Тураева Айгүл Тасболатқызы

     Жұмыстың құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш тараудан, қорытынды мен пайдаланылған әдебиет тізімінен тұрады. 
 

     ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ  

     Диссертацияның "Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының негізгі белгілері" атты бірінші тарауында белгілілік/белгісіздік категориясының танымдық сипаты, референция теориясымен байланысы, тіл прагматикасына қатысы, қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясының парадигмалық жүйесі, оларға негіз болатын критерийлер, қызметі, белгілілік және белгісіздік мәнін білдіретін жағдаяттар көрсетілді.

     Тілді функционалдық тұрғыдан зерттегенде, сөйлеу барысындағы грамматикалық бірліктердің қызметіне баса назар аударылады. Яғни ұғымдар мен олардың тілдегі көрінісі сарапталады, сөйлеуші санасындағы коммуникативті маңызды категориялар тексеріледі. Олардың тіл құрылымында өзіндік орны болады. Сөз етіп отырған белгілілік/белгісіздік категориясы да ұғымдық категорияға жатады. Белгілілік/белгісіздік категориясы тілдік категория ретінде өте күрделі құбылыс болып табылады. Функционалды-семантикалық категория ретінде ол басқа категориялармен тығыз байланыста қарастырылып, сана жұмысына байланысты тұрғысынан сөз болуы керек. Тілдік категория ретінде ол тілдік семантика, ұйымдасу тәсілдері, берілу жолдары тұрғысынан сипатталуы керек.

     Белгілілік/белгісіздік категориясын тануда ғалымдар арасында бірқатар пікірталастар да кездеседі. Рылов Ю.А. оны грамматикалық категорияға жатқызса [1], Крушельницкая К.Г. коммуникативті-синтаксистік категорияға [2], Алехина М.И. контекстуалды категорияға жатқызса [3], Ревзин И.И. оны "жасырын синтаксистік категория" деп атайды [4]. Тілдік семантикаға деген қызығушылықтың артуы, ғылымдардың байланысы тілді де тұтас жүйе ретінде қарастырып, белгілілік/белгісіздік категориясы мәндерін сан қырлы сипатын анықтауға жол ашып отыр. Белгілілік/белгісіздік категориясының мәні жағдаят сипатымен тығыз байланысты. Мұнда сөйлеуші позициясына ерекше мән беріледі, себебі оның нысанға қатысы, тыңдаушыға әсері т.б. байланысты сөйленістің белгілілік деңгейі анықталады. Белгілілік/белгісіздік мәндерінің жиынтығы тілдік бірліктердің көптүрлілігімен ерекшеленеді.

     Қазақ тіліндегі белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының құрылымы өте күрделі. Ол имплицитті (морфологиялық, синтаксистік, лексикалық құралдар арқылы) және эксплицитті түрде көрініс табады. Тіл фактілерін функционалдық тұрғыдан қарастырғанда ғана тілдің түрлі деңгейлеріндегі құралдарды бір категория (белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы) шеңберінде сөз етуге болады.

     Белгілілік/белгісіздік категориясын референтті категория ретінде қарастыру есімдердің мәніне ғана емес, тілдік емес нысандарға, сөйленіс пресуппозициясына, тілдік және тілдік емес контекстерге, сөйлеуші мен тыңдаушының орнына, олардың аялық білімдеріне назар аударуды қажет етеді. Белгілілік/белгісіздік категориясының логика-семантикалық және прагматикалық сипатын тексеру белгілілік/белгісіздік сияқты инвариантты мәнді анықтауға да мүмкіндік береді. Белгілілік мәні анафора, дейксис немесе сөйлесушілердің аялық білімінің нәтижесінде туындауы да мүмкін. Белгілілік/белгісіздік категориясы өз ішінен оппозиция құрайды, соған байланысты оларды бір-бірінсіз қарастыру дұрыс нәтиже бере алмайды. Жалпы есімдер заттық мәнде жұмсалып, нақты зат атауларымен референтті қатынаста болған жағдайда ғана белгілілік/белгісіздік оппозициясын бере алады. Жалқы есімдер негізінен нақтылық мәнде жұмсалады.

     Бірінші рет қолданылған белгісіз зат есімнің коммуникативті жүгі мол болып, ол сөйленістің ремасына жатады. Тема мен рема барлық сөздерге түгелдей қатысты болса, белгілілік/белгісіздік зат есімге ғана қатысты болады. Ремалық жалпы есім интродуктивті сөйленісте алғаш сөз болған семантикалық компонент ретінде сипат алады. Рема құрамында белгісіз зат есімнің қолданылуы жүйелі сипат алады. Белгілілік/белгісіздік семантикалық категориясының негізгі белгісі адамның сөйлеу қызметімен, нақты коммуникация актімен байланысты. Белгілілік/белгісіздік оппозициясы бір зат не құбылыс туралы сөйлесушілердің, коммуникация мүшелерінің хабардар болуы негізінде көрініс табады. Кацнельсон С.Д. белгілілік/белгісіздік мәндерін "сөйлеу барысында жаңа, бұрын айтылмаған заттар" туралы сөз болуымен байланыстырады [5]. Мәтінде алғаш рет сөз болған нәрсеге қатысты белгісіздік мән көрінсе, бұрын айтылған, белгілі нәрсе туралы сөз болғанда, белгілілік мән көрінеді. Сөйлеуші кез келген нәрсе туралы сөз еткенде, оның тыңдаушыға таныс не таныс еместігін міндетті түрде ескеріп отырады. Зат не сөйлеуге негіз болған адам тыңдаушыға бейтаныс болған жағдайда сөйлеуші белгісіздік мән қолданады. Ал сөйлеуші мен тыңдаушыға таныс жайттар сөз болса, есім сөз белгілілік мәнде жұмсалады. Заттың таныс не бейтаныс болуы сөйлеуші мен тыңдаушы позициясына байланысты, яғни сөйлеуші тыңдаушыға заттың қаншалық дәрежеде таныс екенін ескереді.

     Кейде адресатқа референт белгісіз болғанымен, есім тобы белгілілік мәнде жұмсалуы мүмкін. Мәселен, менің әке-шешем деген тіркес әрқашан да белгілілік мәнде жұмсалғанмен, олар туралы адресант таныс болмауы да мүмкін. Белгілілік логикалық тұрғыдан қарастырылғанда, негізінен заттың не адамның жекешелік тұлғасымен байланыстырылады. Адамның әке-шешесі жалғыз болғандықтан, менің бір әкем немесе менің бір анам деп қолданылмайды.

     Белгілілік/белгісіздік семантикалық категориясы тілдің түрлі деңгейлерінде көрініс тауып, белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық өрісін түзеді. Белгілілік және белгісіздік мәндерінің берілу жолдарын айқындауда даралау, жинақтау, жалпылау, нақтылау, тұтастық жағдаяттары айқындалды. Жұмыста зерттеу айтылым деңгейінде жүргізілді. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының жекелеген мәндері - белгілілік те, белгісіздік те түрлі деңгейдегі құралдар арқылы көрініс табады. Алайда оларды өзара бірлікте, байланыста қарастыру қажет. Себебі олар бірінсіз-бірі тілдік жүйе құрай алмайды. Себебі олар біртұтас жүйе құрауы үшін коррелятының болуы шарт. Осыған байланысты белгілілік/белгісіздік категориясының ертедегі жазбалардағы көрінісін арнайы зерттеген ғалым Сабитова З.К. былай дейді: "...Определенность и неопределенность как частные значения функционально-семантической категории определенности/ неопределенности выражаются разноуровневыми средствами, которые находят свое ококнчантельное воплощение в предложении. При этом существенным и необходимым является рассмотрение языковых единиц, выражающих значения определенности и неопределенности во взаимосвязи, в системе, поскольку подход к любой единице языка как изолированной исключает появление у нее той или иной формы, если она не вписана языковую систему" [6, 4-б.].

     Референция теориясы белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясы сөйлеу актімен, сөйлеушімен байланыстыра қарастырылады. Бұл дәстүрлі тіл білімінің шеңберінен шығуға мүмкіндік береді. Белгілілік/белгісіздік функционалдық-семантикалық категориясы есімдердің референттігіне, яғни ақиқат шындықпен сәйкес келуіне негізделеді. Сондай-ақ коммуникация процесі сөйлемнің грамматизациялануына, яғни референция актінің сөйлеушінің коммуникативті ниетіне байланысты анықталады.

     Белгілілік/белгісіздік категориясын сөйлеу прагматикасымен тығыз байланыста қарастырудың мәні зор. Сөйлеу барысында сөз болған заттың сөйлеуші мен тыңдаушыға таныс, белгілі болуы коммуникация қызметі үшін қажетті талаптардың бірі болып табылады. Ал зат тыңдаушыға таныс болмаса, сөйлеуші оны сипаттау үшін оған ұқсас басқа заттармен салыстыра отырып, түсіндіруі керек болады. Функционалдық бағыттағы зерттеулерде грамматикалық тұлғалардың тілдегі қолданыстарының мазмұндық жағына, сондай-ақ нақты семантикалық аяға қатысты жағдаяттар түріне ерекше назар аударылады. Белгілілік/белгісіздік функционалды-семантикалық категориясының ерекшелігі сөйлеу актінде көрініс тауып, коммуникациямен тығыз байланыста болады. Қандай да бір мағына контексте, тілдік жағдаятта көрініс табады. Контекст түрлері грамматикалық тұлғалардың нақты белгілі бір қызметте қолданылу мүмкіндігін сипаттайды. Контекст тілдік бірліктердің грамматикалық мағыналарының негізгі шарты болып табылады.