Жағда Бабалықұлы (әңгіменің жалғасы)

– Ол оқиғаның ішінде мен жоқ едім. Бір жас офицер бар еді. Соның білместікпен істегені, – деп қысқа қайырды.

Демек, шын болғаны. Иманы үйірілер алдында бұл оқиғаны жоққа шығара алмады. Бұл гоминдаңның офицерлері – «жаугандардың» жауыздығы болды онда. «Мен бұған қарсы болдым. Маған бұйырылған баланың құлағына сыбырлап, қашып кет дедім. Сөйтіп, обалын арқаламадым», – деген лақапты естігемін. Әкесімен пікірлес болғаным үшін өз өкіметім өзімді сегіз ай түрмеге қамаған Қалибек хакімнің баласы Хасен Оралтай мұны жоққа шығара уәж айтыпты. Мен ешкімді куәға тартпаймын. Қаза тапқандардың тізімін – «Армияның құрбандық кітабінің» есебінен қараса, шындыққа көз жеткізу қиын емес. Тек әлгі жас офицерлердің обалын кім көтереді? Әлемде не бір ауыр азаматтық соғыстың тарихында мұндай қасіретті оқиға болған емес. Оспан – елім деген батыр, еңіреп туған ер, найзағайдай намысты, иманы кәміл, бірақ бойындағы күшін мінезіне жеңдірген тағдыры қасіретті пенде. « Батыр – аңғал келеді» – дейді. «Бірақ тырнақпен кісі бауыздаған» (Нұрғожайдың естелігінде солай жазылған) жанкештілердің кейбір қатыгездігі шіміркендіреді. Оспанның осы оқиға үшін қабырғасы қатты қайысатынын аңғардым. Әрі қарай қинамай үшінші сұрағымды қойдым:

– Сізден білгім келген үшінші жағдайым мынау. Сіз – батыр адамсыз, халық батырысыз. Өлімнен қорықпайсыз. Күш те, қуат та, мергендік те, қоянқолтық соғыстың тәжірибесі де бір бойыңызда бар. Астыңыздағы атыңыз да атысқа үйренген сыралғы. Сізде – сыралғы, қолыңызға оңтайлы, түзу бір мылтық бар. Ол от алмаса, қойныңызда оқталған қалта тапаншаңыз бар. Одан қалса – қылпылдаған қанжарыңыз бар. Жау қапылыста қоршағанда неге атыспай қаштыңыз. Сізді қуған он жеті-он сегіздегі, атқа шаба алмайтын, мылтық атып үйренбеген, әскер де емес, әскердің қазаншысы, бозөкпе қытай баласы екен. Ол атпен шауып келе жатқанда оқ ата алмаған. Атыңыз тайып жығылды дейік. Әлгі балада жалғыз-ақ мылтық бар. Оның өзі оқтаулы ма, жоқ па, белгісіз. Сонда жаңағы екі мылтықтың бірін, не қанжарыңызды пайдаланбай: «Қолыңды көтер!», – дегенде еш қарсылықсыз көтеріп, алдына түсіп, өңмеңдеп неге жүре бердіңіз? Сіздің мына азапқа түспейтіндей мүмкіндігіңіз бар еді ғой, – дедім.

Орынынан қозғалып барып, дауысы күңірене шығып, құмыға, шарасыздықпен:

– Құдай қара бастырды-ғой. Құдай қара бастырды, – дей берді.

Оның өзінің жанын жеген де бір бөзөкпенің алдында есі шығып қалғаны болса керек. Ол бала – әскер де емес, жай қазаншы, әскер атысып жатқанда сытылып бара жатқан бір аттыны көріп, шабан атқа мініп, қопаңдап қуа жөнелген бозөкпе бала екен. Бірақ кейін: оның қазаншы екенін жасырып, кәнігі әскер, қытай армиясының батыры ретінде көрсетті. Міне, тағдырдың тәлкегі. Иә, Оспанның өзі айтқандай, құдай қара бастырды деген осы. Батыр басымен қазаншыға қолды болғанша, атысып өлсе – арманы жоқ еді.. Қазақтан құба жонда жортқан не бір арыстандар шықты ғой. Әттең қараңғылық, тоңмойындық-ай! Дәлелхан қаншама ақыл қосып, үгіт айтты десеңші. Соған мойынсынбады. Оспан үшін Дәлелхан – Шығыс Түркістан ұлт-азаттық армиясының бас қолбасшысының орынбасары, генерал-майор емес, он екі абақ керейдің шерушісінің Сүгірбайының ұлы ғана еді.

. Түрменің жайы маған мәлім болғандықтан да іштей қамданып барғамын. Әңг»мелесе отырып үсті-басын шолып шықтым. Көзіме түскені – тырнағы өсіп кеткен екен. Соны алып бердім. Іш киімі кірлеп кетіпті. Дамбалын ауыстырттым.

Осындай қысылтаяң кезеңде де дегбірсіз дегдардың жанына тыныштық «жақпапты». Бойы мен ойын үнемі қоғамды, еңбек амалын жеңілдетуге деген құлшыныс билеген күрескер рух тергеу астында жүріп те «социлизмнің секіріп ілгерлеуіне, сөйтіп, Америка жаһангерін басып озуға» үлесін қосыпты. Мен танысуға алған мұрағаттардың ішінде сондай жағдайдан мағлұмат беретін газет мақаласынан үзіндіні назарға ұсынуды жөн көрдім.

Мен дереу пештің қабырғасын балғамен нығарлауға кірістім, аңғарғаным – пеш қабырғасы жұқалау екен. Бір кезде бір қытай азаматы келіп, жұмысымның барысымен таныса бастады, менің істеген жұмысымды көрген соң ол өзгелердің барлығына мен сияқты нығыздауға бұйрық берді. Пеш жасалып біткен соң, болат қайнатып жатқанда пеш қабырғалары жұқалық етіп, балқытылған болат қатып қалыпты. Мұны естіген соң мен дереу кітап дүкендеріне барып домна пешіне қатысты кітаптарды сатып алдым. Оларды оқып, өзімнің домна пешімнің жобасын жасауға кірістім. Үш күннен кейін мен осы істі басқарып жүрген қытай азаматына өз сызбамды және қаражат жөніндегі есебімді бердім. Бірнеше күннен кейін әлгі қытай азаматы маған үйге келіп, осы пешті өзі жасасын деген басшыларының бұйрығын жеткізді. Мен оған: «Тұтқынмын, менің ісім әлі қаралған жоқ», – деп жұмыстан бас тартгым.

Арада тағы біраз күн салып әлгі қытай азаматы маған тағы келіп, осы пеш құрылысын маған жүктеген қала басшылығының шешімін жеткізді. Мен келісімімді беріп, қарамағыма 25 адам беруін талап еттім. Жұмысшыларды өзім таңдап, олардың арасына бір шұбар қазақты қосып алдым. Оның себебі, сол қазақ мені жұмыстан тайдырған кезде: «Мынау қызметтен кетсе, жанын баға алмайды», – деп шүйліккен еді. Жұмыс басталып кетті. Шым кірпіш тасып жүрген адамдарды біртіндеп ауыстырып, әлгі шұбар қазақты ауыстырмай қойдым. Бір кезде арқасынан тері ағып, әбден шаршады-ау деген кезде оны ауыстырып, жайласып отырған соң темекі ұсындым. Ал ол болса өзі тарапынан қателік кеткенін айтып, кешірім сұрады. Менің жобам бойынша салғызған пеш бір жарым тонна болат ерітті. Қала басшылығы маған ризашылығын білдіріп, бұл туралы газет бетіне де жарияланған еді» («Қазақстан – Zaman», 2009 ж., 21 мамыр).

Иә, күрескер адам қай кезде де өмірге деген құштарлығын жоғалтпайды.

Міне, бұл да күрескерлік рухтың жемісі. Жағда Бабалықтың: «Қазақтар қытайға бошалап барып, боталап қайтты», – деген әйгілі қанатты сөзі осы тұста айтылған.

Жағда Бабалықов тілшіге берген сұқбатында: «Мен бес мемлекетті көрдім. Гоминдан мемлекеті, Мау зы дұң мемлекеті, 1944-49 жылдары өмір сүрген Шығыс Түркістан республикасы, Кеңес өкіметі мен тәуелсіз Қазақстан. Сонда он сегіз үкіметтің ауысуына куә болдым. Бірақ, солардың ешқайсысы да мені ұнатпады, мен де оларды ұнатқан жоқпын. Тек Никита Сергеевич Хрущевтің пәрменімен 1963 жылы берілген ескі пәтерде тұрып келемін», – депті ол күрсініп.

Бұған қандай пікір білдіруге болады? Жалпы оған қақым бар ма? Білмеймін. Бірақ қандайда бір шындықтың сызы өкпені шалады. Тек «Ұмытылған мемлекеттің» тағдырының тарихи сабағы ұмытылмаса екен, осы ұлттық қозғалыс – қазақ тарихшыларының назарын аудаса екен деп тілеймін.

Өйткені, Шығыс Түркістандағы ұлт-азаттық идеясы – Алаштың ұлттық, азаттық идеясының құрамдас бір бөлігі екені анық. Ол идея – 1918 жылы көкек айында Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов, Райымжан Марсеков, Қанағат Сүлейменов бастатқан алаш көсемдерінің Шәуешекке барған саяси сапарынан бастай алғаны анық. Кеңес идеологиясы мұны кейін азаттық қозғалысының ұйытқысы ретінде ұтымды пайдалана білді.

Жағда Бабалықұлы (әңгіменің жалғасы): – Сен осы мәселені қадалып сұрап, барлық құжаттарды салыстырып, алдыма әкеп қойғандықтан да, бұл оқиғаны бірінші рет саған ашық айтып отырмын. Мен де бетімді теріске қаратып, сендерге сыртымды беріп, келмеске кетіп бара жатқан адаммын. Сондықтан да шындығымды айттым. Әрине, сөз бе сөз айта алмағыным, бұдан да көрі терең талдау жасай алмағаным өкінішті. Енді бұдан әрі мені қинама. Шаршап кеттім. Қалғанын ана сөредегі архивтен өзің іздеп тауып ал. Тізімдеп беруге мұрша болмай, 300 килограмдай құжатты архивке тапсырдым. Сен іздеген Шығыс Түркістанның архиві соның ішінен табылуы мүмкін. Мен саған денім сау, жадым мықты кезінде сол мұрағаттарды жиып, тізімдеп алып кет деп сан рет айттым. Маған сыралғысыз адамды жібердің. Ол да нәтиже шығара алмады. Мына Дидахмет Әшімханұлы та келіп-кетіп жүр. Ендігісін өзің ана қағаздардың ішінен ізде. Қажетіңе жарағаны – сенікі. Саған қырық жыл бойы әңгіме айтып келемін. Соның жаңғырығы миыңда қалған шығар. Әйтпесе, ертең кел. Жалғастырайық, – деді Жағда Бабалықұлы.
Ү.
Дегбірсіз уақыт, діттеулі тіршілік, қағулы тізгін менің мұршамды ертеңге қарайлатуға жібермеді. Бірақ, ең басты сұрағымның бір куәгерінен жауап алдым. Сонда ойыма: «Тағдыр! Тағдырдың жазмышы бұл. Жазмыштан озбақ жоқ!», – деген халық сөзі есіме түсті. Өзім танысқан он томдық, өзім құрастырған осы үш томдық жинақтың түйіні – тағдыр деген қорытынды жасауға, менің сұрақтарымның жауабын – тарихи әфсаналардан емес, көркем шындықтан табатыныма көзім жетті.

Дүниедегі ең жанкешті, ең әділетсіз, ең қасіретті, ең опасыз, отаныңнан айырып, тозаққа бергісіз тағдыр кешуін басыңнан кешіртетін және ешқашанда тарихи шындығы ашылмайтын соғыс – азамат соғысы. Деген ауыр оймен мен де орынымнан көтерілдім.