Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
«Алматы қаласындағы жазушылар жиналысы
жүктеу/скачать 3.69 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Шығып сөйлеген Тайыр, Саин, Хамза, Шашкин тағы басқа жолдастар да сын және өзара сын негiзiмен сөйлеп, жазушылар ұйымын қатал сынады. Өздерiнiң нақты ұсыныстарын айтты».
- «Заңнан тыс заңның шешiмiне қарсы шыққан адам қылмыскердiң сыбайласы болып есептеледi»
«Алматы қаласындағы жазушылар жиналысы. Осы жылы 7 сентябрь күнi қазақ педагогика институтының үйiнде Алматы қаласындағы жазушылардың жиылысы болды. Жиылыста қаладағы жазушылардан 35 адам қатысты. Жиылыста «Көркем әдебиеттегi зиянкестiктiң зардабын жою және тәрбиелеп өсiрiп, көтеру шаралары туралы» Қазақстан жазушылар союзының жауапты секретары Қаратаев баяндама жасады. Халық жаулары Тоғжанов, Жансүгiровтердің және олардың ұялас күшiктерiнiң көркем әдебиетке iстеген зиянкестiгi жөнiнде баяндамашы ашып айтты. Қазақ жазушыларының арасында, әсiресе, басты жазушыларда болып келген саяси бейғамдық, есуастық, дерттi, либералдықты айтты. БК(б)П Орталық комитетiнiң февраль – март пленумы бiзге қырағы болуды, саяси бейқамдықтан, есуастық дерттен арылуды тапсырды. Халық жауларын тани бiлудi, капиталистiк қорғауды бiр минут естен шығармауды, большевизмге жетiлудi үйреттi. БК(б)П Орталық комитетiнiң февраль – март пленумының осы нұсқауын орындауға ойдағыдай кiрiскен болсақ, халық жауларының сырын әлдеқашан ашып, оларды бұдан бұрын әшкерелеген болар едiк, – дедi баяндамашы. Баяндамашы, көркем әдебиетте болған зиянкестiктiң зардабын тезiнен жойып, көтеру шараларын айқындап айтып, жазушыларды, Сталин жолдастың нұсқауларын бұлжытпай орындауға, қырағылықты күшейтуге, халық жауларының сiлiмтiктерiн күнбе күн әшкерелеп отыруға, жауларға оқ боп тиетiн, халық сүйiп оқитын құнды шығармалар беруге шақырды. Жарыс сөзге шығып сөйлеген жолдастар, жеке жазушылардың дара басындағы кемшiлiктерiн сынады, сын, өзара сынды күшейту керектiгiн айтты. Жиылыста сөйлеген Малдыбаев жолдас: Жазушылар ұйымында әлi нақты iстен сөз басым болып келдi. Ұйымның басындағы Мұқанов жолдас өз басында болған қаталарды әлi ашып айтқан жоқ. Ұйымның басшылары Алматы қаласындағы жазушыларды ғана бiледi. Оларға басшылық етудi әлi ойдағыдай қолға алған жоқ. Бiз жазушылар ұйымынан, оның басшыларынан облыс, аудандардағы қаулап өсiп келе жатқан жастарға нақтылы басшылық етудi талап етуiмiз керек,– дедi. Әуезов жолдас: Халық жаулары Жүргенов, Тоғжанов искусство жұмысына қырсығын тигiзiп, зиянкестiк iстедi. Қазақтың советтiк искусствосын жоққа шығармақшы болды, өздерiн әдебиеттiң, искусствоның «генилерi» етiп көрсетуге тырысты, сол дұшпандардың сiлiмтiктерiнен тез арылуымыз керек – дедi» «Қазақ әдебиетi», 10 қыркүйек). Иә, оның да төзiмi жұқарып, тiкелей жала жаппағанмен, көшке үн қосқан тұсы болыпты. Олай демеуге лажы да қалмаған. Сұрапыл толқын қақпайлап ерiксiз соған ілестіріп жіберген. Екiншiден, алғашқы екi адамның тағдыры әлдеқашан шешiлiп қойған. Зады, мынадай көзге көрiнбейтiн заңдылық байқалады. Белгiлi бiр саяси ағым, не науқан туралы кiм бiрiншi боп баспасөз арқылы пiкiр бiлдiрсе, сол ең алдымен «қара тiзiмге» iлiнiп, «тап жауының» қатарына қосылған. Мұхтар неге сөйледi, сөйлесе де дәл осылай нығыздап айтуы нелiктен? Әлде, «дұшпандардың сiлiмтiктерi» деген тiркестер газетке есеп жазған адамның «творчествосы» ма? Қазбалап жатпаймыз мұны. Басы ашық мәселе – Мұхтар өзi сөз сұрасын, жоқ оны әдейi сөйлетсiн, бәрiбiр, қалайда осы сарында пiкiр бiлдiруi қажеттiлiк едi. Өйткенi оның әрбiр қылығы, қимылы, сөзi қатаң қадағаланып, жiпке тiзiлiп жүрген. Өзi де сынауы керек, оған да сын айтылуы керек. Дәл сол жиналыста Мұхтардан кейiн сөз алған Дихан Әбiлевтiң сөзiнен бұл жағдай анық аңғарылады. Себебi: кiнәсiз адам, күдiксiз кiсi болуы тиiстi емес-тiн. Мәжiлiс былай өрбiдi: «Әбiлев Дихан жолдас: Қазақстан көркем әдебиетi баспасының бұрынғы директоры Жаманқұлов жас жазушылардың шығармаларын баспай тастап отырды. Жастардың шығармаларын басуды соңғы кезекке қойып, кейiнгi планда қалдырды. Бiз Мұхтар жолдастан құнды шығармалар берудi талап етемiз. Мұхтар өзiнiң «Ескiлiк көлеңкесiнде» деген қате әңгiмелер жинағын бастырып iрi қате жасады. Бұл қатасын Мұхтар iсiмен түзеуi керек. Халық жаулары аударма жұмысында да зиянкестiк iстегенi мәлiм. «Евгений Онегиннiң» аудармасын қайта қарау керек»,– дедi. Осы пікір туралы Дихан Әбiлев бізге мынадай естелік айтып берді «Дәл осы сияқты пiкiр айтып, жиналыстарда сөйлеу – ол кезде пәлендей оғаш көрiнбейтiн. Әрине, саяси айып тағып, әшкерелеудiң жөнi басқа. Бiр-бiрiмiзбен қырғи қабақ күн кешкен күннiң өзiнде ондайға дәтiң шыдар ма. Рас, мен Мұхтарды екi рет ренжiтiп алдым. Қаншама қимастықпен, сыйластықпен қарасаңда күнделiктi тiршiлiкте жиi араласқан соң бiрде болмаса бiрде жағдайдың еркiне бағынасың. Отыз жетiншi жылғы жоғарыдағы пiкiрден кейiн үй-iшiмiзбен бiрге демалыс орнында жаттық. Бұл сөздiң Мұхтардың көңiлiне ренiш ұялатпағанын содан-ақ бiлерсiздер. Әлi есiмде, 1939 жылы жазушылардың пленумы болды. Мен одақтың председателi ретiнде баяндама жасадым. Сөз арасында, жоғары жақтың арнайы нұсқауымен «Ескiлiк көлеңкесiнде» атты жинақты тағы да сынауға тура келдi. Шынын айтқанда, бұл жолы Мұхтар менi жақтырмай қалды. Ал, айтпасқа амалың қайсы. Арада жылдар өттi. Қайтадан араласып-құраласып кеттiк. 1949-1950 жылдары «Жұлдыз» журналының жұмысы талқыланып, мен кезектi баяндама жасадым. Сынадым. Сөз арасында «толыққанды, тың шығармаларды басудың орнына кейде «қыстырмалар» кiрiп кетедi» – дедiм. Журналда «Абай» романының екiншi басылымына қосымша ретiнде кiрген переселендер туралы тарау басылған. Соны мегзеп ем. Ел-жұрт «ол қандай қыстырма ?» – деп ерiксiз айтқызды. Мұхтар қолын бiр-ақ сермедi. Арада тағы да жылдар өттi. Москвада бес-алты ай паналаған Мұхтар елге қайтуға қамданды. Сондай қуанышты. Әңгiме арасында «Алтай жүрегi» романымның жайын сұрады. Әлi машинкаға бастырмағанмын. «Түнде оқып шығамын. Әкел»,– дедi. Ертеңiнде мәз болып қарсы алып: «Москва баспаларына пiкiрдi өзiм жазып берейiн. Көркем дүние. Ал, ендi қайтадан достасамыз ғой», –дегенi күлiп. Мен әлдеқашан ұмытып кеттi ғой деп жүргем. Ұмытпапты. Мұхтардың ол мақаласы жиырма томдық шығармалар жинағында бар. Мiне, өмiр шындығы солай». Калашников жолдас: «Жазушылар ұйымының жанындағы орыс секциясын кездейсоқ адамдар басқарып келдi. Жас жазушылардың еңбегiн ешкiм бағаламады. Ұлтшыл-фашист халық жаулары – орыс жастарын тiзгiндеп, қазақ жастары мен орыс жастарының арасында араздық өртiн салмақшы да болды. Ендiгi жерде орыс секциясының жұмысын жандандырып, өсiп келе жатқан жастардың шығармаларын басуды тездету керек,– дедi. Қалмақан жолдас: Халық жауы Тоғжанов көптен-ақ мәлiм едi, бiрақ оған мезгiлiнде соққы бере алмадық. Тоғжанов қатардағы қазақ жазушыларын тiзгiндеп отырды, «сынағансып» соққы бердi. Көркем әдебиет баспасының бұрынғы бастығы Жаманқұлов Жансүгiровтің түкке тұрмайтын «Жолдастар» деген романын басып шығарды,– дедi.
Ол қандай ұсыныстар? Ендi олардың мазмұнын бiлу үшiн әсте мүмкiндiк туа қоймас. Сырттай көзге шалына қоймағанымен, жиналыстың барысынан-ақ оған қатысушылардың бойын билеген шарасыздық, суға кеткен тал қармайдының керiн құшқан дегбiрсiздiк аңғарылады. Сөйлеген адамдардың арасында Мұхтар Әуезовтен басқа «көсем жазушылардың» бiрде бiреуi жоқ. Тек Тоғжанов Ғаббастың есiмi «халық жауының» қатарына қосылуы ғана iстiң мәнiн ашады. Бейiмбеттiң, Iлиястың атын Мұхтар неге атамайды? Демек, аузы бармаған, дәтi жетпеген. Нағыз жау екенiне сенбеген. Мұны iштей қарсылық, келiспеушiлiк деп түсiну керек. Жарайды, ендеше мәжiлiске Сәкен, Сәбит, Ғабит неге қатыспаған? Себебi, үшеуi де күдiктi күй кешiп, жанталаса жабығып жүрген қатерлi күндер болатын. Әсiресе, Сәкеннiң басына бұлт төнiп-ақ тұрған. Әр қилы деректiң қиюын өзара қиыстырғанда Сейфуллиннiң ұсталған күнi 6 қыркүйектiң түнi мен 26 қыркүйектiң арасына тура келедi. Ал тура 26 қыркүйекте ұсталды дегендi Ә. Әбiшев, С. Қирабаев сенiмдi дерек ретiнде көрсетедi. Нақты мезгiлiн анықтап, көшiрмесiн көзге көрсететiн азамат та туар. Тек Iлияс сол күндерi түрмеде жатып, екi шумақ өлең шығарып, ретiн тауып сыртқа жiберткiзiптi. Ашыну, ыза, қорлық, жеккөру сезiмi от шашып тұр. Әр сөзi тотияйын сияқты ойып түседi. Усойқы, шойқы, майқы, ақсақ, Әңгүдiк, шыжың, сiдiк бетқап. Сарысу ми, сарынға ұшқан соқыр қарға, Шелегi қарамайдың қойған боқ сап. Сен итке сөзiм шығын, жалтақтаған, Итсiң көрiнген кеп айтақтаған. Үре бер, көрiнгенге, тіфу, арсыз, Қаншықтай құйрығы қатып, сатпақталған. Қапастан да саңылау тауып, үзiлiп жеткен осынау жолдардан Iлиястiң жан дауысы естiледi. Теңеудi де төкпелетiп, қарғысын да аямаған. Әр сөздiң көбесiн сөгiп, сол арқылы арандатушының портретiн жасамай-ақ қояйық. Асыл азаматтың әсiрелей жаққан қара бояуына да, теңеуiне де, сөз саптасына да кешiрiммен қарайық. Жаны қылбұрауға түсiп, қиналған шағында жазықсыз күйдiрген жантықтарға одан артық балама таппаған да шығар. Бұл шумақты жиналысқа қатысқандар, әрине, бiлген жоқ. Бiлуге тиiстi емес. Олардың көңiлiн сыздатқан күбiрткi – кеше түнде, не бүгiн таңертең ұсталып кеткен, не ертең, не бүрсүгiнi қолды болуға тиiстi Сәкен тағдыры едi. Әлдебiр жайды бүгежектеп айта алмауларынан сондай шарасыздық, үнсiз күйiнгендiк аңғарылады. Ал, қазан айының басында, барлығы да «орын орнына қойылып» жөнiн тапты. Ең соңғы «қызыл сұңқар», революцияның Еркебұланы, қазақ ақындарының аққуы – Сәкен, Сәкен Сейфуллин де заман торына түстi. Мұхамеджан Қаратаев: «Бұрынғы сұмдық сұмдық па, нағыз сұмдық ендi басталды. Кiмге сенерiңдi бiлмейсiң. Сәкен ұсталысымен Орталық комитеттен арнайы бұйрық келдi. Кiм екенiн ұмытып қалдым. Телефон арқылы жарлығын жариялады. Бөлiм меңгерушiсi Жанайдар Садуақасовтың өзi де «ғайыпқа айналғандардың» қатарына қосылған. Және жиi-жиi ауысып, қайшыласып жатқан кез. Бiзде де ес жоқ. Қайсы бiрiн ойда ұстағандайсың. Сол адам маған баспасөздерде Сәкен туралы «үн қосуды» ұйымдастыруды тапсырды. Амалың қайсы, көнесiң. Одан Сәбит те, Ғабит те шет қалмады. Мен де, жаздым... Көрдiң бе, бiздi сондай сұмдыққа итермеледi. Сәкенмен байланысты деп Сәбиттi орнынан алып, партиядан шығарды. Бос орынға менi қойды. Iле, араға аз жыл салып мен де кеттiм. Ғабит екеумiз партиядан 1938 жылы 5 августа бiр күнде шығарылдық. Алты күннен соң мен ұзақ әрi ерiксiзден болған «сапарға» аттандым. Ғабит аман қалды. Қайран асыл жылдарым текке рәсуа, қор боп кеттi-ау». Расында да жан ауыртатын сөздер. Еске алудың өзi қорқынышты. Қайтемiз, заман ағымының сарыны. Ағысқа қарсы жүзсең өзiңдi қоса алып кетедi. Сол тасқыннан Мұхамеджан Қаратаев та құтылмады. Жиырма жылғы сергелдеңнен соң ғана қайтып оралды. «Қазан тумай қар жаумас» дейдi дала даналығы. Қазан туды. Қар, табиғаттың ақша қары жауды ма, жаумады ма, қайдам. Ал әр адамның өмiрiн аяз қарып, үмiтi үсiкке ұшырады. Нақты дәлелi, анық айғағы жоқ айыптаулар қарша борады. Кiм айтып жатыр, оны сұрауға мұрша да жоқ. Дау-дамай, арандатулар адамды қыстан бетер қыспаққа алды. Кiлең кiжiнуден, қоқан-лоқыдан, бопсалаудан тұратын сондай мақаланың бiрi «Жазушылар ұйымындағы ұлтшыл-фашист жаулардың зиянды зардабын бiр жола құртайық» деген «Қазақ әдебиетiнiң» 8-қазан күнгi санында жарияланды. Әрине, жазған адам аты-жөнiн көрсетпеген. Бұл мақаладан прокурор Вышинскийдiң терминдерiнiң бiраз қазақша «сәттi баламаларын» да табуға және ендiгi кезек кiмдiкi екендiгiн де бiлуге болады. Онда Iлияс та, Сәкен де нағыз «ұлтшыл-фашист» ретiнде аталады. Ал, Бейiмбет қайда? Оның себебi келесi мақалада ашылады. Ал әзiрше мынаған көз қырын салайық: қос дүлдүл не үшiн ұсталды дейсiз бе? Мiнекиiңiз: «Октябрь революциясының нұрлы сәулесiмен жаңарып, қайта түлеген қазақ даласының өркендеп өскен қазақ совет әдебиетiндегi және Қазақстан жазушылар ұйымындағы ұлтшыл-фашист халық жаулары Тоғжанов, Жансүгiров, Сейфуллиндер бет пердесi сырылып, әшкереленгенге шейiн партияға қарсы өздерiнiң қара ниеттерi мен жаулық, ұлтшылдық-фашистiк iстерiн iстеуге тырысып келген, бұл жаулардың әдебиетте iстеген зиянкестiк зардабы аз болған жоқ. Құлымбетов, Жүргенов, Садуақасов сияқты жаулар шаруашылық, саяси өмiрiмiздi қандай зиянкестiк зардабын iстеуге тырысса, Тоғжанов, Сейфуллин, Жансүгiров, Жаманқұлов сияқты фашист күшiктерi де қазақ совет әдебиетiне өздерiнiң контрреволюциялық зиянкестiгiн тигiзуге тырысты. Олар өсiп, өрбiп келе жатқан совет әдбиетiне бөгет жасамақшы болып, жас жазушыларды өсiрмей, қақпайлап отыруға тырысты. Сын, өзара сын мәселесiн бұрмалап, өзара сын күшейiп өркендеуiне бөгет жасап, сонымен қатар өздерiнiң контрреволюциялық бұзақы қылықтарын, жаулық қара ниет беттерiн аштырмауға тырысып, өздерiн қазақ совет әдебиетiнiң «классигi» етiп көрсетуге тырысты. Бұлардың ұлтшылдық-фашистiк бет пердесiн кезiнде айқындап ашу жөнiнде не жазушылар ұйымы, не жазушылар ұйымының жанындағы бастауыш партия ұйымы еш нәрсе iстей алмады, ол жаулармен дұрыстап большевикше күресе алмады. Ол жауларға күресу былай тұрсын, жазушылар ұйымының басында отырған Мұқановтың өзi жаулармен күресудiң орнына, сол жаулардың құшағында болып, солармен ауыз жаласып, солардың айтқанын iстеп, ол ұлтшыл-фашистердiң қолшоқпары болып, бiле тұра солардың зиянкестiк, жаулық амалдарын үдетуге себеп болып, партияға, үкiметке қарсы iс iстеуге тырысқан жаулардың зиянкестiгiне толығынан қосылып, олармен табақтас, қанаттас болып келген. Мұқанов он жетi жыл бойы партияда болып келсе де, оның ешқашан да партиялық бетi болған емес, ол 23-жылдан берi осы күнгi халық жауы болып әшкереленiп отырған ұлтшыл-фашист Сәкен Сейфуллиннiң партияға қарсы ұлтшыл контрреволюциялық жiгiнде болып келген. Ұлтшыл-фашист Сейфуллин не iсте десе, соны Мұқанов қалдырмай iстеп отырған, Сейфуллиндi көтермелеп, оны мақтап, соның ұлтшылдық идеясын пропаганда етiп келген. Мұқановтың жазған шығармалары бастан аяғына дейiн ұлтшылдық, партияға қарсы пропаганда болып отырған, оның «Сұлушашы» ескi феодальный тұрмысты мақтап көрсеткен шығарма, «Адасқандар» дейтiн романы байдың жырын жырлайды, оның «Мырзабегi», «Темiртасы» контрреволюционный идеяда жазылған зиянды шығармалар. Сонымен қатар, Мұқанов «ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетi» деген кiтабында қарғалған халық жаулары Дулатовтарды дәрiптеп, оларды мақтап, оларға трибуна берiп, жұртшылықтың көзiн бояуға тырысқан барып тұрған зиянды контрреволюциялық шығарма, жауды пропаганда жасаған шығарма, Мұқанов өзiнiң өмiрiнде халық жауларымен еш уақытта қатынасын үзген емес. Ол әшкереленген халық жаулары Асылбековпен, Сейфуллинмен, Рысқұлов, Нұрмақовтармен табақтас болып келген. Өзi жазушылар ұйымына бастық болып тұрған кезде ұлтшыл Жұмабаевты жұмысқа алуға тырысқан. Соны сүйемелдеген, оған жаны ашыған, соған қызмет еткен, көмек берген. Партия ұйымының парторгi Әбдiқадыров Қалмақанды алсақ, о да Сейфуллин, Тоғжанов, Жансүгiров, Жаманқұлов сияқты ұлтшыл-фашистердiң зиянкестiк батпағына белшесiнен батып, солардың жетегiнде жүрiп, олармен ауыз жаласып, олар не iсте десе соны тапжылтпай iстеп келген». Мiне, үкiм осы. Тергеу iсiнiң қорытындысындағы айыптаудан бiр сөзi артық, бiр сөзi кем болар. Осы да осал «қылмыс» емес. Кiмнiң де болса басын мүжуге жетiп жатыр. Ал жазықсыз жандардың жапа шеккенiн, жаланы мойындамай қасарысып тұрып алғандағы көрген қорлығына қалай төзерсiң. Осынау жолдарды оқып бергенiмде, өзге-өзге, дiлi қатты, сырласына да сыр алдырмайтын қасқайып-ақ жүретiн Сафуан Шаймерденовтың жанарынан жас парлап, сөйлей алмай қыстығырылып, өксiп жiбергенiн көргенiмде, сол жылдардың адам жүрегiне салған жарасының әлi де сыздатып жүргенiне, өксiктерiнiң әлi де басылмағанына iшiм езiле, өзегiм өртене отырып иландым. «Бiтпейтiн дауды жаңғыртып қайтем»– деген ойымнан бас тартып, бiлген-естiгенiмдi, оқығанымды жасырып қалмауға серт бердiм. Сол серт, жас балаша еңiреген ағаның бейнесi екiншi бiр уәденi бұзуға мәжбүр еттi. Сiз де кешiрiңiз, отағасы. Мейлi есiмiңiздi атамайын. Бiрақ ендi бүге алмаймын. Аты-жөнiн сұрап сiздер де қинамаңыздар. Мәселе, Шындықта ғой. Отағасының өзi: «Мұны таспаңа (магнитофон) жазба. Есiңде жүрсiн. Кiм бiледi, көлеңкемiз қысқарып келедi... Тергеу камерасында жатқанымда қасыма бiреудi әкеп қосты. Өскеменнiң омарташы орысы екен. Ол да ұзақ жатыпты. Жөн сұрастық. Сонда Сәкендi есiне алды... Менен бұрын сол кiсiмен бiр камерада болыпты. Ол: «Мен өзiм орнатқан өкiметтiң жауы емеспiн»,– деп ұзақ қасарысыпты. Бар қорлыққа шыдапты. Бiр күнi тергеуге кеткен Сәкен кiрiп кеп: «Мен бiттiм, төзбедiм қорлыққа!»,– деп айғайлап сөйлеп, төсекке етпетiнен жата кетiп, солқылдап жылапты. Талай қыспаққа салғанда қайыспаған Сәкеннiң морт сынуына сенбеген омарташы себебiн сұрайды. Сонда Сәкен: «Бәрiне шыдар ем ғой. Жас ұрпақты бiзге қарсы қойғанына қалай шыдармын. Орындыққа отырғызып қойды да, қазақтың екi жас баласын алып келiп, екеуiне екi құлағымды создырып: «Ой, әкеңнiң аузын... Сейфуллин, ой шешеңдi... Сейфуллин! Сен халық жауысың!»,– дегiзген де шыдамадым. Қорлық қой. Олардың көзiне жексұрын боп көрiнгенше өлгенiм жақсы. Қағазына қол қойдым,– дептi». Бар шындық, мүмкiн көп шындықтың бiреуi осы. Сол Сәкеннiң серiгi Сәбит жөнiнде: «Қазақстан жазушылар ұйымының жанындағы бастауыш партия ұйымы өзiнiң жуық арада болған жиналысында халық жауларының жазушылар ұйымында болған зиянкестiк зардабын құрту туралы және Мұқанов туралы мәселе қаралды. Жиылыста сөйлеушiлердiң бәрi де Мұқановқа саяси жағынан сенбейтiнiн бiлдiрдi. Оның барлық зиянды қылықтарын бетiне басты. Жиылыс БК(б)П қатарынан шығарды, жазушылар ұйымының бастығынан алуды тиiстi орынның алдына қойды. Жиылыста Жүсiпбеков Хамза, Әбдiқадыров Қалмақан, Бекенов Елжастың көп қаталарын сөйлеушiлер көрсете айтты. Партия жиналысы олар туралы да мәселе қарауға керек деп тауып, комиссияға тапсырды»,– деген қаулының алынуы онша таң қалдырмады. Демек, тиiстi жерде Сәбит Сәкендi қорғап сөйледi деген тұжырым жасатады. «Кедей таптың жаршысы» Сәбиттiң өзi сергелдеңге түскенде Ғабиттiң аман қалуы мүмкiн бе? Оның үстiне сонау көктемнен берi Бейiмбеттi қорғап, қасарысып келгеннiң бiрi де сол едi. Дүние – кезек дейдi. Сол кезектi, зады, жаманаттың өзi де мойындайтын болуы керек. Бақ пен сордың арасы – бiр-ақ елi, ерлiк пен ездiктiң арасы – бiр қадам. Қадым заманнан дала бесiгiнде тербелген осынау қанатты ұғымның мағынасын қалай түсiнуге болады? Серiлiк пен сорлылықтың арасы неге жақын? Бақыт дегенiң соншама айнымалы ма? Әлде, ар мен арамдықтың ара жiгiндегi көрiнбейтiн түссiз перде ме? Мүмкiн, тағдыр тасырлығы мен тәлкегi ме? Ал ерлiк пен ездiктiң арасындағы өлшем неге алыс? Зады, кез-келген адамның өлiмге басын тiге бермейтiндiгiнен бе? Қалай толғасақ та, Ғабит Махмұтұлы Мүсiреповке Ер атағы тегiн берiлмеген. Ол екi рет Ерге лайықты қатерлi де қасиеттi мiнез көрсеттi. Бiрiншiсi – Ел басына ашаршылық апаты төнгенде Сталинге шындықты ашына баяндаған хатқа бес адамның бiрi боп қол қоюы. Екiншiсi – «Бейiмбет жау болса, мен де жаумын!»,– деп мәлiмдеме жасауы. Екiнiң бiрi түгiл, егiздiң сыңары – бiр-бiрiн түрткiлеген шақта, ақылға сыймайтын тәуекелдiлiк. Көзсiз ерлiк. Себебi оған сенетiн және қолдайтын кiм бар? Арашалай алмасын бiле тұрып, қалай айтты? Iлиясты, Сәкендi қорғап қалмаған шындық Би-ағаңа тосқауыл қояр ма? Үш ай бойы қасарыса қорғауының мәнiсi не? Мәнiсi – ар мен парыз да едi. Ғабит Бейiмбеттi «қанатының астына алуы арқылы», оған қарсы болуы арқылы әдiлетсiздiкке, айналасындағы арандатушыларға, айқайға iлесушiлерге сес көрсетiп, дүниеде адамгершiлiк, адалдық, ақиқат, ақыл дегенiң бар екенiн, ертең сол ар сотының алдына жауап беруге тура келетiндiгiн ескертiп, салқынқанды сабырлыққа шақырды. Өзге ұлттардың арасында да осындай ер-азаматтар болған шығар. Болды. Ана сүтiмен ар иiсi сiңген ұл мен қыздарға адамзат қашан да қарыздар. Солардың аты өшпесiн. Ондай ары үшiн жанын садаға еткендер бұрын да болған, қазiр де бар және ұлы ұлттарда да, аз халықта да кездеседi. Мың рет айғақ келтiрсек те дәлел табылады. Раскольниковтың Сталинге хаты соның бiр үлгiсi ғана. Ғабит Махмұтұлының жазушылық тағдырына қатты әсерiн тигiзген Виктор Гюго тек Квазимода арқылы ғана ықыласын аударған жоқ, «бостандықтың ғашығы» ретiнде жеңiмпаз ақынды пiр тұтты. Екiнiң бiрiн таңдайтын қысылтаяң шақта парламент құрылтайының төрағасы Дюпен:
Ғабит те дәл сондай әрекетке барды. Бейiмбет – ол үшiн нағыз азамат едi. Ал оны қорғағаны үшiн қалай «тап жауы» болуға тиiстi. Гюго жоғарыдағы сөзiнен соң Францияның ар-ожданының пайғамбарына айналды. Ал Ғабит ше? Ол – Алматы қаласының тұрғындарының алдында «масқараланып», қылмысты атанды. «Қазақ әдебиетiнiң» 15 қазан күнгi «жазушылардың қалалық жиналысы» туралы хабарына зейiн қойсақ, келесi «халық жауының» кiм болатындығы да көзге шалынып қалады. «Осы жылы 11-12 қазан күндерiнде Алматы қаласындағы жазушылардың жиналысы болды. Жиналыста: халық жауларының әдебиеттегi зиянкестiк зардабын түп тамырымен құрту туралы БК(б)П Орталық комитетiнiң агитация, пропаганда бөлiмiнiң бастығы Қабылов жолдас баяндама жасады. Жиналыста Мүсiрепов Ғабит туралы көп сөз болды, шығып сөйлеген жолдастар Мүсiреповтің шығармаларындағы ұлтшылдық концепциялары туралы, халық жауы Майлиндi қорғап келгендiгi жиында дұрыс сыналды. Бiрақ Мүсiрепов өзiнiң сөзiнде қаталарын толық, дұрыс мойнына алудың орнына, «Социалистiк Қазақстан», «Каз. Правда» газеттерiнiң ол туралы айтқандарын және жұртшылыққа көптен берi мәлiм фактiлердi тiзiп, солардың айтқан сынына қосылған болып мәймөңкелеп өте шықты. «Бұл қаталар саяси бейғамдығымнан болды» деп мөнтеңдедi. Мүсiреповтен жиылыс, өзiнiң қаталарына большевикше мойындауды, халық жауы Майлиндi қорғап келгендiгiн, өзiнiң шығармаларындағы ұлтшылдық идеяларының себебiн толық айтуды күтiп едi. Бұған қарамастан Мүсiрепов, өзiнiң қаталарын толық ашып айтпады. Оған большевиктiк ерлiгi жетпедi. Жиылыста шығып сөйлеген жолдастардың сөздерi онша қанағаттанарлық болған жоқ. Практикалық iс жөнiнде, жазушылар ұйымын саяси жағынан әбден сауықтыру жайында, жастарды iркiлмей батыл жоғарылату жағында не iстеу керектiгi жөнiнде конкреттi ұсыныстар шамалы болды. Сөйлеушiлердiң көбi бұрын айтылып жүрген фактiлердi, көптен сөз боп жүрген әңгiмелердi айтты. Мысалы Ысмайылов Есмағамбет жолдасты алайық, ол басқаларды сынап, ұзақ сөйлесе де өзiнiң қаталарын, өзiнiң бiр кезде халық жауы Сейфуллиннiң ықпалында болғандығын, сын мәселесiндег iстатьяларындағы және шығармаларындағы ұлтшылдық қаталары жайында үндемей кеттi. Ол тек өзiнiң «заслугаларын» айтып көрсетпекшi болды. Саин жолдас бұрынғы болған жиналыстарда талай рет сөйлеген сөзiн қайталап айтумен болды, жастар секциясының жұмысы неге жолға қойылмайды, соңғы кезде iстелген практикалық жұмыстар қайда? Мiне, бұл жөнiнде Саин бiр ауыз сөз айтқан жоқ. Ескендiров Iзiм жолдастың сөзi де онша қанағаттандырарлық болмады. Ол өзiнiң шығармаларындағы ұлтшылдық идеясын айқындап айтып бере алған жоқ. «Бұл бiлiмнiң аздығынан болған қаталар едi»,– деп өзiнiң күнәсiн жеңiлдетуге тырысты. Жиылыста Әуезов Мұхтардың қаталары жайында көп сөз болды. Бiрақ Әуезов өзiнiң сөзiнде: шығармаларындағы көптеген қаталарын, құнды шығармалар бере алмағандығын айқын айтудың орнына: «Менiң шығармаларымды жұртшылық кезiнде сынады »,– деп орынсыз дәлелге жармасты. Жиылыс Әуезовтің шығармаларындағы қаталарын мейлiнше дұрыс сынады. Әуезов 32-жылдан берi Совет жазушыларының қатарында келе жатыр, жұртшылық Әуезовтің творчестволық қызметiне жағдай жасады. Бiрақ ол заманымызға сай құнды шығарма берген жоқ. Жиылыс Әуезовтен қаталарын түзеп, құнды, сапалы шығармалар берудi талап еттi. Орманов Ғали жолдас өзiнiң қаталарын толық айтпады, халық жауы Жансүгiровтің ықпалында болғандығын, бүкiл творчестволық жолында Жансүгiровке елiктегендiгiн, шығармаларын соған арнағандығын ашық айтпады. «Жансүгiровтің жау екендiгiн бiлмедiм»– деп өте шықты. «Мүсiрепов халық жауы Смағұлов Ғазиздi жақтап, оны «Социалистiк Қазақстан» редакциясының аппаратында ұстады. Белгiлi жулик Айсаринмен тығыз байланыс жасады, оны партия қатарында қалдыруға әрекет еттi. Мүсiреповтың «Өмiр ертегiсi» деген әңгiмесiнiң геройы белгiлi өтiрiкшi, қашқын, жулик Мәмбетбаев едi», – дедi өзiнiң сөзiнде Тәжiбаев. жүктеу/скачать 3.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|