«умумий математика» кафедрасы
Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 131.94 Kb.
|
| .Оқушылардың шығармашылық қызметінің мәні мен сипаттамалық ерекшеліктері
Математикалық ойлау лабораториясына енуге, математикалық ойлау логикасын шешуге, математикалық зерттеулердің бағыттаушы элементтерін табуға, математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға ұлы ойшылдар жан-жақты атсалысқан. Архимед геометриялық денелердің ауданы мен көлемін табудың ерекше тәсілін пайдаланған. Декарт математикалық зерттеулер жүргізудің арнайы ережелерін құрастырды. А.Пуанкаре "Наука и метод" деген еңбегінде арнайы зерттеусіз-ақ, өз тәжірибесіне сүйене отырып математикалық шығармашылықтың мәнін ашуға ұмтылады. Оның ойынша математикалық шығармашылықтың негізгі элементі ойлау төмендегі қасиеттермен сипатталады: 1)естің өзгешелігімен, талқылаудағы күрделі математикалық дәлелдеулерді есте сақтау қабілетімен; 2) математикалық ой қорытудың (ойлаудың), ойша тұжырымдаудың дұрыс орналасуымен; шығармашылық процеспен бірге болатын эмоциальды әсерленгіштігімен сипатталады. Шығармашылық адамның өзіндік психологиялық әрекеті, ол ең алдымен психологиялық ұғым болып табылады. Психологияда бұрыннан оқығанды қайта еске түсіру және шығармашылық ойлау деген ұғымдар бар.Адам бұрын қалыптасқан тәсілдердің сипатын немесе бір объект туралы бұрынғы көзқарастарын қайта еске түсіру арқылы қайталайды. Оқушылар әрекетінің шығармашылық түрі қандай да бір жаңалықты ашуға бағытталған сыртқы дүниенің қандай да болса бір заты не ақыл-ойдың белгілі құрылымы не адамның өзінде байқалатын сезгіштік арқылы сипатталады.Оқушының ең жоғарғы деңгейдегі шығармашылық өз бетінше жұмысы-бұл мәселені қою және оның шешілу жолын табу деген сөз. Жаңа білімді меңгеру процесі оқушыға меңгерілген шындықтарды өз бетінше тексеруге мүмкіндік беретіндей, қарама-қайшы фактілердің өзара қақтығысында оның сенімділігін анықтау сияқты мәселелер шығармашылық ойлаудың дамуы мен қалыптасуы арқылы қатар жүреді. Оқушының ойлау қабілетінің дамуы шығармашылық сипаттағы есептерді шешу арқылы ғана емес, сондай-ақ оқу-танымдық әрекеттің басқа да түрлері арқылы дамиды (стандартты типті есептерді, жаттығулар мен логикалық есептерді т.б. шешу арқылы). Оқушының ақыл-ойының дамуы шығармашылық ойлаудың дамуынан, шығармашылыққа деген арнайы қабілеттің қалыптасуынан, сондай-ақ басқа да танымның және практикалық әрекеттің компоненттерінен, еске сақтаудың дамуынан, логикалық және аналитикалық ойлаудан, интелектуальды дағдылар мен біліктен және басқалардан тұрады. Сөзсіз, оқушының өздігінен орындайтын жұмысы, тіпті оның негізіне таза еске түсіру-таным қызметі жатса да ол оқушыны білімсіздіктен білімділікке өткізетін қозғаушы күш болады. Еске түсіру әрекеті оқушының білімін сандық жағынан байытады, оқушының танымдық есептерді шеше білу дағдысын қалыптастырады, алайда оның тиімділігі-мұғалім жүйелі түрде оқушының өзіндік танымдық белсенділігін дамытқанда ғана өлшеусіз өседі. Математикадан оқушыларға жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың өзіндік ерекшеліктері бар, ол негізінен оқушылардың өз қалауы бойынша жүргізілетін ерікті жұмыс. Егер мұғалім класта өтілетін сабақ кезінде оқушылардың сабаққа қатысуы туралы оншалықты алаңдамайды, өйткені жалпы дәстүрге енген заңдар мен қалыптасқан әдет бойынша олар сабаққа келуге міндетті. Ал, сыныптан тыс жұмыстардағы оқушылардың қатысуын оларды қызықтыру, ынтасын арттыру. өтілетін материалдардың мазмұнды болуы мен ондағы себеп-салдарлар оқушыларды өзіне баурап қызықтыра алатын болуы арқылы қамтамасыз етуі керек. Бұл көбінесе өтілетін материалдың мазмұнына, жұмысты ұйымдастыру әдісіне және мұғалімнің шеберлігіне тікелей байланысты. Сондықтан сыныптан тыс жұмыста кластағы сабаққа қарағанда қызығушылық, материалдың мазмұны мен дәлелді болуы, ынта, қабілет сияқты ұғымдар зор роль атқарады. а) Қызығушылық туралы ұғым Психологияда қызығушылық туралы ұғым "объектіге сезіммен қарау, оған ерекше назар аудару" арқылы анықталады. Тануға деген қызығушылық оқушылардың шығармашылық әрекетке бейімділігі, олардың қабілеттілігінің, дербестігінің дамуының пәрменділігінің негізі болып табылады, ал кейде ол кәсіптік бағдарлаудың негізі болып табылады. Қызығушылықтың негізіне оқушының білім мазмұны мен оның күшті әсері арқылы қалыптасқан ондағы үнемі туындайтын қажеттілік жатады. Оқушылардың математика пәніне деген қызығушылығын тиімді түрде қалыптастырудың негізгі шарттары: мұғалімнің ықпалы, туысқандары мен жолдастарының ықпалы, кластағы және сыныптан тыс сабақтарды шеберлікпен өткізе білу, математиканың мәнін сезіну, математиканы үйренудегі және оның есептерін проблемалық-шығармашылық тұрғыдан шеше білу, сыныптан тыс жұмыстарға белсене қатысу, өзіне өзі сенетін қанағаттанғандық сезім қалыптастыру, т.с.с. болып табылады. Математикаға қызығушылық оқушының рухани әлемін кеңейтеді, пәннің ішкі сырын терең білуге мүмкіндік тудырады, математикалық білімдерді мықты және ұзақ еске сақтайды, көз алдыға елестету арқылы математиканың жаңа қырларын ашуға көмектеседі, білімдінің назары барынша терең және анық та зор, орнықты сезімге айналып, сезгіштік қабілеті артады. ә) Ынталандыру, оқу материалының дәлелділігінің математикадан сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда және оқушылардың танымдық әрекетінде зор маңызы бар. Ынталандыру әрекетті қозғаушы қоғамдық мәні және объективті сипаты бар құбылыс. Ал, оқу материалының дәлелді болуы ынталандыруды туғызатын әрекеттің дербес негізі, яғни дәлел - жеке адамның ерекшелігін көрсетуші. "Дәлел - адамның қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін саналы түрде ізденуді туғызатын әрекет. Дәлел қажеттіліктің негізінде туа отырып аз не көп бейнелеумен пара пар. Дәлел белгілі бір негіздегі және адамның еркін анықтайды, адамның қоғамға деген талабының қатысын көрсетеді. Дәлел белгілі бір адам үшін маңызды роль атқарады. Адамның әрекеті мен қылығын жеке адам әрекетінің қандай мәні бар екенін бағалауда дәлелдің баға жетпес мәні бар" (0). Сонымен, дәлел өзінің пайда болуында ынталандыруға қарағанда барынша дербес ұғым. Ынталандыру мен дәлелдің арасында тығыз байланыс бар, оқушылардың қоғамдық белсенділігі мен шығармашылық инциативасының дамуы мәселесіне енетін, тығыз байланыстарды ашатын және бұл байланыстарды біліктілікпен қолданатын құбылыс болып табылады. Бұл ынталандырудың тиімділігі мен оқушылардың қызметінің дербестік деңгейін анықтауда іске асырылатын қандай да бір сыныптан тыс жұмысқа оқушылардың жеке басының құштарлығы басты көрсеткіш болып табылады. б) Қабілеттілік, бейімділік, дарындылық оқушылардың шығармашылық қызметтерінің дамуының ең басты белгілері Математикадан сыныптан тыс жұмыстардың алдына қойылатын басты мақсаттардың бірі оқушылардың математикаға деген қабілеттілігі мен бейімділігін білу, олардың қабілетін одан әрі дамыту болып табылады. Қабілеттілік - белгілі бір іс-әрекетті орындауда елеулі мәні бар жеке адамның қасиеті. Әдетте қабілеттілік адамның психологиялық ерекшелігіне қарай тапсырылған жұмыс түріне (оқуға деген қабілеттілік, ойындағы қабілеттілік, қажетті материалды еске түсіру, көз алдыға елестету, ойша амалдар орындау т.б.) орындалған талаптарға сәйкес бағаланады. Бұл арада бірінші жағынан қажетті білім, білік дағдыны тез және дұрыс меңгеріп, екінші жағынан ол білімдерді қолданудың сонылығы маңызды роль атқарады. Оқыту процесінде қабілеттіліктің бірінші аталған пайда болатын түрлері жеңіл байқалады, ал шешуші мәнге ие болатын шығармашылық әрекет соңынан байқалады. Оқу озаттары барлық мұғалімдердің тапсырмаларын орындай отырып, тапсырманы орындаудың сонылығы жөнінен басқалардан ерекшеленбейді, бұл әсіресе әр оқушы ерекше жеке тапсырма орындайтын, оны орындау әр оқушыдан ерекше шығармашылықты талап ететін математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстарда ерекше бадырайып көрінеді. Белгілі іс-әрекетті өз бетімен шығармашылықпен орындау мүмкіншілігін қамтамасыз ететін қабілеттің ерекше түрі- талант деп аталады (0). Ал, бейімділік адамның белгілі бір әрекетпен айналысуға бет бұрып, оған көңілінің аууы және оны жүзеге асырудағы икемділігі. И.И.Павловтың жоғары жүйке жүйесінің түрлері туралы ілімінде адам қабілетінің әр қилы болып келуі сигнал жүйелерінің өзіндік ерекшеліктеріне байланысты екендігі айтылады. Ұлы физиолог сигнал жүйелерінің бірінен бірінің ара салмағына, яғни өктемдік етуіне сәйкес үш түрлі типі болады деп тұжырымдаған. Олар: суретші типі, ойшыл тип, аралас тип. Мысалы, "суретші" өкілдерінде бірінші сигнал жүйесінің қызметі басым болып отырады, өйткені суретшілер, музыканттар іс-әрекетте есту т.б. сезім мүшелерінің қызметіне сүйенеді. Ал, өз тіршілігінде сөзді қару ететіндердің (математиктер, филолог, философ, т.б.) іс-әрекеттерінде екінші сигнал жүйесі жетекші роль атқарады. Қабілеттің дарындылық (балалық кезде ерекше байқалатын, туыстан берілетін нышандар жүйесі), талант, данышпандық деп аталатын кез келген адамда кездесе бермейтін жоғары түрлері де болады. Қабілеттің қандай түрі болмасын өлшеусіз ерен еңбектен туындайды. Маңдайдан тер төгілмейінше ешқандай қабілет өз мәніне ие бола алмайды Қабілет адамның жан қуаттарының түрлі жақтарымен тығыз байланысты. Ол наным мен сенім, күшті ерік-жігер, тұрақты мінез, алғыр зейін, еңбек сүйгіштік, өзіне өзі қатты талап қоя білу т.б. Осы сияқты сапалармен ұштасып, бұлар бірін бірі ылғи да толықтырып отырады. Қабілетті адам егер шығармашылықпен іс атқармаса, тіпті талантты деген кісінің өзі қабілетінен айрылады (0). Қысқаша айтқанда, математикалық қабілеттілік логикалық тұрғыдан ойлай білу белгілерімен, өзінің назары мен ойын басқара білумен сипатталады. Математикалық қабілеттілік проблемасы бойынша психологиялық-педагогикалық зерттеулерге талдау жасаудың нәтижесінде келесі қорытындыларды жасадық: 1) Орта мектеп көлеміндегі математиканы оқытуға қажетті қабілеттілік деп оқу материалын шығармашылықпен меңгеру және есептерді өз бетінше шығармашылықпен шеше білу қабілетін түсінеміз. 2) Математикалық қабілеттің даму проблемасын көптеген оқу-тәрбие мәселелерін бірге қарастыратын комплексті проблема деп түсінуге болады, олардың ең маңыздылары: логикалық ойлауды дамыту, кеңістікті көз алдыға елестету мен кеңістік жөніндегі түсінікті дамыту, өзінің жеке басының математикаға деген қабілетін дамыту болып табылады. Бұл мәселелер зерттеліп отырған мәселенің ядросы іспеттес және мұны шешу алға қойылған мақсатқа жетудің алғы шарттарының бірі (0). Оқушылардың шығармашылық қызметі үнемі ойлануды, қандай да бір белгісізді іздеуге бағытталады.Адам белгілі бір іс-әрекет процесінің нәтижесінде белгісізден қандай да бір жаңаны табуды шығармашылық ойлау деп атайды. Ойлау еске сақтаудың белгілі бір даму деңгейінің негізінде дамиды, ол есте сақталған мәселелердің мазмұнына, көптігіне, осы есте сақталған мәселелердің мазмұнын қолдана білуге тікелей байланысты. Ойды еске сақтаудың қарама-қайшылығы мыналардан тұрады: оқушытегі, ойлау процесі, бұрын алған білімдері мен біліктері жетімсіз болғанда басталады. Баланың тілді меңгеріп тәжірибе жинақтауы арқылы белсенді танымдық әрекеті қалыптасады, жаңа әдістер туындап, ойлаудың жаңа формасы пайда болады.Егер оқу процесінде тұрақты түрде ойлау процесінің заңдылығы нақты ескерілуге мүмкіндік жағдайлар үнемі жасалатын болса ғана оқушының танымдық әрекеті мен ойлау қабілетінің дамуын басқару мүмкін болады. Бұл ойлау әрекетінің түріне және олардың құрылымына қатысты. Олар әрбір нақты жағдайларда еске сақтаудың әр алуан қатынастарына байланысты. Зерттеу мәселелерын шешу барысында жоғарыда көрсетілгеніндей ойлаудың аналитикалық және эвристикалық түрлері бір бірімен әрқашан үйлеседі. Шешілетін мәселенің мазмұнына және басқа да факторларға байланысты ойдың бір не одан басқа түрі басымырақ болуы мүмкін. Ойлаудың аналитикалық түрі логикалық ойлаудың ережесі бойынша ойдың бүкіл ағымында сипатталады. Проблемалық жағдайдың барлық элементтері біртіндеп анализге, синтезге, жалпылауға, абстракциялау мен нақтылауға ұшырайды. Бұл ой жүгіртулер бірінен кейін бірі белгілі ретпен, белгілі кезеңмен проблеманы шешу деңгейіне көтеріле береді. Мұғалімнің басшылығымен жасалатын алгоритм бойынша жоспарлаған сияқты проблема шешіледі (0). Осы айтқандарымызды "Қасқыр, ешкі және капуста" деген белгілі есеп арқылы бейнелеп беруге болады. Бұл есепті шешу алдымен аналитикалық ойлау (шешудің аналитикалық жолы) жолымен шешіледі. Бірінші қасқырды өзеннің екінші жағына өткізсе, онда ешкі капустаны жеп қояды. Егер капустаны өткізетін болса, онда қасқыр ешкіні жеп қояды. Шаруа осындай байқап көрулерден кейін есептің дұрыс жолын табады, яғни ешкіні алады, қасқыр капустаны жемейді, шаруа ешкіні өзеннің екінші жағына қалдырады, енді қасқыр және капустаны алуға келеді. Бұл арада тағы мынадай қиындық кездеседі. Егер капустаны алса, онда оны қарсы беттегі ешкі жеп қояды, егер қасқырды алса, онда ол екінші беттегі ешкіні жеп қояды. Шаруа капустаны алуға келгенде байқап көреді және қателеседі. Есепті шешудің алғашқы тәсілі дұрыс шешімге әкелмейді. Бұл жағдайдан құтылудың жолы тапқырлықтың нәтижесі (эвристикалық элемент). Есептің дұрыс шешімі екінші рет қатынағанда қасқырды әкетіп, ешкіні қайтып әкелу, ешкіні осы жағада қалдырып, капустаны басқа жағаға алып кету, бұдан соң ғана ешкіні алып кету керек. Осы кезеңде есепті шешудің жаңа тәсілін табу қажет болады. Бұл арада сезгіштік басты роль атқарады. Бірақ шешім алгоритмінің логикасы белгілі бір мағынада өзі сезінуге әкеледі, жалпы алғанда есеп шешімінің барысын, оның дұрыстығын біртіндеп тексеру арқылы байқауға, шешуге болады. Оқушының ойлау әрекеті өзінің негізі жөнінен интуициялық ойлауға жатады. Іс жүзінде оқушының интуициясы затты тез қабылдау, оны түсінуге деген ойы анық, түпкі мәнін тану ролін атқарады. Оқу процесіндегі интуиция - бұл шығармашылық қиял мен түсініктің тәсілі және тездетілген дұрыс мағыналы ойша пайымдау және қалыптасқан бұрынғы іс-тәжірибе, бұрынғы білім. Дедукциялық тәсілдер ешбір оңды нәтиже бермеген кезде, тек сонда ғана интуицияның ролі ерекше өседі. Мысалы, "Бір кісіге арналған қайық" есебі жоғарыда айтылғандарға мысал бола алады. Өзен жағасына екі адам келді, өзеннен өту үшін қайықшыдан қайық сұрады. Қайықшы қайығын беріп тұрып, "қайыққа тек бір адам ғана отыруға болады және қайығымды қайтару керек" деп ескертті. Белгілі әдістермен бұл есеп шешілмейді. Өзеннен бірінші болып өтетін адам қайықты қайтара алмайды, ол үшін өзі қайтып келуі керек. Есептің шешуі әзірше белгісіз. Есептің шешуі тек эвристикалық жолмен табылуы мүмкін. Екі адам өзеннің екі жағынан келуі керек екенін сезінуі қажет. Бұл арада есептің берілгендері және мақсаты бар. Берілгендері толық емес, есеп шарты қысқаша айқын емес сөзбен тұжырымдау арқылы берілген. Оқушының аналитикалық түрдегі ойлау әрекеті ақыл-ойдың ізденісі, әрекеттің белгілі тәсілдерін қолдану арқылы өтеді, ал эвристикалық ойлау әрекеті болжау, гипотеза және оларды негіздеп дәлелдеу арқылы пайда болады. Шығармашылық ойлау ақыл-ой ізденісінің белгілі бір құрылымына, мәселенің шешілуі мен қойылуына бағытталады және біртіндеп ойлау әрекетімен тығыз байланысты болады. Атап өтетін тағы бір жағдай математикадан сыныптан тыс жұмыстағы оқушылардың шығармашылық қызметінің бір ерекшелігі проблеманы шешуде мұғалімнің ролін басқалар: ата-аналар, ғалымдар, таныстар мен басқа оқушылар атқаруы мүмкін. Оқушылардың қызығушылығы, оқу материалының дәлелді себептері, қабілеттілік және олардың шығармашылық қызметінің арасындағы өзара тығыз байланыстар оқушының шығармашылық қабілетінің кемелденуіне әкеледі. Математикадан жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстың барлық түрі оқушылардың қалауы бойынша жүргізілетіндіктен, ондағы қызығушылық, себеп-салдар, әрекеттің себебін талдауға, синтездеуге талаптану, жалпы ойлану туралы талаптану "ең алғашқы шығатын қайнар көзіне қандай да бір ойлау процесі алынатындықтан" өзінің мағынасы бойынша аталған мәселелер ең жоғарғы дәрежелі мәнге ие болады. Демек, оқушылардың шығармашылық қызметінің пәрменді қалыпқа келуінің ішкі шарттары оқуға деген себеп-салдардың бар болуы. Адам бір нәрсені түсінуі қажет болғанда, тек сонда ғана ойлай бастайтынын психология анықтады. Оқушыларды шығармашылық ойлауға үйрету туралы сөз болғанда олардың сезіне білу қабілетін дамыту туралы айту қажет. Сезінуде басқа психологиялық қабілет сияқты жаттығуды, тәрбиелеуді қажетсінеді. Сезгіштіктің пайда болатын көздері қанағаттану сезімі тек физиологиялық қана болып қоймай, көз алдыға келтіріп елестету, еске сақтау, ақыл-ой еңбегі болып табылады. жүктеу/скачать 131.94 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|