Туменбаева Н. С

Органикалық молекулада бір функциялық топ болса, затты монофункционалдық зат, бірнеше бірдей топ болса – полифункционалдық зат, ал бірнеше әр түрлі топтар болса – гетерофункционалдық зат дейді.

Номенклатура тривиалдық (жабайы) және ИЮПАК-тың (Теоретикалық және қолданбалы химияның халықаралық одағы) жүйелеу номенклатурасына бөлінеді.

Өзінің кезегімен ол орынбасарлық және радикал – функционалдық болып бөлінеді.

Тривиалдық атаулар – тарихи бірінші берілген атаулар. Олар заттардың табиғи көзін, аса айқын қасиетін, алыну әдісін, қолданылу саласын көрсетіп тұрады. Бұл атаулар амин қышқылдарының, көмірсулардың, алколоидтардың, стероидтардың, дәрілік заттардың атауларының арасында жиі кездеседі.Тривиалдық атаулардың мысалдары:

а) сүт, алма, лимон, қымыздық, пальмитин (пальманың майынан) қышқылдары;

б) глицин, глицерин, глюкоза, этиленгликоль – «тәтті» деген грек сөзінен;

в) пирожүзім қышқылы – жүзім қышқылын қыздырғанда алынады «ріros» – от;

г) аскорбин қышқылы – «skorbut» цинга, «а» - жоқ – цинга ауруына қарсы тұратын, оның алдын алатын витамин.

Сіңісті болып кеткен тривиалық атаулар ИЮПАК шешімі бойынша осы уақытқа дейін қолданылады.

Жүйелеу номенклатура бойынша заттарға атау бергенде «органикалық радикал», «қатар бастаушы», «сипаттамалық топ», «орынбасар» деген ұғымдар қолданылады.

Органикалық радикал – органикалық молекуладан бір немесе бірнеше сутек атомдары үзіліп кеткенде түзілетін, бос валенттілігі бар көмірсутек қалдығы. Органикалық радикалды «бос радикалмен» шатастыруға болмайды. «Бос радикал» - жұптаспаған электроны бар атом немесе атомдар тобы. Мысалы: · СІ, · Н, · НО₂.

Органикалық молекулалардан бір сутек атомын үзіп алғанда бір валентті, екеуін үзіп алғанда – екі валентті радикалдар түзіледі (2-ші кесте).

Көмірсутек		Радикалдар
формуласы	атауы	формуласы	атауы	формуласы	атауы
	Метан		Метил		Метилен
	Этан		Этил		Этилен
	Пропан		Пропил		Этилиден
	Бутан		Бутил		Пропилиден
	Пентан	- С5 Н11	Пентил		Үшіншілей бутил
	Гексан	- С6 Н13	Гексил		Екіншілей бутил
	Гептан	- С7 Н15	Гептил	СН2 = СН -	Винил
	Октан	- С8 Н17	Октил		Фенил
	Нонан	- С9 Н19	Нонил		Ацетил
	Декан	- С10 Н21	Децил		Карбоксил

Қатар бастаушы - алифаттық қосылыстарда заттың негізін түзіп тұрған ең ұзын көміртек тізбегі немесе карбокцилдік және гетероциклдік қосылыстардың циклі.

Сипаттамалық топ – қатар бастаушымен тікелей байланысып тұрған немесе оның құрылымына жартылай кіріп тұрған функциялық топ.

Орынбасар – қатар бастаушы құрылымымен байланысып тұрған көмірсутек радикалы немесе функциялық топ.

Орынбасарлық номенклатурада заттың атауы күрделі сөз түрінде беріледі. Ол қосымшадан, түбірден, жалғаудан, орынбасардың орнын көрсетіп тұрған саннан құралады (3-ші, 4-ші кестелер).
Тек қосымшада көрсетілетін орынбасарлар. 3 –ші кесте.

Қосымша және жалғауда көрсетілетін сипаттамалық топтардың үлкендік реті. 4-ші кесте.

Функциялық топ	Қосымшадағы атауы	Жалғаудағы атауы
- /С/ж ООН	-	қышқылы
- СООН	Карбокси	Карбон қышқылы
- SO3 H	Сульфо	Сульфон қышқылы, сульфоқышқыл
- /С/≡N	-	нитрил
О - /С/ Н	Оксо	аль
/С/ =О	Оксо	он
- ОН	Гидрокси /окси/	ол
- SН	Меркапто	тиол
- NН2	Амино	амин

1. 
   Қосылыста бірнеше орынбасар болса, сипаттамалық ең үлкен аға топты тауып алып, оның атауын жалғауда береді.
   
2. 
   Негізгі көміртек тізбегін анықтайды. Ол:
   

б) орынбасарлардың саны;

в) еселенген байланыстардың саны максималь болу керек;

г) тек қосымшада көрсетілетін орынбасарлар мен көмірсутек орынбасарлардың саны максималь болу керек.

3. 
   Қатар бастайтын құрылымды нөмірленгенде сипаттамалық аға топ, немесе есесленген байланыс ең кіші нөмір алу керек. Тізбек симметриялы болса, нөмірлеуді орынбасарлар кіші нөмір алатындай нөмірлейді.
   
4. 
   Қатар бастаушы құрылым мен аға топтың атауын береді. Ол үшін қаныққан көмірсутек қаңқасының атауына – ан, қос байланысы барға – ин жалғауын қосып, аға топты атайды.
   
5. 
   Қалған орынбасарлардың бәрін алфавит ретімен, тұрған орнын көрсетіп қосымшада атайды. Жазғанда түбірмен қосып жазады.
   

ОН

3 - гидроксибутан қышқылы, организмдегі алмасу процесстерге қатысады.

СН₃ – С = СН – СН – СН – С = СН – С --- Н

СН₃ СН₃

НС - С – ОСН₃

СІ Ғ

СН₃ – С – СН – СООН

SH СН₃ NН₂

2 - амино – 3 – меркапто – 3 метилбутан қышқылы, ауыр металдардың

қосылыстарымен уланғанда қолданылады.

Радикал – функционалдық номенклатура бойынша көбінесе моно – және дифункционалды қосылыстар мен кейбір табиғи заттардың кластарын атайды. Ол үшін заттың тривиалдық атауының алдында орнын грек әріптерімен көрсетіп, орынбасарларды атайды. Мысалы:

О (кетон)

(мет) γ β α

СН₃ – С – С₆ Н₅ (фенол) Н₂N – СН₂ – С Н₂ – СН₂ – СООН
метилфенолкетон γ – аминомай қышқылы

СІ β α СІ

СН₅ СН₂ = С

СІ

орто – хлортолуол; α, α – дихлорэтилен

Н₅ С СН₅

Н₅ С СН₅

полифункционалдық заттарды атағанда, топтың алдында ди-, три-, тетра-, дейді. Мысалы: С₂ Н₅ОН С Н₂ – СН₂ СН₂ – СН – С Н₂

ОН ОН ОН ОН ОН

этанол, этандиол, пропантриол,

этил спирті этиленгликоль глицерин

1. 
   Тюковкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия, 1990 г.
   
2. 
   Под редакцией Тюковкиной Н.А., Руководство к лабораторным занятиям по биоорганической химии, Москва, 1985.
   
3. 
   Верболович П.А., Практикум по органической, физической, коллоидной и биологической химии, Алма-ата, 1973.
   
4. 
   Николаев А.Я. Биологическая химия, Москва, 1989.