдау және қабылданған шешімдерді бұқаралық сана мен құлық деңгейіне дейін жеткізуді қамтамасыз ету. Осыған байланысты қазіргі заманғы қоғамда орныққан билік көлбеуінің үш деңгейлі пирамидасы ерекшеленеді: жоғары деңгейде – билеуші элита; екінші деңгейде – «жоғарыдағылардың» қабылдаған шешімдерін таратушы саяси топ; үшінші деңгей – пирамиданың ұлтанын басқару нысаны болатын бұқара көпшілік құрайды. Бұл тұжырым элиталық концепцияның таптық-формациялық теориядан ең басты ерекшелігін айқындайды.

Саяси элита құрылымы қалыптасуының маңызды негіздерінің бірі - элиталық бөліктің саяси ықпалының қоғамдық-саяси, құқықтық-нормалық тұрғыда институттану деңгейіне байланысты. Саяси ықпалының институттық мазмұн алуы деңгейіне қарай элитаны жетекшілер (көсемдер) және бюрократтар деп шартты түрде екіге бөлуге болады. Бюрократтар атқарушы билік құрылымдарында жоғары позиция иемденген барлық деңгейдегі және лауазымдағы әкімшілік басшыларын қамтиды. Саяси жетекшілер категориясына саяси қызметпен кәсіптік тұрғыда айналысатын және саяси шешімдер қабылдауға жоғары деңгейде ықпалы бар, бірақ атқарушы билік құрылымдарынан тыс тұлғалар енеді.

Элитадан тыс топтардан өз құрамына мүше тарту сипатына қарай элита айналымы қоғамдық-саяси мазмұн алады. Әртүрлі әлеуметтік топтар өкілдерінің өз қатарына еркін енуіне мүмкіндік беретіні ашық элита деп, айналым үдерісі өзін-өзі жаңғырту сипатында болса, онда ол жабық элита деп аталады.
Элитаның жеке құрамы саяси үдерісте ықпалды позиция иемденген нақты тұлғалардың жалпы жиынтығын құрайды. Ал саяси элитаның сапалық құрамы – элиталық топтың басым бөлігіне тән типтік белгілердің, құлық нормалары мен стереотиптерінің әлеуметтік-психологиялық сапаларының жиынтығы. Тарихи тұрғыда элитаның сапалық құрамы ерекше назар аударуды қажет етеді. Нақты тәжірибені зерттеу нысанына айналдырған көптеген саясаттанушылар элитаны барынша кең ұғымда қарастырып, оған биліктің жоғары эшелонына енетін жетекшілерді ғана емес, сонымен бірге жергілікті ықпалы бар тұлғаларды да, партия белсенділерін де қосады.

Қоғамды элиталық және элитадан тыс топтар деп бөлгенде оларды билікке әлеумет үшін маңызды стратегиялық шешімдер қабылдауға қатысу деңгейіне қарай бөліп отырғанымыз назарда болуы керек. Содан да зерттеу барысында «элита» терминіне «билеуші топ», «басқарушы орта», «биліктің жоғары эшелоны» деген ұғымдар синоним ретінде қолданылады.

“Ұлттық элита және Түркістан ұлт-азаттық қозғалысы (1900-1917 жж.)” деп аталатын екінші тарауда отарлық тәртіптегі Түркістан өлкесінің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық тарихы, билік құрылымдары мен олардың қызметінің қалыптасу негізінің ерекшеліктері қарастырылады. Түркістан қоғамында билік құрылымдарын жасақтауда губерниялардың үлгісі басшылыққа алынуы Ресей мемлекеттік бюрократиясының табиғатын тануға итермелейді.

ХІХ ғ. екінші жартысында әлеуметтік-экономикалық реформаларды іске асыру мүддесі басқарушы топты қайта құру міндетін қойды. Империялық бюрократия қызметі тиімсіздігінің басты себептерінің бірі шенеуніктердің білім деңгейінің төмендігі болса элита қатарын толықтыруда сословиелік шектеу де үлкен кедергі болды. Ресей бюрократиясы элита айналымының ерекшеліктердің бірі – оның полиэтникалық құрамы еді. ХІХ ғ. соңында империядағы элитаның жеке құрамының ассимиляциялану үдерісіне қазақ ақсүйектері де тартылды.
ХІХ ғ. соңында идеологиялық топ болып қалыптасқан орыс интеллигенциясы биліктің бәсекелесі емес, бітіспес жауына айналды. Ал Түркістанда ұлттық интеллигенцияның қалыптасу факторының әлсіздігі, саяси, интеллектуалдық дайындығының төмендігінен бұл әлеуметтік топ Ресейдің орталығындағы интеллигенция сияқты билікке қатысты позициясын айқындап үлгермеді.
Өлкені басқарудағы «соғыс жағдайы» факторы Түркістанда басқару құрылымын қалыптастыруға уақытша сипат, астамшыл мазмұн берді. Генерал-губернаторға Түркістан халқын ешқандай заңмен шектелмеген басқару құқы берілді. Отарлық жүйенің басқару органдары Ресей шенеуніктерінің тұтастай иерархиясы қозғалысқа келтіріп отырған күрделі бюрократиялық тетікті құрағандықтан Түркістан генерал-губернаторының кеңсесі заңсыз және өзіне тән емес жоғары шешім шығарушы мекемеге айналды.

Облыстық әскери губернаторлардың құзырына әкімшілік, полицейлік, сот және әскери биліктер шоғырланды. Кең өкілеттілік «тұрғындар тыныштығын қамтамасыз ету және ондағы қандай да болмасын тәртіпсіздікті басып-жаншу үшін» жасалынды. Тәртіптің күшеюімен бірге губернатор жанындағы облыстық басқармалардың салалық құрылымы кеңейіп, билігі нығая түсті.

Патша өкіметінің жергілікті билік құрылымдарын жасақтау мүделерінің қисынсыздығынан Түркістан мен қазақ облыстарындағы әкімшілік басқару жүйесі тиімділігімен ерекшелене қоймады. Ресейлік билік жүйесі қысқа мерзімде өлке экономикасын метрополия мүддесіне сай қайта құрды Түркістанды рухани отарлау арқылы ұлттық мәдениеттің негізін шайқалту үшін отарлық әкімшілік Түркістанда дәстүрлі мектептерге балама қалалық және приход школдарын, Ташкент қаласында мұғалімдер семинариясын ашты. Европалық үлгідегі оқу орындары әлемдік мәдениет жетістіктерімен танысуға жол ашты дегенмен ұлт өкілдерінің ол мектептерге барынша аз тартылуы, оқушыларды қосалқы кеңсе қызметкерлері етіп дайындау бағыты олардың ағартушылық миссиясын шектеді.

Ресей Мемлекеттік Думасына депутат сайлау Түркістандағы қуаты элитақалыптастырушы факторға айналды. Түркістан халқы «Мемлекеттік Дума сайлауы туралы Ережені Жетісу, Закаспий, Самарқанд, Сырдария және Ферғана облыстарында қолдану тәртібі туралы» Ереже бойынша сайлауға қатысты. Орыс азшылығы мен жергілікті ұлт көпшілігі арасындағы теңсіздікті бекіте түскен сайлау жергілікті тұрғындардың терең әлеуметтік мүдделерін оятып, халық бұқарасын саяси күреске тартты. Қатаң әкімшілік-саяси тәртіп орныққан өлкеде сайлау науқаны қоғамдық сана мен саяси әрекеттің белсенділігін арттырды. Қоғамдық сананы жаңғыртқан осындай жаңалаушы екпін жағдайында «Ресейдегі орыс халқының озық ойлы зиялылары да, отар болып бодандықтың қамытын киіп отырған шет аймақтағы халықтардың өкілдері – қазақ зиялылары да жеке дара ел билеудің келмеске кетіп бара жатқанын түсінді» [11,11 б.].

Кеңестік Түркістанда ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы бірнеше кезеңді қамтыды. 1918-1920 жж. аралығын қамтыған бірінші кезеңде мұғалімдер мен мәдени ағарту қызметкерлері үш, алты айлық курстарда дайындалды. Халыққа білім беру, жаңа қоғамдық құрылысқа, мәдениетке тарту қажеттігі асығыс шаралар арқылы іске асты. 1920-1930 жж. қамтыған екінші кезеңде ұлттық интеллигенцияның негізі жаңадан ашылған мұғалімдік, дәрігерлік, өндірістік, ауылшаруашылық техникумдарында дайындалды. Орта Азия мемлекеттік университетін осы кезеңде жергілікті ұлт өкілдерінен барлығы 20 маман бітіріп шықты. Ал 1930 жылдан кейінгі үшінші кезеңде педагогикалық, өндірістік-техникалық, ауылшаруашылық, дәрігерлік және басқа да жоғары оқу орындарының ашылуы жоғары білікті мамандарды көптеп дайындауға мүмкіндік берді.

Ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы ұлттық элитаның қалыптасуы деген сөз емес. Кеңес өкіметіне жаңарту міндеттерін іске асыру үшін жергілікті ұлт өкілдерінен басқарушы кадрлар керек болғандықтан кадр тапшылығы мәселесін шешуде жұмысшылар мен шаруаларды басшы қызметтерге ұсыну, жоғарылату тәсілі кеңінен қолданылды. Коммунистік партия бұл үдеріске шексіз монополия орнату арқылы элита қалыптастыру үдерісін өз құзырына алды. Жоғарылатылғандардың білімі мен тәжірибесіндегі олқылықты, қоғамдық ортадағы моральдық қолайсыздықтарды олардың бойындағы революциялық рух пен таптық қырағылық алмастыруы тиіс деп саналды.

Республиканың билік органдарында партиялық басқарудың орнағаны 1919 ж. мамыр айында өткен Түркістан коммунистік партиясының ІІІ съезі барысында анық білінді. Осы кезде республика коммунистерінің қатары 24077-ге жетсе, олардың 12043-і жергілікті ұлт өкілдері еді. ТКП құрамында ұлт коммунистерінің тең жарыға жетуін үлкен саяси күш ретінде ұлттық элита өкілдері орынды пайдалана алды. ТКП ІІІ съезі мен Өлкелік мұсылман коммунистерінің І конференциясында Т. Рысқұлов «Бізге бұл жерде, көптеген өзге ұлттар мекендеген Түркістан өлкесінде таптық күресті бірлесе жүргізгендіктен де ол ұлттарды біріктіру керек, өйткені пролетариат ұлтқа бөлу дегенді білмейді» [28] деді. Стратегиялық міндет ретінде Т. Рысқұловтың сөзінде алғаш рет түркістандық бірлік идеясы тұжырымдалды. Осындай мәлімдемелер Мұсылман коммунистері бюросына (1919-1920) съезд мінбесінен оң баға беруге қол жеткізді.

Ұлттық басшы кадрлар дайындауда үлкен маңызға ие болған Орта Азия коммунистік университетінде 1922 ж. тыңдаушылардың саны 445 болса, олардың 175 қазақ, 115 өзбек, 48 түркімен, 29 татар, 7 қарақалпақ, 53 орыс ұлтының өкілдері еді. Саяси дайындықтан өткен бұл кадрлар партия, кеңес, шарушылық органдарының төменгі және орта буындарында қызметке араласты.

«Қосшы» одағының ұлттық элита қалыптастыруда бір-біріне қарама-қарсы сипаттағы екі ықпалын бөліп атауымыз керек. Біріншіден, одақ белсенділері отарлық биліктің сарқыншақтарын жоюды мақсат етіп, ұлттық құндылықтар үшін күресті. Екіншіден, С. Қожановтың сөзімен айтқанда «Бай-манап элементтерін жоюға бағыттылған кеңес өкіметінің шараларын іске асыру», «орыс және бұратана халықтардың бейбіт туысқандық ынтымақтастығын орнықтыруға жағдай жасау» барысында одақ белсенділері таптық белсенділік пен ұлттық нигилизмге бұрыла берді. Бұл екіұшты жағдай қоғамның дамуы барысында ұлттық элитаның мәдени деңгейі, рухани ұстанымы және саяси бағытына қарай жіктелуіне әкеліп соқты. Осы одақтың қызметі арқылы көптеген түркістандық элита өкілдері республиканың қоғамдық-саяси өміріне белсене араласты.

Түркістанда бірінші орыс революциясының, жастүріктер мен жаспарсылар қозғалыстарының өнегесі тәуелсіздік идеясының орнығуына негіз болды. Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейін жәдитшілердің бағдарламалық құжаттарында феодализм мен отаршылыққа қарсы күрестің дәлелдері айқындалып, билік институттарын конституциялық жолмен реформалау идеясы қалыптасты. Мұсылман халықтары үшін бұл кезеңде белгілі бір таптың мүддесін қорғаудан да отарлық тәуелділіктен құтылу қажеттілігі басым еді.

«Шурои Исламия» - Мұсылмандар кеңесі ұйымның атауы оны европалық үлгідегі кеңестерден ерекшелендірумен бірге оның діни сипаттағы саяси-әлеуметтік бағытын да байқататын еді. Өлкелік Мұскеңес төрағасы М. Шоқайдың Уақытша үкіметтің Түркістан Комитетінің мүшесі ретіндегі қызметі ұлттық-демократиялық күштердің автономия идеясын саяси күрес тәсілдері арқылы іске асыру әрекетіне кең жол ашты. Мұскеңес алдында ендігі кезекте ұлттық-демократиялық күштердің жікке бөлінуіне жол бермеу міндеті тұрды. Өйткені Түркістанда ұлттық мемлекеттілік үшін күресте діни негізде орын алған алауыздық қоғамдық ұйымдар мен саяси партиялардың бағдарламалық құжаттарында нақты көрініс тауып, одан әрі тереңдей түсті.
Түркістандық федералистер демократиялық бағдар ұстап, қоғамдық және мемлекеттік құрылыста батысевропалық либералдық – демократиялық үлгіні жақтаса, «Шурои Улема» мелекеттік билікте отарлауға дейінгі исламдық басқару түрін таңдады.

Бұндай баламалы бағдарламалар ұлттық саяси күштердің дамуымен бірге ұлт-азаттық қозғалыстың көп жыл кейінгі тағдырын айқындаған алауыздықтың да көрінісі еді. Сондай алауыздыққа қарамастан Ташкенттегі большевиктік өкімет жеңісінен соң «Шурои Исламия» бастаған Түркістан ұлттық-демократиялық күштері халықтың өзін - өзі басқаруына қол жеткізу үшін 1917 ж. 26 қазанда Түркістан Мұхтарияты жарияланды .

Түркістан қозғалысының тұғырнамалық негіздері бойынша екі саяси ағымға жіктелуіне ұлттық элитаның саяси күрестегі тәжірибесінің аздығы, интеллектуалдық дайындығының төмендігі, халықтың полиэтникалық құрамы да айтарлықтай әсер етті. Ұйымдық, теориялық тұрғыда пісіп жетілмеген күштер большевиктік экстремизмге қарсы тұра алмады. Бұл жағдай Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының қарулы қарсылық кезеңіне жол ашты.
Әлемдік ұлт-азаттық қозғалыс дүмпуі Орталық Азия халықтары арасында отаршылдыққа қарсы этникалық, аймақтың бірлікті мақсат тұтқан Тұтас Түркістан идеясын дүниеге әкелді. Түркістан Мұхтарияты қызметінде алғаш рет көрініс берген этникалық негіздегі бірлік М. Шоқай бастаған ұлттық элитаны батыл саяси шешімдерге ынталандырды. Түркістан Мұхтариятының қару күшімен жойылуы, М. Шоқайдың эмиграцияға кетуі, кеңестік үлгідегі Түркістан автономиясы мемлекеттік құрылымының орнауы да аймақтық тұтастықты қалыптастыру идеясын тұншықтыра алмады. Бірақ балама позиция ұстанған ұлттық элита өкілдерінің кейінгі әрекеттері большевиктік биліктің ықпалына ыңғайлана берді. Тұтас Түркістанды қуаттаған қайраткерлердің идеялық бірлігі ұлттық-территориялық және мемлекеттік межелеуге байланысты ұлттық мүдделерге ыдырай бастады. Түркі халықтарының бірлігі идеясы Ресейдің өктем геосаяси мүддесінің құрбандығына шалынды. М. Шоқай, З.У. Тоған, М. Сұлтанғалиев, Т. Рысқұловтардың ту етіп көтерген идеясы кеңестік тоталитарлық жүйе нығайған сайын көмескілене берді.

Түркістан ұлт-азаттық қозғалысының ерекшеліктері мынадай факторлардан туындады: біріншіден, өлке халқының полиэтникалық құрамынан туындаған саяси, рухани әралуандық түріндегі ішкі фактор; екінші, тарихи Ресейдің қоғамды модернизациялауының қарқынды жүргізілуі түріндегі сыртқы фактор. Алғашқы фактордың ықпалымен ұлт-азаттық қозғалысының идеологиясын қалыптастыруда жәдитшілер басты рөл атқарды және тәуелсіздік идеясы халықтың мұсылмандық, түркілік, түркістандық түріндегі ортақ атаулармен бірігуіне негізделді. Ал екінші факторға байланысты отарлық биліктің қоғамдық өмірге, экономикаға жасаған өзгерістері өлке тұрғындарының тұрмысы мен санасына елеулі ықпал жасай отырып, шовинистік сипаты арқылы ұлттық наразылықты өршіте түсті. Ұлттық элита қызметінің үлкен жетістігі болған Түркістан Мұхтариятының қуып таратылуынан соң өлкедегі ұлт-азаттық қозғалыс сипаттық өзгеріске ұшырады.

Жаңа қоғамдық құрылыс басқару элитасының құрамын елеулі түрде жаңартуды талап етті. Қоғамдық-саяси даму барысы елдегі көпөкіметтік биліктің қалыптасуына негіз қалады. Ұлт-азаттық қозғалысының идеялық дем берушісі және тікелей іске асырушылары қос төңкеріс аралығында митингілер мен шерулер өткізу, партиялар мен ұйымдар құру, жалпыға бірдей, тең сайлау және жасырын дауыс беру құқына, әйелдерді саяси өмірге тартуға, дін ұстану еркіндігіне қол жеткізу арқылы мемлекеттік билік құрылымдарының қызметін демократияландыруға бастамашы болды. М. Шоқай ұлттық мемлекеттікті тек тәуелсіздік жағдайында ғана құруға болады деп есептеп, барлық өмірін осы идеяның насихаттауға арнады.

Тәуелсіздікті Бүкілресейлік Құрылтай жиналысымен байланыстырған ұлттық саяси күштер оның сайлауына белсене араласты. Жетісу облысынан Құрылтай жиналысына М. Тынышпаев, И. Жайнақов, С. Аманжолов, О. Әлімжанов сайланса, күрделі саяси жағдайға байланысты Сырдария округінде сайлау өтпей қалды. Бірақ Сырдария облысы қазақтары арасында да сайлауға қатысты үгіт-насихат қызу жүргізілген. Депутат сайлау халық арасында үлкен саяси белсенділік туғызды. Бұрынғы сайлауда елудің бірі сайлауға қатысып, өзгелері тікелей дауыс беруден сырт қалатын халық бұл жолы әлеуметтік, мүліктік, діни сипаттағы шектеулерсіз тура сайлауға қатысып көрді.
Өлкеде кеңестік билік шиеленісті тартыстар арқылы орнады, жаңа қоғамның алдында нақты үлгі болмағандықтан да ескі қоғамның билік дәстүрлері бұрынғы негізін сақтап, жаңа қоғамға бейімделе түсті. Кеңес өкіметінің қоғамдық даму бағыттары айқындала бастаған кезде саяси арандатушылық әрекеттер патшалық биліктің жат әсері ретінде айыптала бастады. Большевиктердің өз қателіктері үшін жекелеген қайраткерлерді құрбандыққа шалу әрекеті кейінгі жылдардағы жаппай саяси қуғын-сүргінге негіз қалады. Өзінің шектен шыққан шовинистік пиғылын большевиктік озбырлықпен шебер жымдастырған И. Гержод Ақмешіт уезінде шексіз билік жүргізді. Большевиктік элитаның алғашқы буыны өкілдерінің типтік үлгісі болған Гержодтың саяси қызметі шовинизм мен асқынған отарлық пиғылдың ашық көрінісі еді.

Билік құрылымдарына жергілікті ұлт өкілдерін тарту Кеңестердің Өлкелік V съезінен (1918 ж. 20-30 сәуір) басталды. Мемлекеттік құрылысты айқындауда алдын-ала дайындалған шешімді заңдастыру үшін Орталық билік жергілікті ұлт өкілдерінен съезд делегаттарын көбейтуге мүдделі еді. С. Лапиннің «мұсылмандар барлық билікті өздеріне беруді талап ете алады, бірақ келімсек элементтердің өздерін билікке араластыруына келісім береді» деп кеңестік билікті парасатты сұхбатқа шақырған ұсынысы өктемдікпен аяқ асты етілуі Түркістан Мұхтариятын жариялап, кең ұлттық өкілеттік негізде билік құрылымдарын жасақтауына ұласқан еді. Биліктегі ұлттық өкілеттікті кеңейту тәжірбиесін большевиктер V съезде іс жүзінде қолдануға тырысып, партияның қатарындағы

12 жергілікті ұлт өкілін Түркатком құрамына енгізді.
Кеңес өкіметінің ұлт саясаты Кеңестердің Өлкелік V съезінен соң жергілікті халықтың қолдауына, ең болмағанда сеніміне, тіпті өте күрделі жағдайларда бейтараптығына қол жеткізу мақсатында қызу жүргізіле бастады. Көппартиялық жағдайда бұл мәселе барынша шиеленісті сипат алды. Оппозициядағы немесе жартылай оппозициядағы «Шурои Исламия», «Шурои Улема», «Иттифоқ», «Алаш» сияқты ұйымдардың бейтараптандырылуы большевиктердің өз мақсаттарын елеулі кедергісіз іске асыруына қолайлы жағдай жасады.
Түрккомиссияға ТКП Мұсылмандар бюросы қатарында өсіп шыққан ұлттық саяси элитаның большевиктік бөлігімен күресу көп күш жұмсауды қажет етті. Олар жергілікті халықтың өзін-өзі басқаруына қол жеткізуге ұмтылып, Түркістанның мемлекеттік құрылымы мен партиялық құрылысын қалыптастыруда «Түрік Кеңес Республикасы» мен «Түрік Коммунистік партиясын» құру идеясын республиканың құқын көрші мемлекеттермен дербес қатынас жасауға дейін кеңейтіп, ресейлік әскерді шығарып, ұлттық әскер құруды талап етті.
Ташкентке кең өкілеттікпен келген С. Орджоникидзе Түркістанның жоғары билік құрылымын қалыптастыруда шешуші рөл атқарып, Түркістан ұлттық элитасының қалыптасу тарихында өз қолтаңбасын қалдырды. Орталықтың ұсыныстарымен 1918 ж. соңынан бастап республикалық басшы қызметтерге большевиктік билікті қолдаған қайраткерлердің тартылуы ұлттың өзін-өзі басқаруына қол жеткізгендей алдамшы түсінік қалыптастырды.

Кеңестік мемлекеттік құрылыс жүйесінде Түркістан Халық комиссарлар Кеңесі (1917–1918 жж.) орталықтың ұстанымдарынан ауытқымайтын қуыршақ орган болды. Түркістан Кеңестерінің VІ төтенше съезінде (1918 ж. қазан) қабылданған Конституция Ресей үлгісін басшылыққа алғандықтан кеңестік құрылыстың саяси жүйесі ұлтқа жат құндылықтарға басымдық беріп, отаршыл басқару құрылымының империялық-тоталитарлық үлгісін жаңғыртты. Басқару құрылымдарын жасақтауда таптық қағида басшылыққа алынып, ұлттық мүдде назардан тыс қалды. Ресейлік үлгімен құрылған сот, прокуратура, ВЧК, әскери трибуналдар жергілікті европалық жұмысшылар мен солдаттардан жасақталды, олардың басшылары орталықтан келген «десанттардан» тағайындалды. Жергілікті ұлт өкілдеріне сенімсіздік танытып, оларды күштік құрылымдарға жолатпауынан бұл салалардағы ұлт кадрлары аз болды. 1920 жылға дейін жергілікті ұлт өкілдері қызыл әскер қатарына алынбады.

Эмиссарлық органдар Түркістан республикасында жоғары деңгейде партиялық және мемлекеттік қадағалау орнатып, партия-кеңес, шаруашылық қызметкерлерінен «десант» түсіру тәсілін тұрақты түрде қолданды. 1920–1923 жж. аралығында Түркістанға келген мәскеулік «десантшылардың» қатарында М. Буденный, Г. Бокий, В. Куйбышев, Ф. Голощекин, Я. Рудзутак, Л. Каганович, А. Иоффе, В. Ногин, С. Орджоникидзе, М.В. Фрунзе, Ш.З. Элиава сияқты «кәсіпқой революционер» деп аталған ескі гвардияның «генералдары» болатын. Олар Түркістанның қабырғасы қатпаған жас ұлттық элитасына орасан зор саяси, моральдық қысым жасады. Тіпті Фрунзе ұлттық саяси элита мен Түрккомиссия мүшелері арасындағы саяси теке-тіресті тізеге салып, Орталықтың пайдасына күшпен шешіп берді. Қызыл әскер Орталықтан келген саяси элитаның арқа сүйеген ең басты күші еді, 20-жылдардың бас кезінде Түркістанда 200 мыңнан астам ресейлік солдат болды.

Түркістандағы барлық шиеленіс мемлекеттік билікті айқындаудан туындады. Тәуелсіздік идеясы Ресей төңірегіне топтасқан біртұтас, бөлінбейтін мемлекет құру саясатына қарсы қойылды. Ұлттық демократиялық қоғам орнатуға деген ұмтылыс таптық қоғам құруды көксеген озбырлық әрекетке қарсы тұрды. Ұлттық элита құрылымының балаңдығы, саяси күштердің ұйымдық тұрғыда пісіп жетілмеуінен саяси теке-тірес большевиктердің пайдасына шешілді. Ұлттық күштер сапалық өзгерістерге сай тәуелсіздік үшін күрестің жаңа жағдайдағы тактикалық мақсаттарына топтаса бастады.

Түркістанда большевиктер саясатының басты бағытына айналған кеңестендіру жұмысын билік құрылымдарына жергілікті ұлт өкілдерін тартусыз іске асыру қиын еді. Соған сай ұлттық кадрларға байланысты екі айырым көзқарас қалыптасты: біріншіден, мемлекеттік қызметтерді сеніп тапсыратын білікті ұлт кадрлары жеткілікті дәрежеде қалыптаса алмады; екіншіден, ұлт кадрларына билік тұтқасын тапсыруға деген сенімсіздік басым болды, өйткені олардың кеңестік құрылысқа, большевиктік идеяларға тәуелділігін қамтамасыз ететін саяси тетік қалыптаса қойған жоқ. 1918 ж. ортасы мен 1919 ж. ортасы аралығында Түркістанда жергілікті кеңестерде ұлттық құрам бойынша екі деңгей айқындалды, біріншісі ауылдық, селолық және болыстық аткомдар; екіншісі уездік, облыстық аткомдар. Төменгі сайланбалы органдар мүшелерінің ұлттық құрамы сол әкімшілік бірлік аумағындағы ұлттың үлесіне сай келді. Ал керісінше уездік, облыстық атқару комитетінің құрамындағы ұлт өкілдерінің үлесі тұрғындардың абсолюттік санына сай келмеді.

Ұлт өкілдерінің билік құрылымдарына сайлануы қандай қиын болса, сайланғандардың қызметтік құқықтарын іске асыруы да көп қиындықтарға тап болды. Жетісу, Сырдария облыстарында атком мәжілістері мен съездерде жергілікті халықтан сайланған делегаттарға қысым жасау жағдайлары кездескен.

Ұлт өкілдерін кеңестік билік құрылымдарына тарту 1919 ж. соңы - 1920 ж. басында кеңестердің атқару комитеттерінің революциялық комитеттерге ауысуында бірқатар өзгерістерге түсті. Ұлт өкілдерінің атқарушы билік органдарындағы үлесі едәуір артқанымен, тағайындау қағидасы және ревкомның сандық құрамының шектелуі олардың жергілікті билік құрылымдарындағы абсолюттік санын кемітіп жіберді.

Түрккомиссия бастамасымен ұлыдержавалық-шовинистік және ұлтшылдық көзқарастарынан арылмаған түркістандық қызметкерлердің бір тобы Түркістаннан босатылып, Орталықтың қарамағына жіберілді. Оның есесіне 1920 ж. сегіз айда Түркістанға РК(б)П ОК түрлі мамандықтардағы 596 қызметкерлерді жолдады. Бұл әрекет ұлттық элитаның саяси эволюциясының ырғағын бұзып, ұлттық саяси бағыт-бағдарсыз партиялық-мемлекеттік номенклатураны қалыптастыруға негіз қалады.

1920 ж. қаңтарында Түркатком төрағалығына сайланған Т. Рысқұлов және оны қолдаушы партия, кеңес қызметкерлерінің тобы кеңес органдарына жергілікті ұлт өкілдерін кеңінен тартуға байланысты шараларды батыл іске асыра бастады. Мемлекеттік билік құрылымдарын қалыптастыруда таптық мүддемен бірге ұлттық мүддені де алға тартқан бұл топтың әрекеті кеңес органдарының кадрлық құрамын жасақтауда таптық қағидадан ұлтшылдыққа ауытқу деп бағаланды.

Мемлекеттік аппаратты жергіліктендіруде П.А. Кобозовтың, Т. Рысқұлов пен оның жақтастарының жергілікті тұрғындарға кеңестерде басым көпшілік орын беруі туралы ұсынысы Түрккомиссия нағыз шектен шыққандық деп бағаланды. Мәселеге В.И. Лениннің өзі араласып, тең үлесті өкілеттік туралы талаптарды дамыта келе РК(б)П ОК Саяси Бюросының 29 маусым 1920 ж. «Партияның Түркістандағы міндеттері туралы» қаулысы жергілікті кеңестер билігін сенімді коммунистердің бақылауымен еңбекшілерге беруді дайындау және оны біртіндеп іске асыру қажеттігін көрсетті.

Ұлт өкілдерін билік құрылымдарына, қоғамдық-саяси ұйымдарға кеңінен қатыстыруды ТКП V съезі (1920 ж. қыркүйек) өлкедегі отарлық қалдықтарын толығымен жою аясында қарастырды. Түркістан кеңестерінің ІХ съезінде ТАКСР Халкомкеңесінің төрағасы И.Е. Любимов кеңес өкіметінің Түркістандағы бірден–бір дұрыс жолы ретінде РК(б)П ОК талдап жасаған «отаршылық та, ұлтшылдық та бізге керек емес, біз үшінші – интернационалдық бағытты жүргіземіз»... деген шешімді жайып салды. Ол өз сөзінде республиканың партия, кеңес органдары жергілікті қоғамның билеп-төстеушілерімен емес еңбекші бұқарамен жұмыс жасауы керек, «ұлттық бағытта емес таптық бағытта» күрес жүргізу керек [30] деп Орталықтың талабын шегелей түсті.

1918-1920 жж. Түркістандағы кеңес аппаратына жергілікті ұлт өкілдерін тартуда маңызды кезең болды. РК(б)П ОК мен Түрккомиссияның нұсқаулары және тікелей қадағалауы арқылы республиканың орталық және жергілікті билік құрылымдары ұлт кадрларын дайындау, орналастыруға қатысты шараларды іске асыру нәтижесінде республиканың билік құрылымдарына ұлт өкілдері кеңінен тартыла бастады. Әйтсе де демократиялық қағидаларды желеу еткен большевиктік билік ұлт кадрларын өсіруге таптық, идеологиялық шектеулер арқылы қоғамдық даму үдерісін қасаң таптық арнаға бағыттаумен болды. Осы кезеңде ұлт мәселесін пролетарлық интернационализм қағидаларымен алмастырудың алғашқы негізі қаланды. Шектеулер мен қиыншылықтарға қарамастан аталған кезеңде кеңестік қоғамдағы ұлттық элитаның алғашқы буыны өсіп шықты.

Кеңес өкіметінің нығаюы ұлттық элитаның саяси толысуына біршама қолайлы жағдай жасады. Бірақ ұлт-азаттық қозғалыста қалыптасқан идеялық тұтастық кеңестік қоғамдағы ұлт мүддесінің шешіміне және оны іске асыру тәсілдеріне деген көзқарас әр алуандығына байланысты ұлттық элитаның саяси жіктелуіне ұласты.

“Ұлттық элитадан – кеңестік номенклатураға” деп аталған төртінші тарауда элиталық құрылымның кеңестік үлгісі - партиялық-мемлекеттік номенклатураның қалыптасу қағидалары мен әдістері, соған сай кеңестік реформаларды іске асырудағы ұлттық мәселелердің шешімі жан-жақты талданады. Кандидатурасы тиісті партия комитетінде талқыланып, ұсынылып және бекітілетін барынша маңызды лауазымдар тізімін құраған номенклатураға маңызды қызметтігі қызметкерлер енгізілді. Н. Бердяев «Мемлекеттік билікті күшейткен пролетариат диктатурасы бүкіл елді және өзіне бағыныштыларды шырмауықтай шырмап алып, орасан зор бюрократияны дамытады. Патшалық биліктің бюрократиясынан әлдеқайда күшті бұл жаңа кеңестік бюрократия дегеніміз халық бұқарасын аяусыз қанайтын жоғары дәрежелі топтың өзі» деп жаңа қалыптасқан билеуші топқа бағасын береді.

Бұндай тұжырымдарды салыстыра отырып антагонистік топтар болмайтын социалистік қоғамда «халық бұқарасын аяусыз қанайтын» «жаңа топ» қалай пайда болды, оның әлеуметтік негізін кімдер құрайды? деген сауалдарға «Мемлекет дегеніміз – күштеу мекемесі», «Мемлекет дегеніміз күштің ерекше ұйымы, қандай да болмасын тапты басып-жаншу ұйымы» деген лениндік тұжырымның мәні «еңбекшілердің жалпыхалықтық социалистік мемлекеттерінде» «мемлекет қанаушы таптың қарсылығын басып-жаншу үшін қажет» [31] екендігін аңғартады.

Лениннің өзі 1917 ж. сәуірдегі партия конференциясында «Кеңес мемлекеті полициясыз, тұрақты әскерсіз, артықшылық жағдайдағы шенеуніктерсіз жаңа үлгідегі мемлекет болады» деген сенімде болатын. Әйтсе де оның қоғамдық дамуда жағымсыз фактор ретінде жоюға мүдделі болған саяси институттары керісінше жаңа биліктің үштаған тірегі болып шықты. Жаңа мемлекеттің күші мен қуаты осы тіректерді қалай қалыптастырып, қалай орнықтыруға тікелей байланысты болатын. Артықшылық дәрежедегі бюрократияның қалыптасуы қатты толғандырған большевиктер көсемінің «пролетариат диктатурасын» «коммунистердің большевиктік партиясы іске асырады» деген қисынына сүйенер болсақ, пролетариат жаңа қоғамға билік жүргізуші, қоғамдық дамудың авангарды болып шығады.

Осы «жаңа үлгідегі партияның» өзге партиялардан ерекшелігі оның мемлекет пен мемлекеттік аппаратты алмастырған тарихи миссиясы мен ішкі құрылымынан туындайды. «Бір жағынан ол кадрлық аппараты бар томаға-тұйық иерархиялық ұйым, екінші жағынан ол көпмиллиондық мүшелік құрамы бар ашық бұқаралық партия. Содан да партияның элитасы, белсенділері өздерін «партияның ішіндегі партия» сияқты сезінді» [32].

Большевиктік партияның кеңестік билікті нығайтудағы басты міндеттерінің бірі - партиялық-мемлекеттік аппаратты қалыптастыру болып белгіленуі алысты болжаған саясат еді. Соған байланысты Ресейдің ұлт аймақтары үшін кеңестік үлгідегі партия және мемлекет шенеуніктерін дайындауға баса мән берілді.
Р. Михельс «Қоғамдық байлықты шенеуніктердің ауқымды тобын құру арқылы ғана қанағаттанарлықтай басқаруға болады» деп атап көрсетеді. Қоғамның әлеуметтік жікке бөлінуі сөзсіз қажеттілік екендігі басы ашық мәселе. ХХ ғ. соңындағы зерттеушілер (С. Хантингтон, З. Бжезинский, М. Джилас, М. Восленский және т.б.) кеңес қоғамының әлеуметтік құрылымын тоталитарлық мазмұнына қарап, оны бір-біріне жауыққан номенклатура мен құқықсыз, меншіктен жұрдай бұқара түрінде сипаттайды. Бірақ номенклатураға таптық теорияны қолданып талдау жасау жеткіліксіз болар еді, себебі бұл қоғамда таптың негізгі белгісі – меншік иемдену мүлдем болмады. Кеңестік номенклатура мемлекеттік меншікке билік жүргізу құқын барынша кең қолданғанымен ол меншікті иемдену құқына ұласа қойған жоқ.

Кеңестік элитажасақтау жүйесінде дамудың мобилизациялық үлгісі сақталып қалды. Партияның Орталық Комитеті 1919 жылдың өзінде барлық күштер мен ресурстарды қатаң түрде орталықтандыру қажеттігін атап көрсетті. Өкімет біртұтас әскер мен біртұтас қолбасшылық, орталықтанған қаржы, транспорт жүйесі және т.б. енгізуді көздеді. Мобилизациялық үлгі қалыптасуының алғашқы кезеңі – әскери коммунизм саясаты болды. Л. Троцкийдің «Әскери коммунизм өзінің маңызы бойынша қоршаудағы қамалдың тұтынуын реттеу жүйесі болды» [33] деген тұжырымы халықты мобилизациялаудың тетігі ретінде әскери коммунизм саясаты концепциясының негізгі идеясы - еңбекті әскерилендіруге алып келді. Ол билікті монополиялаған саяси шараларға ұласып, өзге партиялармен бірге партияішілік қатынастарды да орталықтандырып және әскерилендіре түсті. Бұл жағдай 1919 ж. қабылданған партияның жаңа Жарғысында ішкі партиялық нормаларды күшейту түрінде көрінді. 1922 ж. ХІ партия конференциясында большевиктік емес партияларды қуғындауға дейін қатаң шаралар қолдану қарастырылды.

Мемлекеттік және партиялық аппаратты жаппай бюрократияландыру басқарушылар штатын едәуір арттыруды талап еткен экономиканы национализациялаудан туындады. Бюрократияның қаулап өсуіне әсер еткен келесі фактор – қарапайым игіліктердің зәрулігі жағдайында шенеуніктің статусы ол игілікке паек түрінде ресми, пара түрінде биресми қол жеткізудің кепілі еді. Кеңестік жүйенің басқарушылар табының қатарын толықтырушылар үшін басты қозғаушы күш – материалдық игіліктерге қол жеткізу болғандығын аңғарамыз. Кеңес өкіметінің меншіктік қатынастарды мансұқтауы және меншік иелерін қанаушы тап ретінде қуғындауы материалдық игілікке қол жеткізудің бір ғана жолы – меншікті басқаруға мүмкіндік беретін билік лауазымдарын иемдену болды.

1920 жылдан 1930 жылдардың бас кезіне дейінгі басқарушы тап қызметінің тиімсіздігі - билеуші тап ішіндегі алауыздық және басқару элитасы мен халық бұқарасы арасындағы алшақтық еді. Орталықта элитаішілік алауыздықтың себебі индустриялық модернизация технологиясына қатысты концептуалдық және билік үшін күреске арналған жеке бәсекелестік түрінде сипат алды. Бұл үдеріс Түркістан жағдайында көпқырлы көрініс тапты. Бұнда элитаішілік алауыздықтың себептерінің алдыңғы қатарына ұлттық өзін-өзі басқарудан туындаған себептер шықты, одан кейінгі басты себеп – Орталықтағыдай жаңа билік үшін емес, жекелеген ұлттардың жоғары билік құрылымдарындағы басымдығы үшін күрестен туындады.

Элита айналымына елеулі ықпал еткен партиялық тазарту акцияларына зорлық-зомбылық, бассыздық деп берілген баға басым болып келеді. Біздің пікірімізше, бұл акциялар бассыздықтан да бұрын партиялық басшылықтың белгілі мақсат көздеген байыпты әрекеті болған. «Әдебиет, партия, әскер – бұлар кейбір клеткалардың өлуін күтпей-ақ ауыстыруды қажет ететін организмдер. Сіздерді сендіре аламын, егер біз ескілері өліп біткенше күтіп, сосын барып жаңалаймыз десек, онда біздің құрығанымыз» [34] деген Сталиннің тұжырымы партия қатарын, сол сияқты элита құрамын үздіксіз тазартып отырудың мобилизациялық даму жағдайына қажетті шарттардың біріне айналғандығын танытады.

Елдің экономикасын жеделдете модернизациялау міндеттері қажет еткен сталиндік элитажасақтаудың мәні бірпартиялық жүйе түрінде билік ұйымдарының монополиялығы; комсомол, кәсіподақ, білім беру жүйесі, БАҚ және т.б. түріндегі азаматтық қоғам құрылымдарын мобилизациялау құралдарына айналдыру; сайланбалы органдарға билік аппаратының үстемдігін қамтамасыз ету; мемлекеттік басқару мен оның түйінді элементі саяси элитаны (партияны) әскерилендіру; саяси элитаның ішкі тұтастығына негізделген қатаң иерархиялық ұйым құру; басқару элитасы сапасының ерекше рөлі мен басқарудың жоғарғы эшелонының тиімді жұмыс істей алатын аймақтық және салалық жетекшілерінің тобын (200–300 адам) жасақтау және оларды стратегиялық маңызды лауазымдарға тағайындауды қалыптастыру; тұтастай алғанда, саяси элита мен саяси жүйені жоғары деңгейде идеологияландыру еді.
1929–1939 жылдары саяси төңкеріс арқылы түпкілікті іске асырылған бұл қайта құрулар элиталық топтың қатарын толықтыруда сталинизмнің практикасы «ұлы» революциялардың «басты мәні басқарушы тапты ауыстыруда жатыр; жаңа аристократия жасақтау революцияның шын мәнінде аяқталғанын білдіреді» [35] деген тұжырымды қуаттай түседі.

Партия құрылысында ұлт мәселесінің шиеленісті сипат алуы ұлыдержавалық шовинистер мен буржуазиялық ұлтшылдар өкілдерімен күрес деп сыныпталды. Түркістан Компартиясы ұлыдержавалық шовинизмді басты қауіп ретінде таныды және Кеңес өкіметінің шараларын Түркістан халықтарының ерекшеліктерін ескермей қолдануға деген ұмтылыс деп бағаланды. Ал жергілікті ұлтшылдық ұлттық ерешеліктерді дәріптеу, таптық мәселені кейінге ысыру, ұлт ішіндегі таптық мүдделерді тұншықтыру деп айыпталды. Ұлттық элитаның кез-келген саяси әрекеті қанаушы таптың мүддесін көздеу, социалистік құрылыс ісін бүлдіруге ұмтылу, буржуазиялық қатынастарды қалпына келтіру түрінде бағаланды. Партияның өз ішіндегі осы екі ағыммен күрес теориялық шеңберден шығып, ұйымдық-партиялық сипат алды. Осы негізде ұлттық құндылықтар таптық, бибауырмалдық құндылықтармен батыл түрде алмастырыла бастады.

Алаштық тұғырнамадағы ұлттық элитаны билік құрылымдарына тарту большевиктердің амалсыздан ымырагершілікке барған уақытша жағдай болатын. Бұл жөніндегі көзқарасын И.В. Сталин Қазақ революциялық комитетінің құрылуынан соң іле-шала Е.Д. Стасоваға жазған хатында А. Байтұрсыновқа қатысты былай деп ашық білдіреді: “Мен оны революционер-коммунист немесе оны жақтаушы деп есептегенім жоқ және есептемеймін де, соған қарамастан оның ревком құрамында болуы қажет” [36]. Дегенмен, жоғарғы партиялық билікті қолына алып үлгерген И. Сталин ескі ұлттық интеллигенцияны биліктен шеттетіп, оны «пролетарлық интеллигенциямен» алмастыру мәселесін күн тәртібіне қойды. 1918-1920 ж. Ташкент қаласындағы алғашқы партия, кеңес мектептері 2100, соның ішінде 600 жергілікті ұлт өкілдерінің басшы кадрларын дайындап шығарды. Бұл әрекет республикалық партия, кеңес органдарын басшы кадрлармен қамтамасыз етуге шешуші ықпал жасай алмағанымен республикадағы жаңа үлгідегі ұлттық басшы кадрлар корпусының іргетасын қалады.

Партия ұйымдары жергілікті кеңестердің сайлауын мемлекеттік басқару қызметкерлерін дайындау және тәрбиелеу мақсатына пайдаланды. Партиялық басшылық кеңестер құрамын буржуазиялық-ұлтшыл элементтерден тазартып, оларды жұмысшы, диқандармен тездетіп алмастыруды Түркістандағы ұлт саясатының тағдырымен байланыстырды.

1924 ж. мамырдағы ТКП VІІ съезі партиялық билікті нығайту бағытында Орталық партия органдарының шешімдерін одан әрі тереңдетіп, партияның өз ішіндегі топшылықты айыптады. Бұл айыптау ұлт мүддесінің жоқтаушысы болған ұлттық элита өкілдерін ықтырудың кезекті саяси амалына айналды.
Түркістанда екіпартиялық саяси жүйе 1919 ж. көктемінде солшыл эсерлер партиясы жойылғанға дейін сақталды. Өкіметтік партия статусы большевиктер мен солшыл эсерлерге өлкеде өз саясатын жүргізуге кең мүмкіндік берді. Бірақ кеңес өкіметінің алға қойған міндеттерін іске асыру жолдары мен тәсілдерін таңдауда бұл екі партияның мүддесі алшақтай берді. Мәселенің түйіні олардың пролетариат диктатурасына қатысты көзқарасынан туындады. Солшыл эсерлердің бағдарламалары большевиктердің саясатына балама болғандықтан олар өзге әлеуметтік таптар және партиялармен бірге саяси аренадан ығыстырылды. Оның есесіне партиялық қолдауға сүйенген ТКЖО қатары өсіп, ұйымдық тұрғыда нығая түсті. 1924 ж. көктемінде Түркістан Коммунистік жастар ұйымы 28,8 мың мүше мен мүшелікке кандидатты біріктірсе, олардың 33 пайызы қазақ, 32 пайызы европалық, 17 пайызы өзбек, 2 пайызы түркімен, 3 пайызы ұйғыр, 8 пайызы басқа ұлт жастары болды.

Партияның комсомол комитеттеріне идеялық басшылығы әсіре билік пен саяси өктемдікке ұласуы республикалық партия және комсомол ұйымдары басшылығының арасында 1920 ж. жазында саяси жанжалға негіз болды. Мәселенің елеулі сипат алғандығын оны Түркбюро мәжілісі 31 шілдеде арнайы қарап, «Түркістан Коммунистік Жастар Одағы мен ТКП ОК арақатынасы туралы» қаулы қабылдауынан аңғарамыз. Ұлт жастарының басым бөлігін өз қатарына біріктірген комсомол ұйымдарының практикалық қызметі өлкедегі элитақалыптастыру үдерісіне елеулі ықпал жасай алды. Ғани Мұратбаевтың Түркістандағы саяси қызметі оның кеңестік үлгідегі жаңа буын элитаның өкілі болып қалыптасып келе жатқандығын танытатын еді.

Түркістан АКСР түріндегі алғашқы мемлекеттік құрылым аумақтық тұрғыда Түркістан генерал-губернаторлығының көшірмесі ғана болды. Сол территория, сол халық және шешімін таппаған бұрынғы мәселелер. Тек патша өкіметі кезінде сыналап іске асырылған отарлық саясатты кеңес өкіметі ашық жүргізе бастады. Кеңестік Ресейдің Орталық Азиядағы геосаяси мүддесін Л. Троцкий «Әлемдік саясаттың азиялық алаңында біздің Қызыл Армия европалық саясат алаңымен салыстырғанда әлдеқайда қуатты күш екендігіне ешқандай күмән жоқ. Бұл жерде бізге Европадағы оқиғалардың қалай өрбитіндігін ұзақ күтумен бірге азиялық шептегі белсенді қимылға да мүмкіндік беріледі» [37] деп тұжырымдайды. Бұл мүдде бойынша Түркістанға әскери, саяси плацдарм міндеті жүктелді. Идеология өзгергенімен, тарихи жағдай ауысқанымен патша өкіметінің геосаяси қадамдарының заңды жалғасы болған большевиктік билік ортаазиялық аймаққа толық бақылау орнату мақсатында 1917-1922 жж. әскери және саяси тұрғыда батыл қадамдар жасап, ұлттық мемлекеттік құрылымдарды талқандады.
Орталық Азия мемлекеттерінің мәдени өркендеуі, экономикалық дамуы, саяси өзгерістері бір-бірімен тығыз ықпалдастықта іске асқандықтан да мәселені кешенді негізде қарастыру тарихи ақиқатқа айқындық береді. Мәселенің осылайша қойылуы қазіргі заманғы түйткілді құбылыстарды танып білудің тетігі болмақ. Түркістан республикасында кеңес өкіметі жүргізген қоғамдық-саяси, әлеуметтік-экономикалық өзгерістерді ұлттық мүдде тұрғысынан қарастыру міндеті ескі мәселеге жаңа көзқараспен қарауға мүмкіндік берді. Соған сәйкес, Түркістан тарихында кеңестік биліктің өзгерістері қоғамды модернизациялауда елеулі ілгерілеушілік болғандығы қандай ақиқат болса, ұлттың тәуелсіздікке ұмтылған әрекетін саяси айла-шарғымен, экономикалық қысыммен, әскери күштеу арқылы қоғамдық дамуды тежеуші күшке айналғандығы да сондай ақиқат деп бағалай аламыз.

“ХХ ғ. алғашқы ширегіндегі Түркістан ұлттық элитасы” деп аталған бесінші тарауда ұлттық элитаның жеке құрамы мен саяси-әлеуметтік құрылымындағы саяси ағымдар және тарихи кезеңдегі ұлттық элита қызметінің сипатты ерекшеліктері айқындалды.

Элитаның маңызды сипаттарының бірі - билігінің заңды деп танылу мәселесі болса, қазақ қоғамында билік заңдылығының М. Вебер негіздеген үш үлгісі де кездеседі, олар: дәстүрлі қоғамдағы беделді құрметтеуге негізделген дәстүрлі билік заңдылығы: екіншісі, харизмалық қасиеттерді ұлықтауға негізделген заңдылық; үшінші, парасатты заңдылыққа сүйенген демократиялық қоғамдағы биліктің заңды деп танылуы. Бұл үлгілер қазақ қоғамында өзіндік ерекшеліктерімен көрініс тапты.

Европалық қоғамдық-саяси тәжірибе негізінде қалыптасқан элиталық теорияның көптеген өлшемдерді көшпелі өркениеттің төлтума ерекшеліктерін қамти алмайды. Дәстүрлі қазақ қоғамындағы саяси билік пирамидасының биігі - хан, іргетасы - халық болса, биліктің екі нысанының арасын жалғастыратын аралық буынды билер, жыраулар және батырлар түріндегі элиталық қатпар құрады. Ғылыми әдебиетте орныққан осы байланыстырушы категориялардың қатарына діни элита өкілдері де қосылады. Әр рудың діни мәселесі қожа әулетінен шыққан, арнайы дайындықтан өткен пірлердің құзырында болып, олар элита қалыптастырудағы дін факторының өзегін құрады.

Ресми билікке қатынасы, әлеуметтік-саяси жағдайы және ұстанған қағидаларының әртүрлілігіне қарамастан діни, этникалық тегіне қарай топтасқан әлеуметтік топты ұлттық элита деп атаймыз. Ұлттық элита Түркістан халықтарына ортақ ұғымда қолданылады. Оның жеке құрамы отарлық билікке жақын ұлт шенеуніктері, буржуазияның ықпалды өкілдерімен бірге әкімшілік қызмет атқармаса да ел ішіндегі дәстүрлі билік ықпалын сақтап қалған дін, мәдениет қайраткерлерін біріктірді. Бұл топтың арасында дін өкілдері мен ақын-жазушылардың қатары мол әрі ықпалы да елеулі болды. Ұлттық элитаның отарлық билікке оппозиция ретіндегі салмағы уақыт өткен сайын арта түсті.

Кеңес өкіметінің орнауымен біртұтас Түркістан ұлттық саяси элитасының идеялық және этникалық даралануы қатар дамыды. Қоғам ауысты, мемлекеттік билік институттарының құрылымы мен мазмұны жаңарды. Ұлттық саяси элитаның кеңестік билікті мойындамаған өкілдері биліктен ғана емес, қоғамнан да шеттетіле бастады. Ал элитаның жаңа буыны өкілдерінің саяси партиялық номенклатура талаптарына сай қалыптаса бастады. Ұлттық мүддеге бірде жақындап, бірде алыстаған олардың элиталық қызметі алғашқы кезден бастап күрделі сипат алды. М. Сұлтанғалиев пен Т. Рысқұлов коммунистік доктринаның барлық постулаттарын қабылдай отырып, оны аймақтың ерекшелігіне бейімдеуге әрекет жасады. Олардың кеңестік және коммунистік үлгідегі республикалардың «түрік», «мұсылман» нұсқасын іздестіруінің мәні - коммунистік тәртіпті орнату тетігін жұмсарту («социализмге тақия кигізу») ғана болғандығын билік басындағылар түсінгісі келмеді. Түркістанда жұмысшылардың партиясы ретінде большевиктік идеяларға әлеуметтік негіз болмағанымен саяси белсенді ұлттық интеллигенцияның партия қатарына өтуі пайдакүнемдік, мещандық және интеллигенттік ұлтшылдық деп бағаланды.

Әлеуметтік құндылықтар билікке ұмтылған ұлттық элитаның әрекетін реттеуге ықпал жасады. Тәуелсіздік, әлеуметтік теңдік, сөз, ождан бостандығы сияқты демократиялық құндылықтардың субъектісі ретінде ұлттық саяси элита құрылымдық, мазмұндық сапаларын жаңалауымен бірге ұлттық мүддені көздеген саяси ұрандар арқылы бұқаралық санаға ықпал жасай бастады.
Идеологияны қалыптастыру, насихаттау және іске асыруда ұлтық элита әлеуметтік әртектілігіне қарамастан кеңестік доктринаға балама позиция ұстанды. Түркістан қозғалысындағы жәдиттер мен улемашылар, большевиктерге біршама жақын иттифоқшылар мен «үшжүздіктер» және Алашорданың Оңтүстік бөлігі түріндегі саяси ағымдар Түркістан компартиясының қызметіне ықпалын тигізбей қалған жоқ. Отаршылыққа қарсы көңіл-күйдің кеңестік билікке қарсы сипат алуы ұлт коммунистерінің топаралық күресі деп бағаланып, ұлттық элита өкілдерін саяси айыптауларға негіз болды.

Жаңа экономикалық саясат жағдайында партиялық және мемлекеттік билік құрылымдарындағы ұлт коммунистері Кеңестік биліктің ұлт саясатына наразылықтарын ашық білдіре бастады. Бұндай белсенділіктен қауіп ойлаған басшылық партия ұйымдарындағы ауытқушылық атаулымен күресті күшейту мақсатында ұлт коммунистерінің ІV кеңесін ұйымдастырды. М. Сұлтанғалиевті идеялық тұрғыдан талқандауда Сталин дайындаған саяси ойынға ұлттық мүдденің қорғаушысы болып қатысқан Т. Рысқұлов одан айыпкер болып шықты.

Партиялық басшылық Т. Рысқұловтың саяси күрестегі ұстанымдар жүйесіне «рысқұловшылық» деген айдар тақты. Ұлттық элита өкілдері Т. Рысқұлов көзқарасының интернационалдық сипатын қуаттамай, оның идеяларының саяси тәуекелшілдігін сынап отырған. Т. Рысқұловтың Түрік Кеңестік Социалистік республикасын құру идеясына қарсы болып, оны биік мінбелерден әшкерелегенімен Н. Төреқұлов “рысқұловшылықты” саяси мүдде көздеген топтық құбылыс емес, қайта жергілікті мәдени-рухани және қоғамдық ерекшеліктерден туындаған әлеуметтік ағым деп парасатты тұрғыда бағалады. Оның пікірінше, әлеуметтік ағым ретінде жаңа қоғамдық тәртіп онымен күреспеуі керек, қайта ондай ағыммен санасуы тиіс.

Дақпыртқа айналған ұлтшылдық ағымдардың бірі «Қожановшылық» алдымен Түркістанды, кейін Қазақстанды «отаршылық боқтықтан» (С. Қожанов) тазартуға қызмет етті. С. Қожановтың өлкедегі эмиссарлық орган мүшелерімен ұлттық мәселеде өткір саяси қақтығысқа келуі оның қызметіне партия тарапынан жағымсыз мінездеме беруге негіз болды. Ресми органдарда бұрыннан қалыптасқан бұндай теріс көзқарас Т. Рысқұловтың Сталинге жазған хаты арқылы «қожановшылық» деген саяси айдарға ұласты. Ал Түркістан қоғамында билік құрылымдарына ықпал жасау сипатына ие болған «Қожанов тобы» шын мәнінде ұлттық мүддеге топтасқан элита құрамын қуғындауда ресми билік өрбіткен саяси даңғаза еді.

1923 жылы С. Қожановтың Ортаазиялық Бюро құрамына мүшелікке тағайындалуы оны большевиктік биліктің мойындауы еді. Ұлттық элита арасындағы Рысқұлов пен Қожановтың саяси бәсекесі осы тағайындаудан соң ресми сипат алды. Екі қайраткердің көзқарасында ұлттық мүддеге қатысты ортақ ұстанымдар болғанымен олардың бір-біріне қарама-қарсы пікірлері де аз емес болатын. Мәскеулік эмиссарлар екі қайраткерді бір-біріне қарсы қою арқылы ұлттың тұтастығына жік салуды көздеп, саяси бәсекені ашық саяси теке-тіреске дейін өршітті. Дегенмен бұл әрекет түгелдей мәскеулік сценарийдің жемісі деуге болмайды. Екі тұлғаның саяси көзқарасы мен қызметіндегі қарама-қайшылық сындарлы кезеңде ұлттық болмыстың бетпе-бет келген күрделі қоғамдық-саяси қайшылықтарының да көрінісі еді. Бұл жерде олардың жеке өмірінде ұстанған әлеуметтік, мәдени құндылықтар жүйесі саяси тұлғаларының бағыт-бағдарын айқындағандығын ескеруіміз керек. Топшылдық күреске партиялық билік бағасының негізсіздігін әшкерелей келе осы саяси құбылысқа жаңаша көзқарас қалыптасуы қажеттігіне көз жеткіземіз. Ол көзқарас топшылдықты саяси құбылыс ретінде кемшілік, жетістігімен бірге ұлттық саяси элитаның қоғамда ұлттық мүддені қорғауға бағытталған күрес тәсілі ретінде қарастыруға негіз болады.

Кеңестік қоғамның басқару құрылымдарының негізін құраған ескі мемлекеттік қызметкерлердің басты миссиясы екі қоғам арасындағы байланыстырушылық рөл еді. Бұл категорияның қатарында М. Тынышпаев, С. Асфендияров, Т. Рысқұлов, С. Қожанов, Н. Төреқұлов, А. Серғазиев, Қ. Ибрагимов, И. Тоқтыбаев, Б. Аралбаев, Қ. Сармолдаев, С. Есқараев, О. Жандосов, Т. Жүргенов, Н. Айтақов, Н. Рүстемов, Ә. Палмұхамедов, Ә. Құдабаев, Н. Сатығұлов, Қ. Болғанбаев, Қ. Қожықов, Қ. Күлетов және т.б. көптеген тұлғаларды атауға болады. Олар жаңа қоғамда ұлттық құндылықтарды қалыптастыруға ықпал жасады. Партноменклатура жүйесі нығайған сайын билік институттарындағы ұлттық элитаның алғашқы буынының ықпалы азая берді. Оларды қуғындаудың алғашқы толқыны 1930 жылы А. Байтұрсынов, М. Дулатов, екінші толқыны М. Тынышпаев, Халел Досмұхамедов және Жанша Досмұхамедовтер бастаған топқа байланысты жүргізілді. Бұл істер бойынша істі болғандардың көпшілігі түркістандықтар болды.

Қуғындаудың келесі толқыны 1932-1933 жж. «Бірыңғай жасырын орталық басқарған біртұтас контрреволюциялық құрылымдар» деген атпен оннан астам істі біріктірді. Ұлтшылдық орталықтың басшылары И. Тоқтыбаев, Б. Аралбаев, Қ. Баймұхамедов, Ғ. Нығматіллаевтердің ісі дербес жүргізіліп, бес жүзден астам азамат түрлі мерзімдерге бас бостандығынан айрылды. Қуғындалғандардың басшылары Түркістанда жоғары лауазымды қызмет істегендер еді.
Топшылдық күрестің негізінде элитаайналымы заңдылығы жатқандығын көреміз. Мәселеге М. Қойгелдиев «Қазақстандағы саяси ахуалға Орталықтың білек сыбана араласуына жол ашып берген себептердің бірі және бірегейі – ұлттық интеллигенция арасындағы өзара алауыздық. Сыртқы түрі рушылдық, жершілдік сияқты феодалдық сипат алған бұл топаралық күрестің түптеп келгенде, негізі қызмет үшін талас жатқан болатын. Өкінішке орай, құжаттардың көрсетуіне қарағанда топаралық күрестің өршіп отыруына ресми орындар да түрткі болған» деп баға береді.

Көпұлтты Түркістан жағдайында қалыпты көрінген топшылдық күрес Қазақстандағы Голощекин-Қожанов тартысында ашық саяси айыптау нысанына айналды. С. Қожанов 1927 ж. Өлкелік Комитетке Ежов пен Ненайшвилидің «басшылық ықпалы негізінен топаралық қатынастарды есепке алу, топтардың арасалмағын теңестіріп отыру саясатына құрылды. Ал мен топтарға заңды сипат беруге қарсы тұрдым» [39] деп жазды. Топшылдық тартысқа партия органдарының қоғамдық-саяси сипат беруі мемлекеттік билік тізгінін ұлт өкілдерінің қолына ұстатпауға қызмет жасады. Осы мәселенің ушығып кеткендігі соншалықты С. Қожанов 1924 ж. қазанында Сталинге «...Қырғызстандағы партия-совет кадрларының одан әрі ыдырауын тоқтату және тоқырау ахуалынан суықтыру үшін ең алдымен РК(б)П Орталық Комитетінің өзінің тікелей басшылық жасауымен табанды партиялық режим орнату керек» [40] деп жазуға мәжбүр болды. Ұлттық элитаның саяси-идеялық тұтастығына Түркістан қоғамында қағылған сына біртұтас қазақ мемлекеттілігі жағдайында ресми биліктің қолдауымен қауіпті саяси алауыздыққа ұласты.

Ә. Бөкейхановтың мүдделестер тобын құрып, қатардағы көп міндеттерден ең бастысын ажыратып алатын көсемге тән саяси көрегендігіне сай Әлихан – Нәзір қатынасына ерекше назар аударуға болады. Олардың Минск қаласында түйіскен тағдыры саяси ынтымақтастыққа ұласты. Кеңестік биліктің жоғары лауазымдарында болған Н. Төреқұлов Шығыс халықтарының Орталық баспасында өз ұстазын материалдық тұрғыда қолдап, саяси қамқорлыққа алған.

Ұлттық мүддені ұлықтаған «ақжолдықтар» мен И. Сталинге жүгінген большевик- биұлтшылдар түрінде ұлттық элитаның арасына түскен терең саяси, рухани жік қоғам дамуымен бірге алшақтай түсті. Кеңестік тоталитарлық жүйе осы теке-тіресте ұлтшылдарды большевик-биұлтшылдарға жеңіп бергендей болғанымен 30 жылдардың соңында олардың өзі де сталиндік қанды қасаптың құрбаны болды. Осыған байланысты «Ұтқан кім, ұтылған кім?» деген сұрақ туындайды. Біздің пікіріміз, саяси жүйенің ойынына айналған бұл пайдасыз, берекесіз тартыста ұтқан ешкім жоқ. Бәрі де ұтылушылар болды. Ең басты ұтылушы - қазақ ұлты еді, өйткені оның тәуелсіздігі көп жылға кейінге шегерілді.

«Түркістандық» деген жалпы атаумен біріккен түркі халықтарының ұлттық даралану үдерісін кеңес өкіметінің межелеу саясаты аяқтады. Жасанды жолмен біріктірілген «түркістандықтардың» жеке ұлттарға бөлінуі болмай қоймайтын тарихи ақиқат болатын. Т. Рысқұловтың Түрік Кеңестік Социалистік Республикасын құру жөніндегі идеялары мен практикалық іс-әрекеттері белгілі бір мақсаттарда өзін ақтағанымен саяси конъюнктурадан өзге үлкен тарихи жүк көтере алмады. Өйткені түркілік бірлікті саяси-экономикалық тұрғыда кеңестік мемлекеттік жүйе құрылымына кіріктіретін оңтайлы практикалық тетік жасалмады. С. Қожановтың бұрынғы қалыптасқан дәстүрлі байланыстарды дамыта отырып, ұлттық-территориялық тұрғыда межелей отырып, Орта Азия мемлекеттерінің саяси федерациясын құру жөніндегі ұсынысы нақты өмір шындығын танытқанымен кеңестік билік мәселені өз мүддесіне сай шешті.

Соңғы кезге дейін отандық тарих ғылымының ғылыми зерттеу қызметінде элита теориясының әдістемелік мүмкіндіктері толық игерілмей келеді.

Қазақ ұлттық мемлекеттігінің билік құрылымдарының теориялық мәселелері қоғамдық дамудың рухани-адамгершілік және мәдени-әлеуметтік факторларын ескеріп, ұлттық мүддені жалпыадамзаттық құндылықтармен ұластыру арқылы шешілмек. Бұл мәселеде қоғамдық дамудағы ұлттық ерекшеліктерге басымдық берілуі тиіс. Элита категориясы белгілі бір мәдени-рухани дәстүрлерде қалыптасып, орныққан, біртұтас азаматтық қауымдастық негізде топтасқан қоғамның барлық құндылықтарының жинақтаушысы, жаңғыртушысы болатын саяси-әлеуметтік топ. Ал ұлттық элита категориясы мемлекет құрушы қазақ ұлтының төңірегіне топтасқан саяси-әлеуметтік қауымдастықтың жоғары тобын білдіретін «қазақстандық элита» ұғымында орнығуы керек.

Элитаның күрделі саяси-әлеуметтік құрылымы өзінің ішкі заңдылықтарына сай өз қатарын толықтырып, саяси-әлеуметтік бағдарын өзгерте алғанымен оның қызметінің тиімділігі белгілі дәрежеде мемлекеттің саясатына тәуелді болып келеді. Демек, қоғамның элитақалыптастырушы орта болғаны сияқты элиталық құрылым да мемлекеттің қоғамдық-саяси, мәдени-әлеуметтік институттарын қалыптастыруға тікелей басшылық жасайды. Бұл өзара байланыстың үйлесімділігі қоғам дамуының деңгейін анықтайды. Түркістан тарихын элита теориясы концепциясының тұрғысында кешенді және жүйелі түрде талдау қазіргі заман тарихының қоғамдық-мемлекеттік бағдардағы ұлттық мүдденің қалыптасуы мен іске асу эволюциясын айқындауға мүмкіндік береді. Бұл жағдай өз кезегінде қазіргі тәуелсіздігіміздің бастауында тұрған ұлттық элита өкілдерінің қызметіне баға берумен бірге қоғамдық дамуға ықпал жасаған тарихи үдерістердің заңдылығын жан-жақты тануға негіз болады. Отан тарихындағы күрделі мәселелерді зерделеуде элита теориясының концептуалдық әдіс-тәсілдер кешені саяси, әкімшілік, этникалық, аймақтық, шығармашылық, кәсіптік элита түрінде жаңа желілерді қарастыруға және тарихи танымда тың көзқарас қалыптастыруға негіз қалайды.

Отан тарихының кеңестік кезеңінде таптық көзқараспен қалыптасқан қоғамдық-саяси қағидалар мен ұстанымдардың шынайы мазмұнын ашуда таптық теорияға балама ретінде қолданылатын элита теориясы қазіргі кездегі таным тәсілдерінің әралуандығына қарамастан өзінің позициясын орнықтырып келеді.

Теориялық-әдістемелік концепция ретінде элита теориясы пәнаралық шекарасы нақты айқындала қойған жоқ, содан да бұл концептуалдық бағыттың тарихи аспектісін айқындаумен бірге саясаттану, әлеуметтану ғылымдарының зерттеу тәсілдерін тарихи таным мақсаттарына қолдану мүмкіндігі іздестірілуі тиіс. Мәселенің осылайша қойылуы отандық тарих ғылымының мазмұнын жаңартуда элита теориясының теориялық-әдістемелік және ғылыми танымдық мүмкіндіктерін одан әрі дамытуға ықпал жасайтын болады.