Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 3.86 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 1) Егерде Әуезовтің осы тақырыпқа орай айтылған пікірі дұрыс боса, онда бұл дастанның халықтығы туралы дискуссияны бастаудың қандай қажеті бар
- 3)Егерде автордың өзіндік көзқарасы болмаса, онда осыншама көлемді баяндаманы жазудың не қажеттілігі бар, ол кімге керек
- 1) Жырдың шығу кезеңін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының барлық нұсқаларын салыстыра отырып анықтау қажет. Бір ғана нұсқаға жүгіну дұрыс емес.
- Біздің басты мақсатымыз: осы көптеген дискуссиялар аяқталғаннан кейін, қазақ эпосының қайсысы халықтық, қайсысынан бас тартамыз, соған жауап беру.
- «Әуезов жолдас дұрыс айтады, аңызды ғылымға айналдыруға болмайды... Ұсынылған баяндаманы азусыз баяндама деп бағалаймын»,– деді.
- Бүгін эпостың әр түрлі нұсқасын жасауға бола ма
- Төраға (Ә.Жаймурзин) сұрақтарға жауап беру үшін сөзді Ғабдуллин жолдасқа берді
- Ол кітап шыққан жоқ.
- : Енді пікір алысайық. Өте маңызды мәселені талқылап отырмыз, сондықтан да нақты шешімге ұмтылуымыз керек. Бұл – көпшілік болып шешетін мәселе.
«М.Әуезовтің бір жақты, «сана ағымы» сарыны бойынша таңдап алған дерек көздері бүкіл тарихи-әдеби процесті буржуазиялық-ұлтшылдық тұрғыдан бұрмалаушылық болып табылады және бұл оның қазақ халқының орыс халқымен жақындасуының қас дұшпандары – Бұқар жырау, Дулат, Шортамбай, Мұрат сияқты феодалдық-хандық дәуірдің жыршыларын мақтаған «зар заман» теориясымен тікелей байланысты», – деген тұжырым шығарды. «Зар заман» ақындарының күні тәуелсіздік алған соң бір-ақ туды. Қазақ тілін білмей қазақ мифологиясы мен ертегілерінің, эпостарының көркем жүйесін Мұхтар Әуезовке, Әлкей Марғұланға, С.Мұқановқа «түсіндіріп берген» Н.С.Смирнова да осылай кер заманның кернейін тартып, үкім айтты. Эпос туралы талқы қаулысыз қалды. Өйткені ол майдан енді ушығып келе жатқанда ұлы көсем Сталин қайтыс болды. Жұрт қаралы күй кешті. Соған қарамастан «көсемді аза тұта жүріп» 1953 жылы 16 наурыз күні Ғылым Академиясының тіл және әдебиет институты мен Жазушылар одағының төралқасы біріккен бас қосу өткізіп, алдағы болатын қазақ эпосы туралы өтетін талқыда жасалуға тиісті әлеуметтік-тұрмыстық жырлар туралы М.Ақынжановтың баяндамасының жобасын талқылады. Негізгі әңгіме – баяндаманың мазмұны жөнінде қозғалған. Бүкілодақтық үлкен талқылауда М.Әуезовке қаратыла жасалған ең шешуші шабуылдың қарсаңындағы қара жарыс, яғни, дайындық болғандықтан да және Сталин жерленгеннен кейін іле-шала өткен мәжілістің қас-қабағын аңғарту үшін айтылған пікірлерді ішінара іріктеп, мазмұндап береміз. Ғ.Мұсабаев (Тіл және әдебиет институтынан): «Институттың дирекциясының тапсырмасы бойынша Ақынжанов жолдастың қазақтың жырлары туралы 86 беттен тұратын баяндамасын мұқият оқып шықтым. Ол: 1. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық жырларының тарихтағы орыны және олардың әдеби нұсқаларына біздің көзқарсымыз. 2. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық жырларының туу кезеңдері туралы. 3. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық жырларының әлеуметтік сыпаты – деген үш тараудан тұрады. Баяндаманың басты принципті кемшілігі – баяндаманың ұзына бойында оның мақсаты мен міндеті анықталмаған. Қандай мәселе бойынша талас туып отыр, қандай тақырып бойынша пікір таласы туындап отыр, осы жағы түсініксіз қалған. Екіншіден, баяндамада нақты деректік дәлелдер жоқтың қасы. Автор, тіпті осы мәселенің өзіне тікелей қатысты марксизм-ленинизм классиктерінің пікірлері мен партияның идеология мәселесі жөніндегі шешімдері келтірімеген. Үшінші, баяндаманың ғылыми деңгейі өте төмен. Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық жырларының мәселесіне зерттеу жасалмаған. Қорытындылары сенімсіз, автордың өз пікіріне қарсы шығады. Төртінші, баяндаманың мазмұнына қарағанда, автор деректер мен теориялық еңбектермен таныспаған сияқты әсер қалдырады. ... Осы тақырыпқа қатысты «мифологиялық мектеп», «көшпелі сюжет теориясы», «фольклорды салыстырмалы теория арқылы зерттеу теориясы», «өзара алмасу теориясы», «шығыс теориясы» сияқты теориялық мәселелер баяндамадан тыс қалған. Сондай-ақ, баяндамада: «сюжеттің өздігінен пайда болуы теориясы», «антропологиялық теория», «психологиялық мектеп», А.Веселовскийдің «тарихи мектебі», Карл Крон мен Анри Ааркенің «тарихи-жағырафиялық мектебі» немесе еңбекші қауымның қандай да бір шығармашылық қабілетін жоққа шығарып, оны тек ақсүйектерге телитін Ганс Науменнің теориясы сыни тұрғыдан талқыланбаған. Тіпті кеңестік фольклор ғылымындағы ескірген пікІрлерге де тоқталмайды. Фольклордың шығу тарихы жөніндегі жоғарыдағы теорияларға, соның ішінде әдеуметтік-тұрмыстық жырлардың шығу тегіне де қысқаша анықтама бере кеткені дұрыс болады... Қазақтың әлеуметтік-тұрмыстық жырларын кезеңге бөлу мәселесін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны арқылы шешуге тырысқанымен, оның пікірлерінің барлығы ақ жіппен тігілген абстрактілі жалаң сөзге құрылған. Хан, сұлтан, би, старшина, басқақ, князЬ атауларының кездеспеуіне және оның зиратының басына қойылған балбалдарға сүйеніп, оның сібір татарлары мен Алтай якуттарында да (тобаларда – Т.Ж.) бар екенін тілге тиек етіп, автор «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанын ІҮ ғасырдағы көне түркі дәуіріне жатқызады. ... Автор М.Әуезовтің бұл дастан ХҮ-ХҮІ ғасырда шыққан деген тұжырымын дәлелмен жоққа шығара алмаған... «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанын башқұрттарға, татарларға, якуттерге, алтайлықтарға қазақтардан тарағаны жөніндегі жорАмалы да сенімсіз, монғол тілінде Баян – бай, Қодар – дөрекі деген мағына береді – деген сөзі де ұшқары... Халықтық нұсқалар дегеннің өзі талданбаған, ақсүйектердің идеологиясын ұстанған дастан нұсқалары әшкереленбеген... Жалпы алғанда автор бұл мәселеге қатысты материалдармен таныспақ түгілі «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының барлық нұсқаларымен де танысып шықпаған. Ол баяндамасында: «Жырдың алғашқы 16 нұсқасына қатысты М.Әуезовтің білдірген пікіріне толық қосыламыз, өйткені оның қолындағы нұсқалар біздің қолымызға түспеді. Сондықтан да біз барлық нұсқаларды қорыта тұжырымдаған Әуезовтің қорытындысымен келісеміз»,– деп жазады. Сөйте тұрып, баяндаманың 71–72-беттерінде дастаннын үзінді келтіріп: мұндай тамаша жолдар барлық 16 нұсқада да кездеседі, – дейді. Сонда өзі оқымаған нұсқалардың «тамашалығын» қайдан білді, егерде негізгі материалды оқымаса, онда қандай байыпты ғылыми қорытынды жасамақ, «сыртынан қарап тон пішуге» бола ма?, – деген орынды сұрақ туындайды. Осыған орай баяндамашыға мынадай сұрақ қоюымыз заңды: 1) Егерде Әуезовтің осы тақырыпқа орай айтылған пікірі дұрыс боса, онда бұл дастанның халықтығы туралы дискуссияны бастаудың қандай қажеті бар? 2) Егерде М.Әуезовтің қателіктері болса, онда баяндамашы ол туралы неге үндемейді? 3)Егерде автордың өзіндік көзқарасы болмаса, онда осыншама көлемді баяндаманы жазудың не қажеттілігі бар, ол кімге керек? ... Баяндамашы өзінің назарын тек талас тудыратын мәселеге ғана аударып, біздің дискуссиямызға қажетті талас пікір тудыратын көзқарасын білдіруі тиіс, ал талас тудырмайтын жөндемі баяндамамен диСкуссияның бетін бүркемелеуі керек». Сөздің ауқымы мен астарының кілт өзгергенін осы пікірлерде бір де бір рет «ұлтшыл», «буржуазияшыл», «реакцияшыл», «алашордашыл», «саяси, идеологиялық өрескел қате», «өрескел бұрмалаушылық» деген сөздердің қолданылмауынан-ақ байқауға болады. Тіпті М.Ақынжанов өзінің баяндамасында атын атамауы да Маркс пен Лениннің, партияның Сталиннің марқұм болуынан кейін туған дүбара толқу. Әйтпесе, онсыз баяндама жасаудың өзі «саяси қате» болар еді. М.Әуезовтің де сыналмауында екеуінің нағашы, жиендігінде, құдандалығында емес, уақыттың өз үкімін осылай білдіртпей орындатуында. Н.Сауранбаев: «Баяндаманың мазмұнынан және ол туралы Мұсабаев жолдастың хабарламасынан біз баяндаманың негізгі идеясын, яғни, дастанның қай нұсқасының қай кезеңде туғанын анықтай алмай отырмыз. Екінші, біз осы мәселені шеше алатындай жағдайдамыз ба, жоқ па? Шешуі қиын мәселе. Әуезов: Өте қиын. Н.Сауранбаев: Екінші, қай нұсқасы халықтық, қай нұсқасы феодалдық? Ол туралы қандай қате пікірлер айтылды, қайсысы дұрыс, қайсысы бұрыс, соған маркстік-лениндік ілім тұрғысынан баға беруге тиіспіз. Сондықтан негізгі бағытымыз әр нұсқаның шығу тегін анықтау. Сөйлеушілер де осыны ұстанғаны жөн.
Снегин: Біздің басты мақсатымыз: осы көптеген дискуссиялар аяқталғаннан кейін, қазақ эпосының қайсысы халықтық, қайсысынан бас тартамыз, соған жауап беру. М.О.Әуезов: «86 беттен тұратын бұл баяндама ешкімді де қанағаттандырмайды, өйткені методологиялық тұрғыдан алғанда біржақты құрылған. Эпостың этногенезінің өзі өте күрделі мәселе екенін дәлелдеудің өзі де өте қызықты болар еді. Өйткені біздің еліміз эпостардың 750 жылдық, 500 жылдық тойларын атап өтті. Бұл өте қиын әрі қызықты тақырып. Бірақ бұл алдыңғы қатарлы міндетке жатпайды. Ақынжанов жолдас өте солқылдақ мәліметтерді негізге ала баяндайды. Ақынжановтың пайымдауынша балбал тастарды («Қозы Көрпеш – Баян сұлудың» мазарындағы еркек пен әйелдің мүсіндерін мекзеп отырған болуы керек – Т.Ж.) Қозы Көрпеш пен Баян сұлудың мүсіндері болуы мүмкін дейді. Олардың арасында, әрине, ешқандай байланыс жоқ. Менің ойымша, бұл балбал тастардың Қозы Көрпеш пен Баян сұлуға еш қатысы жоқ. Кейбір тұстарда, тура осы арада Ақынжанов өзінің баяндамасындағы пікірлерді негіздей алмаған.Горькийдің өзі эпостар жөнінде көп айтқан. Қазір эпостың теориясы жөнінде, соның ішінде армян, грузин және басқа да халықтардың эпикалық мұраларына қатысты өте кең ауқымды, қызықты түсіндірулер орын алып отыр. Сіз айтып отырған орхон жазуы ҮІ –ҮІІ ғасырда дүниеге келген. Күлтегін дегеніміз кім, неге хан емес? Ханның аталуы немесе «хан» деген бір сөз ештеңе де шешпейді. Бұл жырдың шығу дәуірін анықтауға дәлел бола алмайды. Мен баяндамадағы жекелеген жайлардың жай-жапсарына тоқталып жатпаймын, өйткені ол мәселелер Мұсабаевтің, Сәбиттің, Сауранбаевтің сөздерінде орынды талданды. Ақынжанов жолдасқа баяндаманы қайта қарап шығуға тура келеді. Біз бұл баяндамадан өзіміз күтіп отырған жауапты алуға тиіспіз. Ең алдымен, біз мектептегі оқушыларымызды, мұғалімдерді ойлауымыз керек, халыққа да: қандай дастандар реакцияшыл, қандай дастандар халықшыл екенін жеткізуге тиіспіз. Кеңес одағындағы барлық халықтар өзінің өткендегі тарихына жүгініп, өнердің әр түрлі нұсқаларын жасады. Бұл тұрғыдан біз көптеген қателіктер жібердік, енді соған да жауап беруіміз керек. Мен дикуссияға мынадай ұстанымды ұсынамын: «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының біз білетін нұсқасы тұтасымен реакцияшыл, мұнда әмеңгерлікті насихаттайтын феодалдық-патриархалдық ақсүйектердің идеологисы жатыр. Қалай десек те, нашарды – нашар, жақсыны – жақсы деуіміз керек. Біздің мұраларымыздың тілдік аясынан зерттелуі құптарлық. Біз олардан мәңгілікке бас тартпауға тиіспіз, біз мұны ізденушілерге ғана ұсынумен шектелуге тиіспіз, ал мектептерге ұсынуға болмайды. Осыны дискуссияда талқылайық. Ал Ақынжанов ұсынған күйде дискуссияға жіберуге болмайды. Бұл – реакциялық туынды екенін 1934 жылы жазғамын. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының 17-18 нұсқасының әр қайсысының өзіндік реңі бар, солардың бәрін зерттеу қажет. Баяндамашыға: 17 нұсқаның барлығын мектепке ұсынуға болмайды. Келіңіздер, іріктеліп жинақталған нұсқасын жасайық. Біз барлық нұсқаларды алдымызға алып отырып, соның ішіндегі халықтық элементтерді іріктеп аламыз. Сөйтіп, дастанның біртұтас нұсқасын жасаймыз. «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны біздің аса құнды мұрамыз, сондықтан да біз оның бірегей нұсқасын жасауға міндеттіміз. Бұл мәселедегі ең басты және ең қасіретті жағдай – біздің осы ту талапай пікірлеріміз мектепке жетті, ол туралы үнсіз қалуға болмайды. Әуезовтің қателігі болса да, Мұқановтың қателігі болса да, өзгелердің де қателігі болса да, қателік туралы тура айту керек. Мысалға, «Қыз Жібекті» алыңызшы, оны бір жақты көрсетіп жүр ғой, ол туралы дұрыс пікірдің болуы мүмкін емес, ал бұл дүниені тұтасымен көрсетуге тиіспіз, сонда бұл шығарманың әсері мүлде басқаша болады». Мұхтар Әуезовтің бұл сөзінде екіұштылық бар. Мысалы: «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастанының біз білетін нұсқасы тұтасымен реакцияшыл, мұнда әмеңгерлікті насихаттайтын феодалдық-патриархалдық ақсүйектердің идеологиясы жатыр», «Мұның реакциялық туынды екенін 1934 жылы жазғамын» немесе «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» дастаны біздің аса құнды мұрамыз, сондықтан да біз оның бірегей нұсқасын жасауға міндеттіміз»,–«Бұл тұрғыдан біз көптеген қателіктер жібердік, енді соған да жауап беруіміз керек»,–.деген бір беттің ішінде бірін бірі жоққа шығарған қарама-қайшы пікірлердің кездесуін қалай түсінуге болады? «Балды да болмайық, балсыз да болмайық»,– деген ұғым, мүмкін, осындайдан шыққан шығар. Сол кездегі Тіл және әдебиет институтының директоры А.Ысқақов өз кезегінде: «Әуезов жолдас дұрыс айтады, аңызды ғылымға айналдыруға болмайды... Ұсынылған баяндаманы азусыз баяндама деп бағалаймын»,– деді. Иә, оның азуын қағып алған Сталин марқұмның өлімі. Әйтпесе... 1953 жылы 26-наурызда өтуге белгіленген дискусияда кімнің тісі қағылатынын олардың өздері де білмейтін. Алайда Берияның, сол арқылы қауіпсіздік комитетінің жеке билігі күш ала бастағанын сезген қырағылар сақтық таныта бастады. Осы екі ортадағы саяси жағдайға байланысты үзіліп қалған талқылаудың жалғасын көкек айының 2 күні Жазушылар одағында үшінші рет өткізді. Онда М.Ғабдуллиннің баяндамасына орай сұрақтар, ұсыныстар, түзетулер күн тәртібіне қойылды. Біз тек жарыссөздің мазмұнын ғана келтіреміз. «Ғ.Мүсірепов: Жаңа жинақы нұсқа барлығының басын қоса ала ма, жеке аяқталған шығарма дәрежесіне көтеріле ме, көркемдік, идеялық жағынан эпосты бір ізге түсіру ме бұл? Көне эпосты өңдесе ол авторлық нұсқа болып есептелмей ме? Мысалы, менің «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» пьесам да нұсқаға жатады, бірақ ол эпосқа жата ма? Жазушыны эпикалық шығарманың нұсқа иесі, авторы деп тануға бола ма? Біздің эпостарымыздың өзара байланысы бар, олардың әлеуметтік ортасы мен желісіне қарап олардың дүниеге келген уақытын анықтауға бола ам? Т.Жароков: Бүгін эпостың әр түрлі нұсқасын жасауға бола ма? С.Мұқанов: Біз эпостың екі түрін білеміз, оның біреуі жалған эпос. Эпостардың барлық нұсқалары шындыққа жанаса ма? Әуезов: Мәлік, сіз менің 1927 жылы басылып шыққан «Әдебиет тарихы» жинағым бар дедіңіз. Ондай басылым болған емес. Оны қайдан алдыңыз? Ол туралы Мүсірепов анықтама бере алады ғой деймін. Қазақ әдебиетінің тарихының 49, 50, 51-жылдарғы бағдарламасы бар. «Қазақ әдебиетінің» бірінші томын құрастыру барысында Оқу ағарту министрлігі педагогикалық институттардың оқытушыларына арналған осы бағдарламаны негіз етіп алдық. Өзінің маңызы, көлемі, үш мың данамен таралымы жағынан Әуезовтің, Мұқановтың мақалаларынан кем емес. Онда Кенесары да, Қобыланды да бар. Сіз неге сол туралы айтпадыңыз.
Дауыс (Нұрмағамбетова – Т.Ж.): Сіз тек қазақ әдебиеттанушыларының ғана қателеріне тоқталдыңыз, Неге сіз академик Орловтың 1945 жылы жарық көрген қазақтың батырлық жыры туралы тіс жармадыңыз. Марғұланның докторлық диссертациясын айттыңыз, ендеше 600 беттік диссертация жазған Смирнова туралы неге үндемедіңіз?Сіз Кенжебаевтің қателігін айттыңыз, ендеше кезінде «Біздің Мәлік» деген кітапта Қобыландыны және басқа батырларды мадақтаған Сильченконың қателігі туралы неге айтпадыңыз? Тәжібаев: Марабай нұсқасы дегеніміз – Қобыландының Қазанға жорығы баяндалатын нұсқа болса керек. Ендеше 1922–1924 жылдардағы саналы ұлтшылдық туралы неге айтпайсыз. Марғұланның қателіктері дедіңіз, соның бәрін жиып, дау тудырмайтындай жинақтап неге айтпадыңыз? Әуезов: Сіз, халықтық және феодалдық деп бөлгенде, олардың айырмашылығын неге ажыратып айтпадыңыз? Көркемдік мәселесін енді ғана көтеріп отырсыз, онда стиль және басқа да мәселелерді неге көтермейсіз? Халықтық сыпат жөнінде үстірт айтылды. Қазақ эпосы дегеніміз не, әңгімені содан бастау керек еді. Төраға (Ә.Жаймурзин) сұрақтарға жауап беру үшін сөзді Ғабдуллин жолдасқа берді: – Эпосты дәуірлеу туралы Мүсірепов жолдастың сұрағы туралы айтарым, бұл әлі зерттелмеген тақырып. Екіншіден, қолда бар нұсқаларға сүйене отырып мынау – ХІІІ ғасырда емес, ХҮІІІ ғасырда шыққан, немесе ХҮІІІ ғасырда емес, ХІІІ ғасырда шыққан деп кесіп айта алмаймыз. Қазақ эпосының генезисі шешілген жоқ. Дәуірлеу жөнінде кеңес білдірген адамға алғыс айтар едім. Жинақталған нұсқа жөнінде Мәскеу ғалымдарымен – тілшілермен, орыс әдебиетінің тарихшыларымен, фольклорға қатысы барларымен ақылдастым.Олардың біреуі: Қазір Қазақстанда эпикалық мұралардың барлығы реакциялық немесе феодалдық деп жарияланды. Ал халық сол қалпында өмір сүріп келеді. Қалайда бір шара қолдану қажет. Эпостың әр түрлі нұсқаларының ішінен халықтық көріністерді алып, бір нұсқа жасау керек, – деді... Бір нұсқа – діни сарында, екіншісінің көркемдігі төмен, үшіншісінің тағы бір кілтипаны бар. Сондықтан да ғалымдар нақты нұсқалармен жұмыс істеуі керек деп есептеймін. Келесі сұраққа жауап: жазба эпостың көне нұсқасы әзірше табылған жоқ. Іздестірсе, табылып та қалуы мүмкін. Содан кейінгі сұраққа жауап: желісі, мазмұны жағынан ұқсас эпикалық дастандар өте көп. Әуеліде баяндама екі кісіге берілген. Әуезовке бөлінген тарау да маған жүктелді. Талқылауда неге баяндама жасамады, ол жағы маған белгісіз. Одан кейінгі сұраққа жауап: Мұқанов айтқандай, Исмаиылов сияқтылардың тапсыруымен жазылған жалған дастандар да болуы мүмкін. Содан кейінгі жауабым: Әуезовтің «Қазақ әдебиеті» тарихы кітабін көпшілік кітапханадан оқыдым.Жоғары жағына «Мұхтар Әуезов» деп жазылған. Әуезов: Ол кітап шыққан жоқ. Мүсірепов: Тиражы таралып кеткен. Әуезов: Бұл кітап таралмаған болуы тиіс. Сүйінші данасы шығар. Ғабдуллин: Ол кітапта сүйінші дана деген таңба жоқ.... Расында да мен мектеп бағдарламасына тоқталғамын жоқ, ол жөнінде басқа бір жолдас сөйлеуге тиіс болатын. Егер қажет болған жағдайда бағдарламаны тереңдеп жатпай-ақ, талдап шығуға болады. Ғылым Академиясында маған тілден кім баяндама жасайды деп сұрады. Мен Сауранбаев, Аманжолов, профессор Балақаевты атадым. Олар көптеген еңбектер жариялады, өзге де тілшілер айта жатар деп мен оған тоқталмадым.
Кеңес одағының батыры, «Қобыланды» жырының тарихын зерттеген ғылым кандидаты, ректор Мәлік Ғабдуллиннің сөз ырғағынан Әуезовке қарсы қандай да бір салқындықтың табы аңғарылады және орыс ғалымдарының еңбегін білмегенге сайып, немқұрайлы қарауы – талқылаудың тек қазақ зиялыларына қатысты екенін танытады. Жаудан қайтпаған батырдың жүрегі кеңес идеологиясының алдында тіксініп-ақ қалған сияқты. Төраға: Енді пікір алысайық. Өте маңызды мәселені талқылап отырмыз, сондықтан да нақты шешімге ұмтылуымыз керек. Бұл – көпшілік болып шешетін мәселе. Тәжібаев: « Менің сөзім маманның сөзі емес, тек баяндамашыға кеңес ретінде пікір білдіргім келеді. Біріншіден, маған Ғабдуллиннің баяндамасындағы: эпикалық жырларды әр түрлі таптардың өкілі әр дәуірде қалай өңдегені туралы пікірі ұнамады. ХІХ ғасырдың басында қазақ халқының тағдыры шешілді, Ресейге қосылу мәселесі көтерілді, феодальдар мен хандар оған қарсы барын сала күресті, сондықтан да олар эпосты бұл жағдайда өз мүддесіне пайдалануы мүмкін емес, тек Марабай нұсқасына ған жүгініп, пікір қорытуға болмайды, нақты дәлел қажет. Орыстарға қосылғаннан кейін халық ақындары феодальдар мен байларға қарсы тұрды. Міне, маркстік ұстанымды осы арада қолдану орынды. Екі жақты қаналған халық эпосты өзінің қанаушыларына қарсы пайдаланды. Ал, Мәлік жолдас, ғалым ретінде төңкеріс тұсында, кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында буржуазияшыл-ұлтшылдар отырып партияға, демократияға, орысқа, кеңеске, халыққа қарсы эпостық шығармаларды қалай пайдаланды, соны айтуы керек еді. Бұл қазақ эпосын зерттеудегі принципті мәселенің бірі. Эпосты абстракті түрде зерттеуге болмайды. Эпосты заман тарихымен, халық өмірімен байланыыстыра зерттеу керек. Мәлік мұны атүсті сыдыртып өткен. «Правда» газетінде жарияланған «Сынау орынына мадақтау» атты мақалада буржуазиялық-ұлтшылдықты сынағанның өзін жікшілдікке пайдаланғанымыз атап өтілген. Егерде, жіберілген қателіктер менің, немесе оның жанашырлары тарапынан жіберілсе, сол қателікті көрсете қалсақ, не оны, не мұны жақтаған болып шыға келеміз. Менің ойымша мұндай бұлтақты доғаруға тиіспіз. Егер «Қобыланды» жырында Қазанға, Иван Грозныйға қарсы жорыққа аттаныс баяндалса, онда бұл барып тұрған ұлтшылдық. Егерде Фадеев айтқандай, әділ де талапшыл, қатал сын айта білсек, онда бұл талқылау діттеген мақсатқа жетеді. Енді Әуезовтің «Айман – Шолпанды» жазуына тоқталайық. Жазушылар эпостық шығармаларды қалай игеруі тиіс, бұл үлкен мәселе. Кейбір жолдастар өзінің бұрынғы қателіктерін түзетті. Мысалы, «Қобыландыға» байланысты Әуезов өте өрескел ұлтшылдық қателік жіберген болатын. Ал осы Қобыландыны қаһарман етіп көрсетуге бола ма? Мәлік жолдасқа ауырлау соғатын шығар, онда жазушылардың біреуіне тапсырған жөн. Иә, Әуезовте қателіктер көп. Ол пікірлер кезінде 1922–1925 жылдары «Шолпан», «Таң» журналдарында жарияланған болатын. Бұл басылымдар онда «Алашорда» партиясының ықпалында, қарама-қарсы майданда еді. Мұқанов жолдас «халыққа қарсы, тарихқа қарсы, теріс көзқарас» деген сөздерді пайдаланды. Егерде орысқа қарсы өшпенділікті тудыратын болса, онда Марабайдың нұсқасы ұлтшыл нұсқа. Әуезов өзінің бұрынғы еңбектерінде қандай көзқарас ұстанса, қазір де сол пікірін ұстанып отыр. Бірақ оны «саналы түрде жалғастырып отыр» деген сөзді басқаша ауыстыру керек. Ғ.Мүсірепов: «Ғабдуллин жолдастың екі бөліктен тұратын баяндамасының бір бөлімі жалпы мәселені қамтиды, екінші бөлімінде жекелеген жолдастардың қателігіне тоқталған. Алайда негізгі мәселе – қазақ эпосы туралы пікіріне қанағаттанбадым. Бүкілодақтық мән беріліп отырғандықтан да мұндай талқылау ол деңгейге жауап бермейді. Біз үшін эпостың құндылығы неде, неге ол құнды, зиянды, зиянсыз нұсқаға бөлінуінің себеп-салдары қайсы, ол бізге тиесілі ме, мысалы, Мамай туралы жырлар, мүмкін басқалардан ауысып келген шығар? Егерде осының бәріне тоқталмсақ, бұл баяндама үшін үлкен ақаулық болады. жүктеу/скачать 3.86 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|