Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти


-жадвал Шаркий Европадаги тугридан-тутри инвестициялар



Pdf көрінісі
бет10/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   24
ЖИ ва ХИМ

6-жадвал Шаркий Европадаги тугридан-тутри инвестициялар 
млн. долл. 
 
 
1994 
1995 
1990
-95 
1996-
2000 
Венгрия 
1146 
4400 
1120

12968 
Польша 
1875 
2500 
7148 
21969 
Чехия 
878 
2500 
5666 
15466 
Словакия 
187 
200 
775 
2150 
Словения 
87 
150 
501 
3052 
Албания 
53 
75 
205 
583 
Болгария 
105 
150 
412 
1428 
Руминия 
340 
400 
933 
4017 
Бошка 
Болкон 
давлатлари 
120 
100 
300 
2210 
Балтика 
давлатлари 
430 
400 
1280 
1890 
Россия 
1000 
2000 
4400 
26960 
Украина 
91 
113 
574 
1400 
Бошка 
МДХ 
давлатлари 
640 
800 
2300 
5085 
Шаркий Европа 
4791 
10475 
2714

63847 
Шаркий  Европа 
ва собик СССР 
6952 
13788 
3569

99186 
 
       Урушдан кейинги даврда капитал олиб чикиш жараёнининг мухим 
тенденцияларидан  бири  давлатнинг  тартибга  солувчи,  назорат  килувчи, 
рагбатлантирувчи функциялар билан бу жараёнга фаол аралашувидир. 
       Саноати  ривожланган  давлатларнинг  капитал  миграциясига 
таъсири,  масалан,  миллий  ва  давлатлараро  даражада  капитал  экспорт-


www.qmii.uz/e-lib 
36 
импортини рагбатлантириш йули   билан амалга оширилади. Заём, портфель 
инвестийиялари шаклидаги капитал кучишига нисбатан давлат сиёсати унинг 
харакати йулидаги барча тусикларни олиб ташлаш асосида курилади. Давлат 
тугридан-тугри  хорижий  инвестицияларга  нисбатан  иктисодиётда  миллий 
манфаатларни химоя килишга каратилган хар кандай чекланишларни куллаш 
хукукини  саклаб  колади.  Характерли  томони  шундаки  капитални  хорижга 
олиб  чикиш,  хорижий  капитални  олиб  киришдан  кура  купрок  тартибга 
солинади. 
       Давлат  куйидаги тартибга солиш чораларидан фойдаланади: 
       1) 
Молиявий  тартибга  солиш  усуллари:  тезлаштирилган 
амортизация,  солик  имтиёзлари,  субсидия,  заёмлар  бериш,  кредитларни 
сугурталаш ва кафолатлаш; 
       2)  Номолиявий  усуллар:  ер  майдонлари  бериш,  керакли 
инфраструктура билан таъминлаш, техник ёрдам курсатиш. 
       Хорижий  капитал  куйилмаларни  тартибга  солишнинг  мухим 
амалий  хужжати  Осиё-Тинч  океани  хамкорлик  ташкилоти  доирасида  ишлаб 
чикилган  “Кунгилли  кодекс  ”дир  (1994  йил  Жакарта).  Мутахасисларнинг 
фикрича  истикболда  Жахон  савдо  ташкилоти  (ЖСТ)  томонидан 
фойдаланиладиган  бу  “Кодекс”  да  куйидаги  инвестицион  тамайиллар 
белгилаб берилган: 
       -донор давлатларга дискриминациясиз ёндашув; 
       -хорижий инвестициялар учун миллий режим; 
       -инвестицион рагбатлантиришлар согликни саклаш, хавфсизлик ва 
атроф-мухит  химояси    сохаларибаги  талабларнинг  кучсизланишига  йул 
куймаслиги керак; 
       -савдо 
ва  капитал  куйишни  чекловчи  тартибга  солувчи 
инвестицион талабларни минималлаштириш; 
       -етарли  ва  самарали  компенсация  тулаш  шарти  билан  жамият 
максадларига  ва  миллий  конун  ва  халкаро  хукук  тамойилларига  мувофик 
дискриминациясиз  асосда  экспроприациядан  ташкари,  инвестицияларни 
экспро-приация килишдан воз кечиш; 
       -руйхатга  олиш  ва  конвертация  имкониятини таъминлаш; 
       -капитал олиб чикихдан чеклашларни олиб ташлаш; 
       -хорижий  инвестор  томонидан  миллий  инвестор  билан  тенг 
равишда  реципиент  давлат  конунларига,  маъмурий  коида  ва  холатларига 
риоя килиниши; 
       -инвестицион  лойихани  амалга  ошириш  муносабати  билан 
хорижий персоналга келиш ва вактинчалик туришга рухсат бериш; 
       -келишмовчиликларни  консултатциялар  ва  музокаралар  ёки 
хужалик судлари оркали хал килиш. 
       Амалиёт 
шуни 
курсатадики, 
рагбатлантириш 
сиёсати 
инвестицияларни  жалб    килишга  бозор  омилларига  нисбатан  камрок  таъсир 
курсатади. Иктисодий эркинлик, бозор  механизмларининг  тусиксиз  ишлаши 
ташки инвестицияларни жалб килишда  мухим  критерий хисобланади. 


www.qmii.uz/e-lib 
37 
       Америка  иктисодчилари  томонидан  ишлаб  чикилган  иктисодий 
эркинликнинг  интеграл  курсаткичи  у  ёки  бу  мамлакатда  давлат  хужжалик 
субъектларига нисбатан канчалик фаол аралашишининг 10 та турли хусусий 
курсаткичларининг  агрегирация  килинган  характеристикасини  намоён 
килади. 
       Хусусий  курсаткичлар  уз  навбатида  бундай  аралашиш  мумкин 
булган куйидаги сохалардаги холатни намоён килади: 
        -савдо сиёсати; 
       -солик; 
       -монитар сиёсат; 
       -банк тизимининг ишлаши
       -хорижжий инвестицияларни хукукий тартибга солиш; 
       -мулк хукуки
       -мамлакатда  ишлаб  чикариладиган  товарлар  ва  хизматлар  умумий 
хажмида давлат истеъмолининг улуши; 
       -иктисодий рагбатлантириш сиёсати; 
       -давлатда мавжуд «кора бозор»нинг микёси; 
      -нархнинг ташкил топиши ва иш хакини тартибга солиш. 
       10  курсаткичнинг  хар  бири  буйича  давлат  1  дан  5  балгача  олиши 
мумкин  (мувофик  равишда  давлатнинг  иктисодиётга  энг  кам  ва  энг  куп 
аралашуви) (2-диаграммага каранг). 
       Тадкикотлар  натижасига  кура  1995  йилда  энг  эркин  деб  банк  иши 
ва  монетар  сиёсатдан  бошка  барча  курсаткичлар  буйича  бир  бал  олган 
Гонконг  иктисодиёти  тан  олинди.  Айни  пайтда  Хитой  юкоридаги 
диаграммада  охирги  уринни  эгаллайди.  Аммо  бу  Хитойга  хар  йили  куп 
миллиардли хорижий инвестицияларини жалб килишга халакит бермайди. 
       Халкаро  капитал  миграцияси  жараёнларидан  Россия  хам  четда 
эмас. Капитал олиб чикиш муносабатида унинг урни кандай? 
       Россия  хорижий  заёмлар  олишда  дунёда  энг  йирик  капитал 
донорларидан 
биридир. 
«Россия 
бизнесининг 
доиравий 
столи» 
маълумотларига  Караганда  90-йиллар  уртасида  хориждаги  ресурсларг  шу 
жумладан,  олиб  чикилган  ва  инвестиция  килинган  долларлар,  хорижий 
карзларнинг умумий хажми йирик сумма - 700 млрд. долл. ни ташкил этади. 
Бунда 80-йиллар охирида бошланган «капитал экспорти» давом этмокда. 
Хорижда  Россия  капитали  иштирокидаги  минглаб  фирмалар  фаолият 
курсатмокда.  Уларнинт  бир  кисми  Совет  даврида,  асосий  купчилиги  эса, 
охирги  йилларда  ташкил  этилган.  Баъзи  фикрларга  .Караганда  хориждаги 
Россия  инвестицияларининг  хожми  9-10  млрд.  долл.ни  ташкил  этади. 
Солиштириш учун, масалан АКШники 1 трлн. долл.га якин, Япония ва Буюк 
Британияники  бир  неча  юз  миллиард  долларни  ташкил  этади.  Аммо  бой 
давлатларга  тугри  келадиган  нарса  Россияж  тугри  келмайди,  чунки  унинг   
узи   хорижий   молиялаштиришдан   жуда манфаатдордир. 
       Россиянинг  ќориждаги  ишбилармонлик  инвестициялари  асосан 
ђарбда,  шу  жумладан,  оффшор  марказлар  ва  солик  жаннатларида 
жойлаштирилган.  Хулди  шу  ерда  Россия  жисмоний  ва  хукукий 


www.qmii.uz/e-lib 
38 
шахсларининг  ссуда  шаклидаги  хорижий  капитал  куйилмалари  (яьни,  банк 
депозитлари, бошка молиявий институтлар хисобидаги маблаглар ва х.к.) хам 
жойлаштирилган.  Уларнинг  бир  кисми  киска  мулдатга  ташки  иктисодий 
операцияларни  амалга  ошириш  учун  жжойлаштирилган.  Уларнинг  умумий 
киймати 25-35 млрд.долл. деб бахоланмокда. Россиядан капитал олиб чикиш 
икки  усулда  олиб  борилмокда:  конуний  йул  ва  «капитал  кочиши»  шаклини 
олган ноконуний усул.             
Капитални  конуний  йул  билан  олиб  чикиш  собик  СССР  Министрлар 
Кенгашининг  1989  йил  18  майдаги  412-ракамли  «Совет  ташкилотларжнинг 
хориждаги  хужалик  фаолиятини      ривожлантирий  хакидаги»  карорига 
асосланади.  Шу  муносабат  билан  конуний  капитал  олиб  чикишга  кайд 
килинган  карорга  мувофик  тузилган  ва  хорижий  корхоналар  Давлат 
руйхатига  киритилган,  катнашган  барча  давлат  ва  нодавлат  корхоналари 
киради. 
 
Конуний  капитал  олиб  чикишга,  Россиянинг  мухтор  банклари 
хорижий  активларининг  ошишини  киритиш  мумкин.  1992  йилдаёк  улар  4 
млрд.  доллга  ошиб  1994  йилнинг  бошида  20  млрд.  долл.ни  ташкил  этди. 
Масалан, 1994 йилда «Менатеп» банки бир Америка банки улуш пакетининг 
бир  кисмини  сотиб  олиб,  «Валмет»  компаниялар  гурухи  хиссадорлик 
капиталининг 20% ига эга булди. 
  
Россиядан  хусусий  капиталнинг  асосий  кисми  1989  йилда  собик 
СССР  Хукумати  корхона,  бирлашма  ва  ташкилотларга  ташки  бозорларга 
тугридан-тугри чикиш хукукини бериш тугрисида карор кабул килинганидан 
сунг  бошланган  «капитал  кочиши»  доирасида  олиб  чикилмокда. 
Капиталнинг  Россиядан  кетиши  1990  йилда  кучаиди.  Бунинг  натижасида 
Россиянинг  йукотишларини  тасаввур  килиш  учун  куйидаги  ракамларнид 
келтирамиз: 
 
йиллик капитал кочиши 10-15 млрд. долл.  (баъзи маълумотларга 
караганда, 50 млрд. долл.гача) деб бахоланади. Таккослаш учун: 1993 йилда 
нефть махсулотлари экспорти 2-8 млрд. долл. булди, йиллик ёгоч экспорти - 
1 млрд. долл. 
Хозирги  вактда  капитал  кетиши  жуда  нозик  тус  олмокда  ва  хар  доим 
хам  харакатдаги  конунчилик  доирасида  назоратгал  тушмайди.  Бу  жараен 
хусусан куйидагиларни уз ичига олади: 
1)  Россияга  утказилмаган  экспорт  тушуми.  Факатгина  1992  йилда 
унинг  хажми  4,6  млрд.  долл.ни  ташкил  килди.  1994  йилда  экспорт 
тушумининг  кайтмаслиги  2  млрд.  долл.ни  ташкил  этди.  федерал  бюджетга 
эенг куп охиригача келмаслик нефть, нефть махсулотлари ва рангли металлар 
каби товар турларй буйича булмокда. 
2)  Экспорт  нархларининг  камайтирилиши  ва  импорт  нархларининг   
оширилиши.   Бу   айникса   бартер келишувларида куп кулланилади. 
3)  Кейинчалик  товар  етказиб  бермасдан  ва  Россия  резидентлари 
хорижий 
счетларига 
валюта 
утказмасдан 
калбаки 
импорт 
контрактлари\асосида  аванс  туловлари.  Импорт  операцияларида  валюта 
кетишини экспертлар йилига 5-6 млрд. долл. деб бахолайдилар. 


www.qmii.uz/e-lib 
39 
4)  Эркин  конвертирланадиган  валютани  контрабанда  йули  билан  олиб 
чикйш ва бошкаларю 
«Капитал  кетиши»  тушунчасига  баъзи  иктисодчилар  ташки  савдо 
операциялари  доирасида  Россия  иктисодиёти  бой  берган  фойда,  шунингдек 
Россия  иктисодиёти  ички  оборотидаги  чет  эл  валютасини  кушишни  таклиф 
килмокдалар  ™Капитал  кочиши™  тулов  балансида  «утказиб  юбориш  ва 
хатолар» молдаси буйича хисобга олинади. 
«Капитал  кочиши»  кучли  инфляция,  юкори  соликли  ва  сиёсий  бекарор 
давлатлатларга  хосдир,  унинг  хаммаси  Россияга  хосдир.  Бу  сабабларга 
давлатга  ишонмаслик,  давлат  ичида  капитал  саклаш  ва  инвестицияси  учун 
имтиёз  ва  рагбатлантиришнинг  йуклиги,  давлат  чегараларининг  очиклиги, 
экспорт устидан кучсиз валюта назорати каби факторларни кушиш мумкин. 
Хусусий капитал Россиядан кочиб хорижга нафакат классик сабабларга кура, 
балки  капитал  эгаларининг  уни  баркарор  иктисодиёт,    экспроприациядан 
хавфсизрок жойлаштиришга харакати билан олиб чикилмокда. Бир вактнинг 
узида  90-йилларда  жамиятимизнинг  катта  даражада  криминаллашганлигини 
ёлда тутган холда, таъкидлаш керакки, «Капитал кочиши»нинг књп кисмини 
ноконуний  йул  билан  топилган  маблаглар  ташкил  килади.  Хорижга  олиб 
чикиш  унинг  учун  «тозалашнинг»  йулларидан  бири.  Бу  жараён  нафакат 
Россия,  балки  сезиларли  криминал  структуралар  булгар  куплаб  давлатлар 
учун  хам  характерлидир.  Россия  хукумати  капиталнинг  хорижга  окиш 
жараёнини  чеклаш,  назоратга  олиш,уни  каналлаштириладиган,  назорат 
килинадиган капитал олиб чикишга айлантиришга харакат килмокда. 
Валюта маблаглари хараюатини назорат килиш-бу биринчи навбатда уларни 
кучйриш  буйича  операцияларни  амалга  оширувчи  банк  муассасалари 
устидан  назоратни  амалга  оширишдир.  Россия  ташкарисига  бундай  харакат 
икки шаклда амалга оширилиши мумкин: накд ва накдсиз. Биринчи шакл - бу 
божхона  органларига  тааллукли,  иккинчиси  -  асосан  Россия  Марказий 
банкига. 
Шунингдек, Россия корхона  ва ташкилотларининг маблаглари айнан  Россия 
банкларининг  хисоб-китоб  ракамларида  туриши  мухимдир.  Агар  улар 
хорижий  банкларга  кетиб  колса  (хозирда  худди  шу  нарса  руй  бермокда), 
бунда - назорат  органларининг  дастаси етмайдиган булади. 
Назарда  тутиш  керакки,  хар  кандай  назорат  ва  тартибга  солиш  тизими 
комплекс булиши ва капитал кетиши учун янги тешиклар пайдо булмаслиги 
учун  тулик  бутунлигича  киритилиши  лозим.  Капитал  кочишининг  олдини 
олиш  ёки  сезиларли  камайтириш  буйича  комплекс  тизим  яратиш  доирасида 
куйидаги  чоралар  таклиф  килинмокда.  Авваламбор,  Россиядаги  хорижий 
инвестицияларининг давлат томонидан  назорат  килинишини      кучайтириш,    
уларни        инвестицион  муносабатда  энг  фойдали,  кулай  давлатлар,  зона  ва 
минтакаларга  йуналтириш.  Масалан,  МДХ  давлатлари,  эркин  иктисодий 
зоналар,  Осиё-Тинч  океани  минтакаси.  Чунки  Россия  фирмаларининг 
хорижга    инвестиция    килиши  максадга  мувофиклиги  умумдавлат 
манфаатлари  билан  аникланиши  лозим.  Устиворлик  Россия  ички  ишлаб 
чикарилишини ривожлатирилишига берилиши керак. 


www.qmii.uz/e-lib 
40 
«Капитал кочиши» жараёнини чеклаш куйидаги аник чоралар оркали амалга 
оширилиши мумкин: 
Товар ва хизматлар экспорти ва импорта тушумлари репатриацияси устидан 
ягона  божхона-валюта  назорати.  Бартер  операциялари  устидан  алохида 
назорат; 
Капитал олиб чикишни лицензиялаш; 
Россиянинг 
хориждаги 
инвестицияларини 
инвентаризация 
килиш, 
корхоналар  ва  капитал  куйилма  хажмларининг  хакикии  ракамларини 
аниклаш. 
Маъмурий  чоралар  ахамиятини  ортикча  бахоламаслик  керак,  чунки 
корхоналарни 
хорижда 
ишлашга 
кизиктирувчи 
нарса 
иктисодий 
мафаатдорликдир  ва  айнан  шу  нарса  капитал  харакатининг  йуналиши  ва 
характернуй  белгилайди.  Агар  биз  бирор  нарсага  эришишни  истасак 
корхоналарда  рубл  билан  ишлашга  кизикишни  оширишга  эришиш  лозим. 
Хорижга  «капитал  кочиши»  ни  камайтириш  буйича  асосий  чора  Россияда 
шундай  инвестицион  мухит  яратиш  керакки  хам  ички  капитал  учун,  хам 
фойдали  куллашни  кидираётган  хорижий  инвестициялар  учун  кизикарли 
булсин. 
 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет