Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Әуезов жолдас бүгінгі өзінің мағыналы сөзінде өзінің шығармашылық жұмысы туралы ештеңе айтпағаны өкінішті
жүктеу/скачать 3.86 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- М.Әуезов: Бүгінгі тақырыпқа 10 пьеса жаздым.
- Олай болса, профессор М.Әуезов жолдастың қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мен жазудағы басты қателері қандай
- Сірә, мұнысы М.Әуезов жолдастың есінен шығып кеткен болар. Сондықтан да Ә.Қоңыратбаевқа жұмған ауызын ашпастан, оның диссертациясына мұндай баға береді
- Ал, Қоңыратбаевтың бұл еңбегінде, М.Әуезов жолдас жазып отырғандай ешқандай марксистік-лениндік ұғымның жоқ екендігі, мұның марксистік-лениндік әдебиетпен үш қайнаса сорпасы қосылмайтыны жұртқа мәлім.
- Ол-ол ма, қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудің проблемаларын бастан аяқ тегіс суреттеп келіп, профессор М. Әуезов былай дейді
- Дау жоқ, ешбір қауіпсіз айтылған. Бірақ Әуезов жолдас сөз жүзінде осылай десе де, іс жүзінде мұны қолданбай келеді.
«Әуезов жолдас бүгінгі өзінің мағыналы сөзінде өзінің шығармашылық жұмысы туралы ештеңе айтпағаны өкінішті. М.Әуезов: Үлгермедім. Н.Н.Поспелов: Өкінішті, Әуезов жолдас. Сіздің еңбектеріңізді біз бағалап келеміз, алдағы уақытта да бағалайтын боламыз. Сіздің еңбектеріңіз сондай салмақты, сонымен қатар өкінішті жері де бар. Мен сіздің шығармаңызды орыс тілінде оқыдым, Мәскеудегі біраз адамдармен де кеңестім, олардың көпшілігіне жақсы әсер қалдырыпты. Өкініштісі, сіздің кейіпкерлеріңіз өзіне қарама-қайшы әсер қалдыраты екен. Жұмысыңызды одан әрі жалғастырыңыз, жаңа көзқараспен қараңыз, мүмкін кейбір жерлерін қайта қарарсыз... Әуезовтің сөзіне келетін болсақ, оған үлкен талабымыз бар. Әуезов жолдастың қазіргі әдеби тақырыпқа қалам тартпауын қостауға болмайды. Сіз үлгі көрсетпегенде кім көрсетеді? М.Әуезов: Бүгінгі тақырыпқа 10 пьеса жаздым. Н.Н.Поспелов: Одан әрі жалғастыра беріңіз. Алайда бүгінгі күнге арналған ауқымды романыз жоқ, ал қазақ, орыс еңбекшілері сізден қазіргі тақыпта үлкен роман күтеді. Сіз өзіңіздің уақытыңызды қазіргі заманға арналған роман жазатындай етіп реттеуіңізге тура келеді. Орыстарды да, қазақтарды да қызықтыратындай тақырыпты таңдағаныңыз дұрыс. Кеңес дамдарын ынтықтырып, жас толқынды тәрбиелейтіндей тақырып болсын», – деп нұсқау берді. Сырттай қарағанда «мәдениетті, жылы ықыласты тілек» ретінде көрінгенімен, мәскеулік «оқшантайдың» қорабынан шыққан идеологтың бұл «тілегі» соттың үкімінен кем болмады.Әр жиналыста айтылатын «тұрақты тапсырмаға» айналды. Бұл сөздің жазушыны мезі еткені сондай, өмірінің соңында басты кейіпкері етіп орыс, обком хатшысы Карповты алған «Өскен өркен» романын жазуға отырғанымен, аяқталмай қалды. Мұрағаттардағы деректер мен кейін жарияланған естеліктерден аңғарылғанындай, бұл тұста әдеби ортаның негізгі үш топқа бөлінгені анық аңғарылады. С.Мұқановқа қарсы М.Әуезов бастаған, Ә.Тәжібаев қостаған топтан оңаша Ғ.Мүсіреповтің, Ғ.Мұстафиннің дербес жақтаушылары даралана бастапты. Соңғы екі топ кімді қолдаса, соның жығасы жығылмай, тік күйінде қалатындығы байқалады. Бұл үрдіс өте қауіпті, екі жүзді қанжар сияқты саяси қаруға айналып бара жатты. Мұны қырағы көздер тез аңғарды. «Социалистік Қазақстан» газетінде үшеуін де түйреп өткен «Мен, Мен, Мен» деген кекесінді сын жарияланды. Соның ішінде Мұхтарға да ащырақ тұздық бұйырды. Сөйтіп, ел сенген үш тұлға да саясаттың қолындағы ойыншыққа айналды. Барған сайын М.Әуезовтің «саяси қателері» қоюланып, жеке пікірлер қорытындыға, ал қорытындылар саяси айыпқа ұласты. Қазақстан К (б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы «Қазақ ССР Ғылым Академиясы Тіл және Әдебиет институты жұмысындағы өрескел саяси қателіктер туралы» қаулысына орай академик Сақтаған Бәйішевтің «Профессор М.Әуезов өткеннің шырмауында» атты әшкерелеуші мақаласы «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланды. Бұл мақаланың бірыңғай жүйелі түрде нығыздалып, айып тағуға құрылғандығы сондай, одан іріктеп сілтеме алудың өзі мүмкін еместей және мұнда М.Әуезовке осы уақытқа дейін тағылып келген, алдағы уақытта «ащы сыбаға» болып тартылатын «өмір дәмінің» талқысы сызылап берілгендіктен де, оны бөліп, жармай тұтас беруді эөн көрдік. Негізгі мақсатымыз алаш идеясының жанышталуын деректер мен құжаттар арқылы әшкерелеу болғандықтан да, бұл екркіндігімізді зиялы да аңғарлы оқырман түсінер деген үміттеміз. Сонымен... С.Бәйішев, «Профессор М. Әуезов өткендегі қателерінің шырмауында»: «Қазақстан К(б)П Орталық Комитеті жақында ғана «Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателер туралы» арнаулы қаулы алды. Бұл қаулыда Тіл және әдебиет институтының идеология жұмысындағы аса маңызды мәселелер жөнінде марксизм-ленинизмнің негізінен ауа жайылғандығы атап көрсетілді. Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы орын алған сорақы саяси қателер мен бұрмалаушылықтар Қазақ ССР Ғылым Академиясының белді қызметкерлерінің бірі профессор М.Әуезов жолдастың да басында, оның әдебиет жөніндегі ғылыми еңбектерінде бар. Мысалы, қазақ әдебиетінің тарихын теріс жолмен пішкен, теріс жолмен жазуға жобалаған, «Қазақ әдебиеті тарихының» сорақы саяси қателермен жазылған бірінші томын басқарып, редакциялаған профессор М. Әуезов жолдас болады. Олай болса, профессор М.Әуезов жолдастың қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мен жазудағы басты қателері қандай? Біріншіден, профессор М.Әуезов жолдас қазақ әдебиетінің революциядан бұрынғы тарихын зерттеуде әдебиетті тек түр-түріне, сала-салаларына ғана бөлумен тынды, белгілі бір әдебиеттік ағымын, әсіресе, ауыз әдебиетінің әлеуметтік мәнін, таптық сырын ашпады. Ауыз әдебиетіне баға беруде, өткен заманның әдеби мұраларын меңгеруде бұрынғы қазақ буржуазияшыл ұлтшылдардың контрреволюциялық теорияларын әшкерелеу былай тұрсын, қайта сол теориялардың шырмауында қалып қойды, ал әдебиеттің кейбір мәселелері жөнінде сол буржуазияшыл бұрмалаушылардың салған жолымен, басқан ізімен жүріп отырды. Екіншіден, профессор М.Әуезов жолдас қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мен жазуда оның әлеуметтік мәнін ашып көрсетпеуі былай тұрсын, искусство атаулының бәрі, оның ішінде көркем әдебиет белгілі бір қоғамдық заманның бел баласы болып табылады, таптық қоғамдардың барлығында да идеялық, мәдени өмір тап күресінің негізіне сүйеніп отырады, таптық қоғамда жалпы адам баласына бірдей таптан тыс идеология болуы мүмкін емес деп көрсеткен марксизм-ленинизм ғылымының ережесін ұмытты. Идеология, атап айтқанда көркем әдебиеттің даму заңдары идеологияның сүйегіне сіңген қайдағы бір ішкі заңдарынан емес, материалдық өндірістің жалпы заңынан, тап тартысының жалпы заңдарынан туатындығын мүлдем ұмытқан. Үшіншіден, профессор М.Әуезов жолдас осындай қате көзқарастың нәтижесінде өткен заманнан қалған әдеби мұралардың барлығын жалпы халық мұрасы, ал өткен кезде болған қайраткерлердің бәрін халық қайраткерлері деп таныған. Олардың тарихта атқарған қызметін бір жақты, тек жақсы жағынан ғана алып қараған, кейбір кездерде олардың реакциялық жолға, идеологияға ауытқығандарын бүркеп өткен. Сондықтан қазақ әдебиетінің тарихына аты ілінгендердің бәрін заманынан бөліп алып қарап, халық қамқоршысы, ұлт жоғын жоқтаушы деп көрсеткен. Төртіншіден, профессор М.Әуезов жолдас ескі өмірдің, ескі тақырыптардың әуеніне түсіп кетіп, жаңа өмірден, совет өмірі мен шындығынан қол үзген. Мұнысы, сайып келгенде, қазақ әдебиеті мен қазақ мәдениетін шын мәнісінде өркендеткен Октябрь социалистік революциясының, совет қоғамының рөлі мен маңызын елемеуге әкеліп соқты. Ылғи мәдениет майданында істеп келе жатқан М.Әуезов жолдастың ширек ғасырдан аса уақыт өмір сүріп, өркендеп келе жатқан қазақ совет әдебиетінің тарихи жолын зерттеуге арнап қалам түртпеуі де жоғарғы айтылған негізгі қателеріне байланысты. Профессор М.Әуезов жолдастың қазіргі еңбектерінде болып отырған осы ірі қателер білместіктен немесе кездейсоқ бола қалған жаңа қателер ме? Жоқ, олай емес. Бұлардың тамыры М.Әуезов жолдастың басында болып өткен бұрынғы кездегі ұлтшылдық ірі қателерімен жалғасып жатыр. М.Әуезов жолдастың Октябрь революциясы кезіндегі де, одан кейінгі кездегі де, яғни, қазақ совет әдебиетіне келіп қосылғанға дейінгі әдебиет мәселесінде мейлінше адасуы, өмірі біткен қазақ буржуазиясының идеологі болғаны, қазақ буржуазияшыл ұлтшылдардың тобында болып, көпке дейін жас қазақ совет әдебиетіне қарсы күрес жүргізгені екінің біріне аян болатын. М.Әуезов жолдастың бұл қателеріне бүкіл Қазақстан жұртшылығы кезінде өзінің әділ бағасын берген болатын. Сондықтан да М.Әуезов жолдас Қазақстан жұртшылығына арнап, ашық жазған хатында өз басындағы барлық қателерін мойындап, былай деп жазған еді. «Алашордашыл бағытта болған жазушылар сияқты мен де бұрынғы кезде де, пролетариат диктатурасы кезінде де қазақ ауылының байлары мен феодалдарының мүдделерін, тілектерін идеология жағынан жақтаушысы болдым. Осы жағдайыма сәйкес әлеуметтік құрылыстарды және идеологиялық қондырмалардың алуан-алуан түрлерінің мәнін түсінуде ұзақ уақыт негізсіз, зиянды идеалистік негізде қалып келдім. Әдебиет әлеуметтік-экономикалық тұрмыстан аулақ, томаға-тұйық болады, әдебиеттің мәні де, атқаратын қызметі де бұлардан аулақ болады деген теріс, қате пікірді жақтап келдім. Ақырында әдебиеттің бүкіл мемлекет системасына және оның саясатына бағынышты роль атқаратындығы туралы бірден-бір маркстік- лениндік анықтамаларды елемей және көп уақыт түсінбей келдім. Осындай ғылми жағынан дерексіз, тарихи жағынан қате идеологиялық бағыттарымның бәрі қазірдің өзінде-ақ аяусыз соққы көрді, бұлардың барлығын тарих теріске шығарды деп есептеймін». М.Әуезов жолдастың бұдан дәл 15 жыл бұрын жұртшылыққа берген уәдесі, айтқан сөзі, міне, осындай еді. Ал, енді М.Әуезов жолдастың осы айтқан сөзі мен қазіргі нақты ісінің арасында қандай байланыс бар? Сөзі мен ісі бір жерден шығып отыр ма? Өмір шындығына сенсек, М. Әуезов жолдастың сөзі мен ісінің арасында жер мен көктей қайшылық бар. Қазақ ССР Ғылым Академиясының Тіл және әдебиет институтының ғылми қызметкерлері профессор М.Әуезовтің басқаруымен «Қазақ әдебиетінің тарихының» бірінші томының қолжазбасын баспаға әзірлеген. Сөз жоқ, мұны жазуға, әзірлеуге көп уақыт, көп еңбек сіңірілген, көп материалдар жиналған. Бірақ, не пайда, мұншалықты үлкен еңбекте қоғамдық өмірдің өзегі – материалдық өндірістегі қатынастар, ондағы адам қатынастары, тап күрестері жоқ. Сол замандағы әдебиеттің қалай шыққандығы, қай тапқа қалай қызмет еткендігі баяндалмайды. Мұның орнына байларды, найзаның ұшымен, қамшының күшімен ел билеген билер мен хандарды мақтаған, қазақтардың феодалдық-ру құрылысын қой үстіне боз торғай жұмыртқалаған кез еді деп дәріптейтін материалдар бар. Хан мен қараның арасын ашатын, езуші мен езілушінің жігін көрсететін материал жоқ. Профессор М.Әуезовтің басқаруымен жазылған «Қазақ әдебиетінің тарихына» сенетін болсақ, қазақ халқының қоғамдық дамуының тарихында ешқандай тап тартысы, ешқандай керітартпа адамдар болмаған, қазақтардың бәрі өзінің туысынан-ақ, жаратылысынан-ақ кемеңгер, ақылгөй, жалпы халық атаулының мұңын, жырын жырлаушы қайраткер болған сияқты. Әрине, мұның бәрі тарихи шындықтан көріне көзге ауа жайылғандық екендігі, қазақ байлары мен феодалдарының сойылы астында ғасырлар бойы ауыр өмір сүрген еңбекшілерді көрмегендік екені өзінен өзі түсінікті. Профессор М.Әуезовтің көп жылдар бойы көтермелеп өсірген «ғалымдарының» бірі, Тіл және әдебиет институтының бұрыңғы директоры Е.Исмаиылов ұлы отан соғысының дәл алдында «Әдебиет теориясы» деген кітап жазады. Ысмаиылов бұл кітабында неміс мәдениетін мақтап, оны дүние жүзіндегі мәдениеттің шыңы дегенге дейін апарып жуықтатып қояды. Неміс-фашист идеологиясының арғы атасы, нағыз барып тұрған реакционер Ницшені де дәріптеп, құлшылық көрсетеді. Міне, осының барлығына қарамастан, профессор М.Әуезов Исмаиыловты қамқорлығына алып, оның қоқыс кітабына өзі редактор болып, басып шығартады. Ұлы Отан соғысы кезінде кейбір жазушылар шын өмірді, біздің қоғамдық құрылыстың қайнап жатқан өмірін дұрыс, реалистік жолмен көрсетудің орнына, хандарды, байларды, төрелерді дәріптейтін шығармалар жасады. Сондай жазушылардың бірі Ә.Тәжібаев жолдас «Жомарт кілем», «Көтерілген күмбез», «Біз қазақтармыз» деген пьесалар жазып қазақ совет әдебиетіне белгілі буржуазиялық символизмді әкелді. Біздің совет халқының идеологиясына жат мұндай зиянды нәрселердің қазақ совет әдебиетінде орын алуына, ең алдымен М.Әуезов жолдас «қол-қабысын» тигізеді. Ол 1915 жылы орталықта шығатын «Әдебиет газетінде» басылған мақаласында Ә.Тәжібаев жолдастың бұл зиянды, ұстамсыз шығармаларын жалған түрінде көкке көтере мақтады. Профессор М.Әуезов жолдас көптен бері-ақ жоғары дәрежелі оқу орындарында сабақ беріп, жас ғылми кадрлар даярлау ісіне араласып келеді. Талай аспиранттар мен студенттер М.Әуезов жолдастың басқаруымен ғылыми еңбектер, диссертация жазып жүр. Бірақ, не пайда, осындай қасиетті істе М.Әуезов жолдас біздің идеологиямызға жат, зиян келтіретін істерге кейде көріне көзге жол беріп жүр. Тіл және әдебиет институтының ғылыми қызметкері Ә.Қоңыратбаев «Ғашықтық жыр» деген тақырыпта филология ғылымының кандидаты деген ғылми атақ алу үшін диссертация жазады. Ә.Қоңыратбаев бұл еңбегінде М.Әуезовтің ескі уақытта жазылған қате, ұлтшылдық тұрғыдан қаралып жазылған еңбектерін пайдаланады, 1922 жылы «Шолпан» журналында басылған «Қазақ әдебиеттің қазірдегі халі» деген зиянды мақаланы кейбір жерлерде негізге алады, дәріптейді. Ал, М.Әуезов жолдас бұл мақаласы жөнінде өзі бұдан дәл он бес жыл бұрын: «Әсіресе қазақ әдебиетінің революциядан бұрын даму жолдары туралы «Шолпан» журналында жазылған бұрынғы өзімнің идеологиялық зиянды пікірлерімнің революциялық қоғам жұртшылығының тілегіне мүлдем сай келмейтіндігін баса айтамын» – деп жазған еді. Сірә, мұнысы М.Әуезов жолдастың есінен шығып кеткен болар. Сондықтан да Ә.Қоңыратбаевқа жұмған ауызын ашпастан, оның диссертациясына мұндай баға береді: «Қазақстанда әдебиет ғалымын дамытудағы бұл еңбектің үшінші бір жақсы жағы – автор әдебиет зерттеуінің міндеті мен мақсатын маркстің-лениндік негізде түсініп, шығарманың мазмұны мен формасын бір негізде талдаудың әдісін қолданған». Ал, Қоңыратбаевтың бұл еңбегінде, М.Әуезов жолдас жазып отырғандай ешқандай марксистік-лениндік ұғымның жоқ екендігі, мұның марксистік-лениндік әдебиетпен үш қайнаса сорпасы қосылмайтыны жұртқа мәлім. Тіл және әдебиет институтының екінші бір ғылми қызметкер» Ә.Маметова жолдас «Қазақтың шешен билерінің сөздері» деген тақырыпта кандидаттық диссертация жазды. Мұның да толып жатқан өрескел тарихи, саяси қателері болды, билердің, олардың сөздерінің әлеуметтік мәнін бүркеді, би атаулының бәрін дәріптеді, сөйтіп тарихқа көріне көзге қиянат жасады. Осылардың барлығын көре-тұра, М.Әуезов жолдас бұл «еңбекті» жерге сыйғызбай мақтайды, қазақ әдебиетінің тарихында бұрын-соңды мұндай зерттеу болған емес, мұның өзі бір үлкен табыс, ешбір міні жоқ еңбек деп мақтау қағаз береді. Ақырында профессор М.Әуезов жолдастың соңғы кезде теория жүзінде де, практика жүзінде де қолданып жүрген теріс пікірлері Қазақ ССР Ғылым Академиясының бірінші сессиясында жасаған «Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу проблемалары» деген баяндамасында әбден шумақталып, бір қалыпқа салынып, өзінің шынына шығады. Профессор М.Әуезов жолдас бұл баяндамасында салған жерден: «Қазақ халқы өткен заманда материалдық мәдениеттен жарытып, құнды дерлік еш нәрсе жасаған жоқ, бірақ оның есесіне рухани мәдениеттен асқар таудай алып, құнды мұра жасап қалдырды, атап айтқанда, өте бай фольклор (ауыз әдебиеті) мен жазба әдебиетін жасап қалдырды»– деді. Егер М.Әуезов жолдастың бұл қағидасын, ашқан жаңалығын теория тіліне аударсақ: идеологиялық қондырманы, әдебиетті материалдық негізінен, қоғамның материалдық өмірінің жағдайларынан аулақ, бөліп алып қарағандық болып табылады. Басқаша айтқанда, мұның өзі тарихты материалистік түрде түсінуімен үш қайнаса сорпасы қосылмайтын нағыз барып тұрған идеалистік ұғым, марксизм-ленинизм ғылымының қағидаларына қайшы келетін теріс пікір болып табылады. Ол өзінің осы баяндамасында: «19 ғасырдың әдебиетінде соншалықты мол болды. Идеялардың, ізденушіліктердің, олардың шығармаларының тарихи бағыттарының түрлері өте-мөте көп, алуан-алуан болды. Мұндай тамаша өлеңдерді туғызған және куәсі болған сары дала мен асқар бел таулар, бос жатқан Арқаның даласы, Балқаштың, Сырдарияның, Аралдың қамысты жағалаулары, Алтай мен Алатаудың қарлы асу белдері...» тағысын-тағылар және тағы сондайлар дейді. М.Әуезов жолдастың бұл жерде құр мағынасыз сөзге салынып кеткендігін былай қойғанда, бұрынғы кезде халыққа рухани мәдениеттің молшылығы дегенге әкеліп тірейтін теріс пікірі бар. М.Әуезов жолдастың бұл пікірінің өте-мөте қателігі және зияндылығы сол – не феодализм тұсында, не капитализм тұсында жалпы бұқаралық, халықтық рухани мәдениеттің молшылығы болған емес және болуы да мүмкін емес. Таптық қоғамдарда үстемдік етуші, бірақ кері кетуші таптар идеологиясы қоғам(дық) ғылымда(рдың) искусство, әдебиет сияқты түрлерінің дамуын тежеп отырады, тек өздерінің мүдделеріне қайшы келмейтін түрлерін ғана дамытып отырады. Демек, таптық қоғамдардағы үстемдік етуші идеология, әдебиет, искусство үстемдік етуші тап – байлар мен феодалдар үшін қызмет етеді. Бірақ бұл фактіні, бұл таласуға мүмкін емес жағдайды профессор М.Әуезов жолдас бұрында ашып айтқан емес, қазірде ешбір ашып айтқысы келмейді. Профессор М.Әуезов жолдастың қазақ әдебиетінің тарихын қалай зерттеу керек екендігі жөнінде ғылымға қосқан «жаңалықтары», әдебиетпен шұғылданып жүрген және болашақта шұғылданатын біздің сансыз көп жастарымызға, жас ғалымдарымызға «ақылы», көрсеткен «жолдары» осылай келеді. Ол-ол ма, қазақ әдебиетінің тарихын зерттеудің проблемаларын бастан аяқ тегіс суреттеп келіп, профессор М. Әуезов былай дейді: «Біз, совет әдебиетшілері, Маркс-Энгелс-Ленин-Сталин ғылымының ең дұрыс, нағыз ғылыми методологиясымен қаруланған адамдармыз. Біз қазақ әдебиетінің тарихын осы әдіспен нағыз ғылми түрде зерттеуіміз керек, тарихи-әдеби процесті бұрмалауға, бұруға жол бермеуіміз керек». Дау жоқ, ешбір қауіпсіз айтылған. Бірақ Әуезов жолдас сөз жүзінде осылай десе де, іс жүзінде мұны қолданбай келеді. Сөз жоқ, профессор М.Әуезов жолдастың мұндай ірі қателері қазақ әдебиетінің тарихын жасау ісіне, қазақ совет әдебиетінің күрделі мәселелерін шешу ісіне, еңбекшілер жұртшылығына, әсіресе, жастарға коммунистік тәрбие беру ісіне теріс жағынан әсерін тигізді. М.Әуезов жолдастың бұл қателері, ең алдымен қазақ халқының басынан кешкен бұрыңғы дәуірлерді, феодалдық ру дәуірін дәріптеуге, сыпыра мақтауға әкеліп соқты. М.Әуезов жолдастың ғылыми еңбектерінде де, әдеби шығармаларында да өткен заманның үстемдік еткен таптарының адамдары мен ісі, салты мен мінез-құлқы баяндалады, сөйтіп нағыз тарих жасаған адамдардың, еңбекшілердің өкілдері мен ісі мүлдем ауызға алынбайды, не күңгірт қалады. Міне, осының салдарынан «тарихи» зерттеудің, тарихи фактылардың нәтижесі дегендерді бүркеніп, біздің адамдарымызға, совет адамдарына, қайдағы бір керітартпа адамдарды, халыққа жат нәрселерді әкеліп тыққыштайды. М.Әуезов жолдастың бұл қателері қазақ совет әдебиетінің нағыз керек, ең қажетті тақырыптарынан, заманымыздың, совет халқының дәл қазіргі қойып отырған мәселелерінен қашықтауға әкеліп соқты. Соңғы он бес жылдың ішінде жазғандарының бәрі – «Айман – Шолпан», «Хан Кене» пьесаларынан бастап, ең соңғы жазып жүргені «Абай» романына дейін – ескі тақырыпқа арналған. Бұл жылдардың ішінде жаңа тақырыпқа арнап жазған пьесаларының бір де біреуінің сәті түспеді. Өйткені совет өмірінің шындығын, оның бұрынғы болған қоғамдық-экономикалық құрылыстың барлығынан артық екенін шын сөзбен, жүрекке қонатын, ақылға сиятын сөзбен нанымды етіп көрсете алмады. Совет адамдарының бейнесін, ісі мен күресін көркем шығармада айқын ашып бере алмады, яғни, бұл іспен, жаңа тақырыппен шұғылданбады, барлық күшімен талабын салмады. Міне, сондықтан да М. Әуезов жолдастың жаңа тақырыптан, совет тақырыбынан бұрынғы кезде, бұдан он бес – жиырма жыл бұрынғы қашықтауымен қазіргі кезде қашықтауының арасында қандай айырма бар деген мәселе өзінен өзі туады. М.Әуезов жолдастың бұл ірі қателері әдебиет пен ғылымда идеясыздық пен партиясыздықтың болуына, біздің идеологиямызға жат мұндай әрекетке қарсы күрестен М. Әуезов жолдастың сырт қалуына әкеліп соқты. М. Әуезов жолдас республикамызда шығатын бірнеше әлеуметтік-саяси, көркем әдебиет журналдардың алқа мүшесі. Мұның өзі біздің жұртшылығымыздың М.Әуезов жолдасқа көрсеткен көп сенімдерінің бірі. Бірақ не пайда, осы журналдардың беттерінде соңғы екі-үш жылдың жүзінде идея жағынан ұстамсыз, көркемдік жағынан құнсыз бір сыпыра материалдар басылды, кейде тіпті адам баласына пайдасы жоқ, біздің халқымызды тәрбиелеу ісіне зияннан басқа пайда бермейтін шығармасымақтар басылып жүрді. Ал, М.Әуезов жолдас осы сияқты кемшіліктердің барлығына төзіп, ешбір қынжылмастан отыра берді. Мұның барлығы М.Әуезов жолдастың біздің советтік идеологиямыздың таза болуы үшін жаны онша ашымайтынын, әдебиет пен ғылымдағы байқалып жүрген өрескел қателерге қарсы шындап, білек сыбанып күрескісі келмейтінін ғана көрсетеді. М.Әуезов жолдастың бұл ірі қателері біздің қазақ әдебиеті мен қазақ тілінің теориялық және тарихи мәселелерін шешуде елеулі нұқсан келтіріп отыр. Қазақ халқының совет өкіметінің большевиктер партиясының М.Әуезов жолдасқа өлшеусіз зор, үлкен сенім көрсеткені, мұның арқасында М.Әуезов жолдастың шарықтап ғылым шыңына қарай өрлегені, үлкен абырой, зор атаққа ие болғаны жұрттың бәріне мәлім. Сондықтан да біздің жұртшылығымыз ғылым мен әдебиетке өзінің адал өмірін, барлық еңбегі мен ісін жұмсағалы отырған жас совет ғылымдары қазақ әдебиетінің теориялық және тарихи мәселелері жөнінде кейде, М.Әуезов жолдас сияқты, білгені мен көргені көп адамдардың ақылын сұрайды. Сол сияқты қазақ әдебиетінің тарихымен енді-енді ғана танысып, зерттегелі жүрген басқа ұлттардың оқымыстылары да кеңес, қажетті жәрдем сұрайды. Ашығын айту керек, бұл жөнінде М.Әуезов жолдас өз дәрежесінде, қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде марксизм-ленинизм ғылымының тұрғысынан ақыл айтатын, кеңес беретін дәрежеде бола алмады. Сондықтан да қазақ әдебиеті мен қазақ тілінің кейбір теориялық және тарихи мәселелері соңғы кезде әбден шатасып болған деуге болады. Қазіргі кезде ауызша да, әдебиет жүзінде де не тарихи факторларға да, не теорияға да сүйенбестен қазақ жазба әдебиеті мен әдеби, ғылыми, мемлекеттік тілі бұдан бір-екі ғасыр бұрын жасалды десіп жүр. Ал кейбір тарихшылар мен әдебиет сыншылары қазақ жазба әдебиеті мен әдебиет тілі бұдан сексен жыл, елу жыл бұрын жасалды десіп жүр. Енді біреулері біздің қазақ әдебиеті мен қазақ тілін шын мәнінде жасаған, кемеліне келтірілген тек бір ғана Абай десіп жүр. Ал, егер тарихқа да, теорияға да қиянат жасаудан аулақ болып, ақылға салып ой жіберсек, қазақ әдебиеті мен қазақ тілінің шығуы жөніндегі таралып жүрген осы жоғарыда айтылған пікірлер де қандай дерек, қандай негіз бар? Біздің байқауымызша, бұл мәселелер де үлкен шалалық, ғылымдық дерегі жоқ, аса үстірт айтылып жүрген, әншейін намыс қорғаудың: аты осылай еді ғой – деп, алыпқашты әңгімеге салынушылық бар. Әрине, мұндай арзан әңгіменің, құнсыз теорияның не тарихқа, не біздің қазіргі ісімізге ешбір пайдасы жоқ екені өзінен өзі айқын. Қазақ халқы тұтас бір ұлт болып тек ғана Октябрь социалистік революциясынан кейін совет өкіметі туы астында бірікті. Оған дейін қазақ халқында тіл тұтастығы, жер тұтастығы, экономикалық тұрмыс тұтастығы болған емес. Демек, қазақ халқы Октябрь революциясына дейін тұтас бір ұлт болып бірігуге үлгіре алмады. Олай болса, қазақ жазба әдебиеті мен әдеби тілі бұдан ғасырлар бойы, сексен жыл, елу жыл бұрын, Абай заманында болды деп кім кесіп айта алады? Бұдан, әрине, қазақ әдебиеті мен қазақ тілінің Октябрь революциясынан бұрын тарихы жоқ, оны зерттеудің керегі жоқ, бұлардың дамуына Абайдың рөлі жоқ деген ешбір мағына тумайды. Осындай алып қашты, дерексіз әңгімелердің қайдан шығып жүргенін зерттеп қарасақ, бұлардың төркіні М.Әуезов жолдастың бұрынғы ұлтшылдық қателерімен ұштасып жатыр. Бұл қате пікірлерді бұрын М.Әуезов жолдастың ашықтан ашық айтып та, жазып та жүрген болса, енді бұл қате, тіпті зиянды пікірлерді М.Әуезов жолдастан қорек алып, соның төңірегінде жүрген кейбір саяз ғалымдар мен әдебиетшілер тоғыз саққа жүгіртіп, таратып жүр. Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу мен жазуда, қазақ әдебиетінің тарихынан сабақ беруде негізге алынып, қолданылып жүрген профессор М.Әуезов жолдастың методологиясының мән-жайы, міне, осындай. М.Әуезов жолдастың мұндай методологиясын бірден бір ғылыми маркстік-лениндік методологиядан қашық жатқандығы, біздің идеология жұмысымызға зиян келтіргені айтпаса да түсінікті. М.Әуезов жолдасқа өз өмірінде болып кеткен қателерінің барлық мәнін сөз жүзінде емес, іс жүзінде түсінетін уақыт енді әбден жеткен сияқты. Сонымен қатар, ҚК(б)П Орталық Комитетінің соңғы тарихи қаулысының барлық мәнін түсінетін де уақыт жетті. Әңгіме кездейсоқ бола қалған жеке қателер туралы емес, жеке бір әдебиетшілердің тұтас бір теріс жолдары туралы болып отыр. жүктеу/скачать 3.86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|