Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
Әуезов: Жеке комиссия құрылсын
жүктеу/скачать 3.86 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Бұл дұрыс қой. Бірақ та сенің баяндамаң абайтанудағы істелген үлкен жұмыстарды жоққа шығарды, өте ауыр айыптар тағылды. Бәріне, оқулықтарға дейін, басқа ешкім емес, тек Әуезов кінәлі боп шықты.
- Бәрін де қосамыз, Мұқановты да қосамыз.
- Комиссияның ондай шешім шығаратынын сіз қайдан білдіңіз
- Комиссия құрамына Ғабдуллинді, Нұрышевті, Покровскийді ұсынамын, жауапты, мәселеге терең және принципті түрде қарайтын адамдар.
- Мұхамедхановтың оппоненты болғандықтан ғана Әуезов пен Сильченконы комиссияға қоспау ыңғайсыз.
- Бұл жөнінде арнайы ғылыми кеңес құрайық, бірлескен ғылыми кеңеске ұсыныс жасасын.
- Комиссияның ішінен комиссия құрылмайды. Әр мәселе жөнінде жеке топ құрып, нақты ұсыныстар жасауды соған тапсырамыз.
- Абайдың ақындық мектебі деген жоқ. Ол Әуезовтің айтқаны. Қ. Мұхамедхановтың жазғаны сандырақ. Арандатушы халық жауы ретінде әшкереленсін – (біз стенограмманы жұмсартып келтіріп отырмыз)”
- 2.1944 жылы халық мүддесін қорғаған «әділ билер» туралы ұлтшыл идеяны көтерген Мәметованың диссертациясын мақтап пікір білдірді.
- 4.1946 жылы Әуезовтің редакторлығымен Крыловтың мысалдар жинағы басылды, ол бұл жинаққа алашордашылардың атаманы Байтұрсыновтың аудармаларын қасақана саналы түрде кіргізіп жіберді.
- Біріншіден, Жұмалиев тарихи шындықты бұрмалап, Кенесары мен Наурызбайды ұлттық қаһарман дәрежесіне көтерді, ал сарай ақындары Нысанбай мен Досқожаны халық мүддесін жоқтаушы жырау деңгейіне көтерді.
- Әдебиеттанушы Кенжебаев та өзінің мерзімді баспасөздегі мақалалары арқылы жастардың санасын одан кем улаған жоқ. Қазбалап жатпай, бірнеше мысал келтірейін
- 1. 1940 жылы «Әдебиет және искусство» журналының №7-8 санында Кенжебаев «Едіге батыр» жырын дәріптеп мақала шығарды.
- Жол қайсы құдай салған, шайтан салған, Білмеймін осы арасы маған арман...»
- Бір мәселені әр уақыттағы еңбектерінде әр түрлі ұстаныммен жазған Сәбит Мұқанов та қазақ әдебиеттануын әбден жаңылыстырды.
- Кешегі ер Наурызбай, Кенесары, Қазақтың ерке, ардақты батырлары,– деп жырлады.
- Біріншіден, өзінің алғысөзі мен түсініктемесінде Алтын орданың патшалары мен мырзаларының атын атағанда Едігеден бастап, Қарасай – Қазиға дейін халық қаһармандарының қатарына жатқызады.
- Екіншіден, томды «Едіге» эпосынан бастауы және сол сияқты зиянды туындыларды шығарған сарай ақындарының шығармаларына орын беру арқылы, буржуазиялық ұлтшылдардың идеологі ретінде көрінген.
Әуезов: Жеке комиссия құрылсын. (Орыннан дауыс): Бұл мәселемен комиссия емес, комиссияның жеке бір мүшелері айналыссын. Жұмалиев: Абай мектебіне қатысты нақты анықтама беруге ешкім де қарсы шықпайды, тек бұл мәселеге қай бағыттан келу керек. Оған қорғалған диссертацияны да қосу керек. Енді Әріп пен Ақылбайдың шығармалары туралы: онымен айналысатын адамдарды бөлейік, олар екі-үш күнде танысып шығып, комиссияға ұсыныс жасасын, содан кейін ол жобаның дұрыс-бұрыстығын комиссия шешсін. Мұқанов: Әріп те, Ақылбай да менің жеке басымның жауы емес екенін баяндамамда айттым. Мен оларға өзгелермен бірдей қараймын, алайда менің баяндамамдағы дәлелді деректерге ешкім де қарсы шыға алған жоқ. Бізде Кенесары туралы талқылау өтті. Басында үлкен-үлкен саяси айыптар тағылды, содан кейін жалпақшешейлік таныттық. Ол биыл басымызға тиіп отыр. Осындай жалпақшешейлікті кейбіреулер осы мәжілісте де көрсетіп отыр. Сіздердің әр қайсыларыңыз тыңдағанда риза боласыздар да, алайда осы Абай мектебі мәселесі жиырма жылдан бері ұсынылып келеді, әр қайсыларыңыз саяси жақтан сауатты адамдарсыздар, мен бұл арада нақты Әуезовті, не басқаларды мекзеп отырғамын жоқ, тағы да алдыңғы талқының кебін құшып жүрмесін. Мұның саяси зиянды, ғылымға жат екені анық. Мұны қалай сылап, сипаса да жалтарып кете алмайсың, партиялық мәселе – бәрінен жоғары екенін ескеру керек. Осы уақытқа дейін Көкбай (стенограммада Әсен деп жаңылыс жазылған сияқты – Т.Ж.) сияқты дін ұстазын, исламнің мұғалімін және Кенесарының жыршысын айтып келдік, бұлар – жағымды бір жақсылығы жоқ адамдар. Олардың еңбегі, оқуы туралы айтылғандардың барлығы да жалаңаш деректер, одан өзге ақтап аларлық ештеңе де жоқ. Менің баяндамадағы ұстанымдарыма ешкімде қарсы дерек келтіре алмады, келтіре де алмайды. Мен тағы да комиссия құрып, тағы да тексеріп шығуға қарсы емеспін, алайда ол комиссияда тура осындай шешімге келетіні анық, өйткені шындық жеңеді, дәлел жеңеді, ол адамдардың реакционер және консерватор екені анық. Бұл дәлелденген нәрсе. Мен Әуезовке қарсы емеспін, әңгіме – осы мәселеге саяси жүйелі баға беруде. Бұл мәселенің түбіне жету комиссияға тапсырылсын, алайда тағы да сылап, сипап кетпейік. Әуезов: Бұл дұрыс қой. Бірақ та сенің баяндамаң абайтанудағы істелген үлкен жұмыстарды жоққа шығарды, өте ауыр айыптар тағылды. Бәріне, оқулықтарға дейін, басқа ешкім емес, тек Әуезов кінәлі боп шықты. Нұрышев: Бәрін де қосамыз, Мұқановты да қосамыз. Мұқанов: Федоровты да, Тимофеевті де қосу керек. Әуезов: Сенің баяндамаңда: Әуезовтің айыбы Бекмахановтан да сорақы – деген біржақтылық басым болды, осы кеңестің өзінде сөйлеген адамдар да, Сәтбаевтің аталған сөзінде де, бұл қателіктерден басқа,бүкіл ел білетін жетістіктерді де ескермедің. Сенің қорытындыларыңда бұлардың бір де біреуі айтылмады, сыңаржақ кеттің. Сен Әуезовті Бекмахановтан да арғы алыс түкпірге жібердің. Мүсірепов: Комиссияның ондай шешім шығаратынын сіз қайдан білдіңіз? Т.Шойынбаев: Қазір абайтану мәселесі жөніндегі шешім шығаратын комиссия құрамын шешейік. Жұмалиев: Комиссия құрамына Ғабдуллинді, Нұрышевті, Покровскийді ұсынамын, жауапты, мәселеге терең және принципті түрде қарайтын адамдар. Т.Шойынбаев: Ғылыми кеңесте Абай мектебі мен Мұхамедхановтың диссертациясын бірге қарауды ұсынамын. Ғабдуллин: Мұхамедхановтың диссертациясын қоспаймыз, ол ғылыми кеңесте жеке талқыланады. Жұмалиев: Мұхамедхановтың оппоненты болғандықтан ғана Әуезов пен Сильченконы комиссияға қоспау ыңғайсыз. Жармағамбетов: Мен де солай ойлаймын. Абай мектебі мен Абайдың ғылыми өмірбаяны туралы комиссияның құрамына Ғабдуллин (төраға), Сильченко, Мұқанов, Әуезов және Мүсірепов кірсін. Т.Шойынбаев: Бұл жөнінде арнайы ғылыми кеңес құрайық, бірлескен ғылыми кеңеске ұсыныс жасасын. Сильченко: 2-3 күн бұрын Академиядағы талқылауда ашық пікірлер айтылды, ал қазір оның қандай шешім қабылдағанын ешкімде тура айта алмайды. Меніңше комиссия шешеді. Жармағамбетов: Комиссияның ішінен комиссия құрылмайды. Әр мәселе жөнінде жеке топ құрып, нақты ұсыныстар жасауды соған тапсырамыз. Ғабдуллин: Абайдың ақындық мектебі мен шәкірттері туралы комиссия мүшелері мыналар... Мұқанов: Мен ол кезде болмаймын, менің орыныма Нұрышевті қосыңдар. Ғабдуллин: Нұрышев енгізілді». Бұл мәжілістің қорытындысы С.Нұрышев пен М.Ғабдуллиннің 1953 жылғы атақты баяндамасымен аяқталды. Пікір қайталаулары болмас үшін біз оны кейінге қалдырдық. Осы айтыстарды тыңдап отырған аспирант М.Дүйсенов тура сол мәжілстен кейін өзінің «Күнделігіне»: «11.06.1951 ж. Менің көзім анық жеткен бір жай: көбісі Абайды қолшоқпар етіп, өзінің дұшпандарын мұқату үшін пайдаланбақ. Абайды сондайдың құрбаны етпек. Бірақ Абай олардың бәрінен жоғары тұрғандықтан да, қара тақтаға жазып, қаралағысы келгендерге көнбейді, тазарып шыға береді. Бұл жолғы айтыстан да соны көрдік. Мұхтар Әуезовті мұқату үшін Нұрышевтер қанша әрекет жасады, оны қолдаушылар да аз болған жоқ. Бірақ Абайдың жырын жырлаушылар көп екен.»,–деп жазыпты. Шындық та осы шығар, сірә. Дегенмен де тікелей Әуезовке қатысты жағдаймен тағдыры тауқыметке түскен Қ.Мұхамедхановтың кандидаттық диссертациясының қорғауы кезіндегі мына архив құжаттарын назарға ұсынамыз. Сәбит Мұқанов: «1951 жылы 6 көкек күні Алматыда қорғалған «Абайдың әдебиет мектебі» деген Қайым Мұқамедхановтың диссертациясына Әуезов мақтап пікір айтады, соның ішінде Тұрағұл да мақталып жүр… Әуезов жолдастың Шәкәрім бандит боп өлгеннен кейін де оған мейірімді көзбен қарауы, ең жеңіл тілмен айтқанда ұят… Осындай жолда өлген адамды да 1951 жылға дейін Әуезов жолдастың, оны қуаттап Жиреншин мен Мұхамедханов жолдастың дәріптеуіне қайран қалдым”. Әрине, Әуезовтің айналасындағы “әдебиетшілерді, ұлтшылдарды” тазартып алған соң, кезек әуелі Әуезовке, содан кейін тура Мұқановтың өзіне келетінін жазушының өзі де кеш түсінді. Өзіндік ойлау жүйесі бар зиялылардың түрмеге қамалуы оларды бұрынғыдан бетер “арқаландырды”. Ғылымда ізі де, еңбегі де, аты да қалмаған С.Нұрышев сияқты қара сүйел жандар Әуезовтің соңына шырақ алып түсіп, барлық жаланы үйіп-төгіп: “…Жоғарыда келтірілген дәлелдер М. Әуезовтің әдебиеттанушы ретіндегі ұсқынын толық әшкерелеп береді, бұл оның 30 жыл бойы әдебиеттану саласындағы әрекетінің саяси қателіктер мен бұрмалаушылықтан құралатындығын көрсетеді… Өзінің қастандық идеялық позициясын нығайта түсу үшін М. Әуезов қазақ әдебиеттану ғылымына өзінің ғылымға қарсы “концепциясын” сіңіруге тырысты. Осы мақсатқа жету үшін ол “Абайдың әдеби мектебі” туралы Қ. Мұхамедхановтың диссертациясын сондай ұқыптылықпен дайындады, мұнда Әуезовтің өткендегі қателіктері мен қасақана бұрмалаушылық көзқарастары тұжырымды түрде түйінделіп берілген. Диссертация ашық және бүркемеленіп берілген антимарксистік материялдарға сықап тұрған боп шықты. Алайда бұл жолы Әуезовтің жолы болмады. Мұхамедхановқа ғылыми дәреже беруі туралы шешім қабылдаған ғылыми кеңестің ұйғарымы, ал оның иесі халық жауы ретінде әшкереленді. Осы диссертацияның тарихи төңірегінде ұстанған Әуезовтің позициясы оның бет-бейнесін ашып берді. Ол мұндай зиянды жұмыстың идеялық шабыттандырушысы мен жетекшісі ғана болып сөйлеген жоқ, оның нағыз қорғаушысы да болды. М. Әуезов диссертанттың әрі жетекшісі, әрі оппоненті міндетін бірдей атқарды. Ол оны (Қ. Мұхамедхановты – Т. Ж.) Әдебиет және өнер институтының секторында да, институттың ғылыми Кеңесінде де және Қаз ССР Ғылым Академиясының қоғамдық ғылымдар бөлімшесінің біріккен ғылыми Кеңесінде диссертация қорғаған кезінде де жақтап сөйледі. Міне, бұл М. Әуезовтің дәл осы жаулық пиғылдағы диссертацияны дайындағанында және оны сүйреп алып шыққандығында оның жеке басының аса мүдделі болғандығын айтпай-ақ байқатады. М. Әуезов тек қана аса ауыр қателіктері мен бүлдірушілігі үшін ғана айыпты емес, сонымен қатар, дәл осы пиғылының насихатшысы болғандығы үшін де айыпты. Өйткені ол өзінің айналысына ылғи да идеялық тұрғыдан тұрақсыз, саяси көзқарасы соқыр адамдарды топтастырып келді және қазір де топтастырып жүр”, – деп өршелене өрекпіді. Ал Қажым Жұмалиев диссертацияның қорғалу кезінде: “Абайдың ақындық мектебі деген жоқ. Ол Әуезовтің айтқаны. Қ. Мұхамедхановтың жазғаны сандырақ. Арандатушы халық жауы ретінде әшкереленсін – (біз стенограмманы жұмсартып келтіріп отырмыз)” – деп екі рет қатарынан үкім шығарды. Қ. Жұмалиев пен С. Нұрышевтің пікірлерінен Қайымның сескенбеуін өтінген профессор Усанович: “Жас ғалым, бұл сіздің өміріңіздегі ең жауапты да, бақытты сәт. Күндердің күнінде ондаған ғылым кандидатын дайындаған қартаң тартқан ғалымның бұл сөзін есіңізге алып жүргейсіз, мен сіздің диссертацияңызбен танысып шығып, мынадай жөн сілтеймін: зерттеуіңіз өте құнды, ғылымға қосылған үлкен үлес болып табылады. Тек жасымаңыз, қайтпаңыз” – деп қорғау үстінде батасын берді. Қазақ ССР Ғылым Академиясы мен Қазақстан Жазушылар одағының Президиумы арнайы қаулы қабылдап: “1951 жыл көкекте Қазақ ССР Ғылым академиясының гуманитарлық біріккен ғылыми кеңесі Қ.Мұхамедхановтың “Абайдың әдеби мектебі туралы” деген саяси зиянды диссертациясын қабылдап, оны қорғауды жүзеге асырды. Бұл диссертацияда Совет өкіметі дәуіріне дейін өмір сүріп, оның бас жауларына айналған буржуазияшыл-ұлтшылдар да Абайдың “шәкірттері” деп мадақталады” – деп бағаланып, Қайымның ғылым кандидаты атағы алынып тасталды. 1951 жылы 11 желтоқсанда Жазушылар Одағының мүшелігінен шығарылып, ісі тергеуге берілді. Сонымен, жалпылама әшкерелеудің дабылы даңғараға ұласты. «Жау мен даудың» атойын бастап берген бұл жыл (1951) 26 желтоқсандағы «Қазақстан К(б)П УІІІ пленумының қараларының орындалу барысы және Қазақстан К(б)П сьезінің көркем әдебиет саласындағы қаулыларын жүзеге асыру шаралары» атты жазушылар Одағының Ү пленумымен аяқталды. Бас баяндаманы, әрине, тағы да Қайнекей Жармағамбетов жасады. Ол бір жарым сағатқа созылды. Бұдан кейін тақыстанған тәсіл бойынша кезек-кезегімен шыққан шешендер кезекті «өрескел саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшыларды» әшкерелеуге кірісті. Біз осы бір кезеңдегі зиялы қауымның санасын билеген психологиялық үрей мен тобырлық жанталасты көрсету үшін мәжілісхаттың мазмұнын қысқаша үзінділермен баяндап беруді орынды санадық. Сонымен, Қ.Жармағамбетовтің баяндамасы қазақ әдебиетіндегі жарық көрген шығармаларды атап өтуден басталады да саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшыларға, реакциялық идеялар мене орыс халқына қарсы жаулыққа қарай ойысады. Әрине, оның «бісмілласы» М.Әуезовтің «идеологиялық-саяси қылмыстарын» санап беруден басталды. Қ.Жармағамбетов: «М.Әуезовтің шығармашылығының алғашқы кезеңіндегі ұлтшыл қетеліктері кеңестік Қазақстанның барлық жұртшылығына мәлім. Ол мәселе жазушылардың өзарасында 1932 жылы талқыланған болатын, сондай-ақ М.Әуезовтің еңбектерінде соңғы жылдары жіберген ұлтшылдық қателіктері Шаяхметов жолдастың 1947 жылғы Алматы қаласының зиялыларының жиналысындағы және Қазақстан К(б)П УІІІ пленумында сөйлеген сөздерінде бірнеше рет атап көрсетілді. Абайдың шығармашылығы туралы оның 1934, 1940, 1945 жылдары жарияланған мақалаларында М.Әуезов Абайдың әдеби мектебі болды-мыс деген жалған ғылыми теория ұсынды, онымен қоймай, Абайдың шәкірттерінің қатарына Шәкерім Құдайбердиев, Тұраш Құнанбаев, панисламисшіл Көкбай Жанатаевт, Әсет Найманбаев сияқты контрреволюцияшыл-ұлтшылдарды қосты. Әуезовтің ғылымға қарсы, лениндік ілімге қарсы Әуезовтің бұл тұжырымдары оның редакциялық жетекшілігімен 1948 жылы шыққан «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томынан орын алды. Көріп отырғандарыңыздай, Әузовтің алашордадағы қайраткерлігімен тікелей терең тамырласып жатқан оның ғылымға қарсы ұлтшыл тұжырымдары қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуде жүйелі көзқарас ретінде жүзеге асты. Өзінің ұлтшыл тұжырымдарымен ондаған ғылыми қызметкерлердің санасын улағаны үшін де Әуезовтің кінәсі бұрынғыдан да ауырлай түседі. Әуезовтің қолынан өткен ондаған диссертациялық және дипломдық жұмыстардың тағдыры сіздерге белгілі. Тәптіштеп жатпай-ақ, дәлелге жүгінейін: 1.1934 жылы «Әдебиет майданы» журналының №11-12 сандарында жарияланған «Абайдың ақындық мектебі» атты мақаласында Абайды орыс әдебиетінің классиктері Пушкинге, Лермонтовқа қарсы қойды, көптеген принципті мәселелерді бұрмалады. Сол мақалада 1951 жылға дейін дұстанып келген Абай мектебі туралы мәселені көтерді. 2.1944 жылы халық мүддесін қорғаған «әділ билер» туралы ұлтшыл идеяны көтерген Мәметованың диссертациясын мақтап пікір білдірді. 3.1940 жылы Әуезовтің жетекшілігімен 1930 (негізінде 1931) жылы кулактардың көтерілісі кезінде атылған халық жауы Шәкәрім Құдайбердиннің шығармалары баспаға дайындалды. 1939 жылы осы бандиттің «Қалқаман – Мамыр» дастаны бойынша балеттің либреттосын жазды. 4.1946 жылы Әуезовтің редакторлығымен Крыловтың мысалдар жинағы басылды, ол бұл жинаққа алашордашылардың атаманы Байтұрсыновтың аудармаларын қасақана саналы түрде кіргізіп жіберді. 5. Сондай-ақ Әуезовтің Кенжебаев пен Қоңыратбаевтың, халық жаулары Саманчиннің (қырғыз ғалымы – Т.Ж.), Исмаиыловтың, Мұхамедхановтың және басқалардың шірінді, ұлтшыл диссертацияларына мақтау пікір білдіргені бәрімізге аян»,– деп санамалап шығады да өзге әдебиетшілерге көшеді. Осы баяндамада қамтылған және санамалап берілген әр бір «саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшылар бұрмалаушылықтар» келесі жылдың «азығына айналды». Ал ондай «ырыздықты» Қ.Жармағамбетов жомарттықпен дастарханға санамалап тұрып салып берді. Көкек айындағы деректерін өзгеше қырынан толықтырып, енді жазалай үкімінің баптарына қарай бейімдеді. Әдебиетіміздің тұлғалары қандай тауқыметті тағдарды басынан кешірді, қандай идеялар мен шығармалар империялық қысымға ұшырады? Мұның барлығы М.Әуезов пен С.Мұқанов арқылы ұлттық тұлғаларды тұншықтырудың тұзағы еді. Сондықтан да тақырыптан тысқары көрінсе де, тікелей қатысы бар деген уәжбен, енді кім мұның барлығын жинақтап, жүйелеп, бірге қашан түсіреді деген алаңмен, мысалдарды толық мазмұндап өтеміз. М.Әуезовпен қасарыса қақтығысуы Қ.Жұмалиевті қазақ әдебиеті мен ғылымындағы екінші тізімге іліктірді. Қ.Жармағамбетов: «Келесі бір әдебиеттанушы Қ.Жұмалиев өзінің 1940-1950 жылдары аралығында орта мектептің оқулығына арнап шығарған оқулықтарында және «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томындағы «Батырлар жырының» тарауында, Махамбет Өтемісовтің шығармашылығы және Абай шығармаларының тілі туралы еңбектерінде, қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелерін зерттеу барысында өзінің жүйеге түсірілген ұлтшылдық тұжырымдарын өткізіп отырды. Біріншіден, Жұмалиев тарихи шындықты бұрмалап, Кенесары мен Наурызбайды ұлттық қаһарман дәрежесіне көтерді, ал сарай ақындары Нысанбай мен Досқожаны халық мүддесін жоқтаушы жырау деңгейіне көтерді. Екіншіден, еңбекші бұқарасының зұлым дұшпаны, қазақ феодалдарының сарай ақындары тудырған реакциялық-феодалдық «Едіге», «Қобыланды», «Орақ», «Қарасай-Қази», «Тарғын» эпостарын буржуазияшыл-ұлтшыл Жұмалаиев сандаған ғасырлар бойында халықтың өзі тудырған халық шығармашылығы, халық қаһармандарының мұрасы ретінде кеңестік мектептің оқулығына енгізді. Үшіншіден: өзінің оқулықтары мен өзге де мақалаларында, институтқа арналған әдебиет бағдарламасында Жұмалиев ҚК(б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы қаулысына қарамастан, Бұқардың, Шортанбайдың, Мұраттың, Дулаттың, Нысанбайдың өлеңдерін кіргізу арқылы, олардың халыққа қарсы туындыларына жол ашты. Одан да зоғысы, соңғы уақытқа дейін контрреволюциялық «Алаштың партиясының Бөкей ордасындағы мүшесі Шәңгерей Бөкеевті ашық насихаттады. Төртіншіден, арнайы мақала жазу арқылы («Әдебиет және искусство», 1940, №3) «Едіге» эпосын насихаттап қана қоймай, 1944 жылы «Едіге батыр» атты пьеса жазып, орыс жерін қанға бояп, өрт жіберген Алтын Орданың ханы Едігенің бейнесін сомдады. ҚК(б)П Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумының қарарында аталып өткеніндей, Жұмалиевтің осындай ұлтшылдық бұрмалаушылықтары кездейсоқ қате болудан әлдеқашан қалған, керісінше, оның көзқасының жүйелі ұстанымы болып табылады. Әдебиеттанушы Кенжебаев та өзінің мерзімді баспасөздегі мақалалары арқылы жастардың санасын одан кем улаған жоқ. Қазбалап жатпай, бірнеше мысал келтірейін: 1. 1940 жылы «Әдебиет және искусство» журналының №7-8 санында Кенжебаев «Едіге батыр» жырын дәріптеп мақала шығарды. 2. Сол 1940 жылы сол «Әдебиет және искусство» журналының №12 санында Кенжебаев «Қобыланды батыр» эпосы туралы мақала жариялап, Қобыланды түрікмен жұртына шапқыншылық жасаған деген жалған қисын келтіріп, сол ерлігі үшін Қобыландыны қазақ халқының даңқты батырларының қосады, сол арқылы кеңестік туысқан халықтардың арасына ұлттық өшпенділіктің уын сепкен. 3. 1941 жылы тағы да сол журналдың №5 санында барып тұрған түрікшіл Ақмолда Ғұбайдуллин туралы мақаласында: «Ақмолданың есімі біздің әдебиетімізде Шоқанмен, Ыбыраймен, Абаймен қатар орын алуға тиісті демократ-ағартушы», – деп қорытынды жасаған. 4. 1940 жылы шілде айында «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған «Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы туралы» мақаласында реакцияшыл ақындар: «Шортанбай мен Мұрат халықты қарулы көтеріліске шақырған нағыз ержүректер,– деп шектен тыс асыра бағалайды. 5. 1942 жылы қаңтарда, кеңес халқы неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандықпен соғысып жатқанда, Кенжебаев «Абылай хан» атты кітапша шығарып, Абылайдың Ресейге, орыс халқына қарсы жүргізген сатқындық саясатын әшкерлейтін деректерге қарамастан оны прогрессивті қайраткер деп бағалады. Кітапшасында, сонымен қатар, Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысында мадақтаумен сыпаттаған. 6 Ақыры, өзінің «Қазақ баспасөзінің тарихынан» атты кітапшасында және «Сұлтанмахмұдтың поэзисы» атты кітабында (1949) алашордашылардың баспасөзі «Қазақ» және «Сарыарқа» газеттері мен «Абай» журналын ашық насихаттап, Торыайғыровтың ұлтшыл туындыларын бұралап пайдаланған. Ол өзінің пайымдауларында Торыайғыров 1918 жылы ғана алашордашылардың жолына түсті, ал өзінің ұлтшылдық қателіктерін 1917 жылы жазылған «Жүрек» атты өлеңінде сынаған болатын деген көзбояушылыққа дейін барады. Ал нақты шындыққа тоқталайық. 1917 жылдың басында жазылған «Жүрек» өлеңінде Торыайғыров алашордашылардың ұстанымына немкетті қарағаны үшін өзін кінәлайды. 1917 жылдың соңында «Алаш ұранын» жазды, ал 1918 жылы алаштың барлық атамандары мен көсемдерін мадақтаған «Таныстыру» атты дастанын жазды. Сол, 1918 жылы ұлтшыл «Алаш» партиясының сол қанатына ауысады («Үш жүз») да «Үш жүз» партиясынның атынан құрылтай жиналысына депутаттыққа түседі. Тағы да сол 1918 жылы «Абай» журналына (№3) «Социализм» атты мақала жазып, «Үш жүздің» солшылдар қанатын уағыздайды. 1919 жылы Торыайғыров «Кедей» дастанында қазақ ұлтшылдары австровенгерлер мен бундестерден алған ұлттық-мәдени автономияның бағдарламасын баяндайды, соңы «Алаш» партиясының күйрегенінен түңілген пессимизммен аяқталады. Ол: Жол қайсы құдай салған, шайтан салған, Білмеймін осы арасы маған арман...», – деп кедейлерді азат етудің жолын Ұлы қазан төңкерісі орнағаннан кейін үш жылдан соң іздейді және оны таба алмайды. Көріп отырғандарыңыздай, Торыайғыровтың шығармашылығында көптеген қайшылықтар бар, менің ойымша, Торыайғыровтың шығармашылығы туралы талқылау өткізу мәселесі пісіп-жетілген сияқты. Әдебиеттанушы Кенжебаев жолдас партиялық сыннан қорытынды шығармады, еш жерде өзінің өрескел қателігін мойындап сөйлемеді, үндемей құтылып, өзінің ұлтшыл көзқарастарын Қазақ мемлекеттік университетінің аудиториясына таратып жүр. Бір мәселені әр уақыттағы еңбектерінде әр түрлі ұстаныммен жазған Сәбит Мұқанов та қазақ әдебиеттануын әбден жаңылыстырды. 1. 1923 жылы «Қара тақтаға жазылып қалмаңдар, шешендер» атты мақаласында Мұқанов Кенесары Қасымовтың қозғалысын реакциялық қозғалыс деп баға берді, тура сол 1923 жылғы «Жайлауда» атты «Қызыл Қазақстан» журналының № 22 санында жарияланған өлеңінде Мұқанов: Кешегі ер Наурызбай, Кенесары, Қазақтың ерке, ардақты батырлары,– деп жырлады. 1930 «Қазақ әдебиетінің дәуірлері» туралы «Жаңа әдебиет» журналының №10 сананда Мұқанов Кенесарыны тағы даьреакционер етіп көрсетті. Ал 1942 «ХУІІІ–ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихының очерктерінде» өзінің Кенесары қозғалысы жөніндегі бұрынғы пікірлерінің қате екендігін мойындап, «Қазақ әдебиетіндегі Кенесары мен Наурызбайдың бейнесі» деген тұтас тарау енгізіп, қарақшы Кенесары мен Наурызбайды мадақтайды, олар ұйымдастырған реакциялық-монархиялық қозғалысты ұлт-азаттық қозғалысы еді деп бағалайды. Оның бұл пайымдаулары ұлтшыл Бекхожиннің «Әдебиет және искусство» журналының 1941 жылғы №5 санында жарияланған «Кенесары мен Наурызбайдың бейнесі» атты мақаласымен мазмұндас. Екеуі жарыса жазған. Бұл ұстаным осындай нақты мәселе туралы айтылған Мұқановтың соңғы ұстанымы, сондықтан да оны Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысының насихатшысы және жақтаушысы деп айтуға толық қақымыз бар. 2. 1932 жылы Мұқанов «ХХ ғсырдың басындағы қазақ әдебиеті» атты кітап шығарды, бұл шын мәніндегі буржуазияшыл ұлтшылдық пен халық жауларының шығармаларының бағдарламасы және оқулығы болды. Халық жауларынның зиянды туындыларын мақтайды, идеялық жағынан Жұмабаевті сынай отырып, оның өлеңдерінің «өресі биік» еді, Дулатовтың дастандарының «композициялық құрылымы ширақ ед», «Байтұрсыновтың аудармалары шебер еді» деп таңданады. 3. Мұқановтың өзі құрастырып, редакторы болып, алғы сөзі мен түсініктемесін жазған, 1939 жылы баспадан жарық көрген «Батырлар жырының» көлемді басылымында жіберген қателіктерінің астары оның кінәсін бұрынғыдан да тереңдете түседі. Біріншіден, өзінің алғысөзі мен түсініктемесінде Алтын орданың патшалары мен мырзаларының атын атағанда Едігеден бастап, Қарасай – Қазиға дейін халық қаһармандарының қатарына жатқызады. Екіншіден, томды «Едіге» эпосынан бастауы және сол сияқты зиянды туындыларды шығарған сарай ақындарының шығармаларына орын беру арқылы, буржуазиялық ұлтшылдардың идеологі ретінде көрінген. 4. Жұмалиевпен, Бекхожинмен бірігіп жазған 9 класқа арналған оқулықта және 8 кластың хрестоматиясында бірнеше жыл бойы Мұқанов Асан, Бұқар, Дулат, Мұрат, Досқожа сияқты орысқа қарсы ақындардың, түріктің реакцияшыл буржуазиялық әдебиетінен енген Қорқыт туралы аңызды, Хиуа хандығымен ауыз жаласа отырып Қазақстанның оңтүстігін Ресейден бөліп әкетуге тырысқан қарақшы Жанқожа Нұрмағамбетов туралы белгісіз автордың өлеңін кіргізіп, оларды насихаттады. Соған қарамастан, Мұқанов бұл қателіктерін толық мойындаудан жалтарады, тіпті ҚК(б)П Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында айтылған сыннан кейін де ол партиялық сынға қарсы шықты. Осы пленумда жолдас Шаяхметов тарихи тақырыпқа рналған кейбір пьесалар мен опера либреттоларын қайтадан қарауды бізге міндет етіп қойған болатын. Біз мұндай маңызды мәселені әлі талқылағамыз жоқ, «Қыз Жібек», «Ер Тарғын» опералары мен «Қобыланды» және басқада пьесалардағы қателерді әлі анықтай алмай келеміз. Осы нұсқауға сәйкес «Казахстанская правда» газеті қазақ эпосы туралы орынды мәселе көтерді. Осы уақытқа дейін халық шығармашылығының қатарына жатқызылып келген эпикалық және лирикалық эпостар терең талдауды және шынайы ғылыми тұрғыдан дұрыс бағалауды талап етеді. Бізге, Әуезов, Жұмалиев, Марғұлан, Мұқанов, Кенжебаев және басқалар сияқты феодалдық эпостардың фальсификаторлары мен апологеттерін батыл әшкерелеп, айып тағатын кез келген сияқты». Ол бұл мақсатына да жетті. Эпос пен фольклор туралы арнайы талқылаулар өтіп, «Қамбардан» басқа эпостардың барлығы да оқулықтардан алынып тасталды. Сөйтіп, жеті жылға жуық жас ұрпақтар эпоссыз тәрбиеленді. Алдағы болатын жан алып, жан берген әшкерелеулердің қай бағытта өршитіндігін аңғарта кету үшін Қ.Жармағамбетовтің «Қобыланды жыры» туралы пікірін назарға ұсына кетеміз. Қ.Жармағамбетов (жалғасы): «Осыған байланысты екі эпосқа тоқтала кетемін. «Казахстанская правда» өзге де нұсқаларының бар екенін ескерте келе «Қобыландының» Марабай нұсқасының барлығына сенімсіздік танытады. Оқиғалары ортақ, бірақ кейбір оқиғалар мен кісі аттарына өзгеріс енгізген, өз бетінше дербес шығарма болып табылатын жырдың бес нұсқасы бар. Марабай нұсқасында – қазынаға ие болу үшін Қобыланды Қазанды басып алады. Мергенбайдың нұсқасында – Марабай нұсқасы толық қайталанды, тек Қобыландының Құртқаға үйленуі кеңінен баяндалады. Айса Байтабыновтың нұсқасында Қобыланды қалмақ ханы Алшағыр мен оның бауыры Қазанға қарсы соғысады. Мұнда да Мараба нұсқасының көп жері қайталанады. Ал сол Айса Байтабыновтың екінші нұсқасында Қобыландының тұрмыстық өмірі, үйленуі, Жанкісі атты ұлының тууы баяндалады. Нұрпейіс Байғаниннің нұсқасында Қобыланды қырымның мырзасы қартқожамен одақтасып қалмақ ханы Алшағырмен, Барыспен соғысады. Көріп отырғанымыздай «Қобыланды батыр» эпосының өзге нұсқалары Марабай нұсқасын қайталайды. Осының барлығы Қобыландының Алтын орданың мырзасының қатарына жататындығын көрсетеді. жүктеу/скачать 3.86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|