Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги карши мухандислик-иктисодиёт институти


-Мазу. Халкаро иктисодий интеграция



Pdf көрінісі
бет23/24
Дата02.01.2022
өлшемі0.74 Mb.
#452806
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24
ЖИ ва ХИМ

11-Мазу. Халкаро иктисодий интеграция
      режа  
1.Иктисодий интеграциянинг объектив асослари ва боскичлари. 
2.Гарбий     европа     иктисодий     интеграцияси ривожланишининг узига 
хос томонлари. 
3.  Минтакавий      иктисодий      интеграциянинг      асосий  билан  белгилари 
(НАФТА, МЕРКОСУР, АТЭС ва б.). 
4. Россиянинг минтакавий интеграцион гурухлар билан муносабати. 
Таянч иборалар 
 
1. 
Интеграция. 
Интеграционализация 
 
производства. 
Научно-техническая  революция.  Очик  иктисодий    экономика.  Очик    савдо  
зоналари.  Бож  иттифоки.  Умумий  бозор.  Иктисодий    уюшма.  Сиесий  
иттифок. 
2. 
Европа    иттифоки.  Европа  эркин  савдо  ассоциаси. 
(ЕЭСА).  Рим  шартномаси.  ЕУ  нинг  хукукий    структураси.  Иктисодий  
интеграция.   
 
XX  асрнинг  иккинчи  ярмида  хужалик  хаётининг  байналминаллашуви   
замонавий   жахон   хужалиги ривожланишининг илгор анъанасига айланди. 
Жахон хужалиги   глобал   байналминаллашувининг   асосий анъаналаридан 
бири  у  ё  бу  давлат  ёки  энг  ривожланган  давлатлар  гурухининг  кенг  таъсир 
зонаси  вужудга  келишида  намоён  булмокда.  Бу  давлатлар  ва  давлатлар 
гурухи жахон хужалиги алокалари океанида узига хос китъалар хосил килиб 
бошка  давлатларни  уз  атрофида  бирлаштирувчи  узига  хос  интеграцией 
марказларга айланмокдалар. 
Иктисодий  интеграция  уз  навбатида,  бу  жараён  катнашчилари  давлатлар 
уртасида  ишлаб  чикариш  ва  капиталнинг  байналминаллашувига  имкон 
яратмокда.  Иктисодий  интеграцияга  бошловчи  жараёнларни  схемали  тарзда 
куйидаги узаро боглик (кайта боглик) занжирда тасвирлаш   мумкин:   ишлаб   


www.qmii.uz/e-lib 
99 
чик,ариш      кучларининг  ривожланиши  -  халкаро  мехрат  таксимоти  -  ишлаб 
чикариш  ва  капиталнинг  байналминаллашуви  -  иктисодий  интеграция. 
Иктисодий интеграцияга иккита омил катта таъсир курсатади: илмий-техник 
инкилоб ва транс-миллий корпорациялар. 
Жахон   хужалигида   интеграцион   жараёнлар ривожланишининг  тупланган  
тажрибаси      иктисодий  интеграция  хосил  булиши  ва  ривожланишининг 
куйидаги турт боскичидан утишга гувохлик беради: 
1. Тариф ва бошка чекланишларни бекор кдлиш билан эркин савдо зонасини 
таъсис килиш; 
2.Савдода  мехнат  ва  капитал  харакатида  ягона  тарифлар  урнатиш  билан 
божхона иттифок ташкил килиш; 
3.  Катнашувчи        давлатлар        иктисодий        сиёсатини  мувофиклаштириш 
билан хеч кандай дискриминациясиз иктисодий иттифок; 
4.  Ягона  иктисодий  сиёсат,  умумий  валюта  ва  давлатдан  юкори  турувчи 
тартибга солувчи органларга эга тулик интеграция. 
Охирги икки боскич узида у ёки бу интеграцион гурухга хос булган томонлар 
билан боглик маълум кичик боскичларни жамлаши мумкин. 
Минтакавий  интеграция  иккита  даражада  руй  беради.  Уз    хужалик  
фаолиятида  интеграцион  жараёнларга  киришувчи  алохида  компаниялар 
даражасида.  Давлатнинг  жамоа  ёки  бир  томонлама)  бир  максадга 
йуналтирилган  фаолияти  у  ёки  бу  давлатлар  гурухд  доирасида  мехнат  ва 
капитални бир-бирига боглаш интеграцион жараёнларига шароит яратганда, 
узига 
хос 
интеграцион 
воситалар 
ишлашини 
таъминлаганлигини 
давлатлараро даражада. 
Иктисодий  интеграция  Гарбий  Европда  энг  тулик  ривожланди.  Объектив 
иктсодий  жараёнлар  билан  бир  каторда  Гарбий  Европа  интеграцияси  В. 
Гюго,  И.  Кант  каби  Европа  сиесий,  жамоат  арбоблари  ва  файласуфлари 
томонидан олга сурилган ягона Европа гояси билан хам сугорилган. 
Европа      иттифоки      (ЕИ)      ташкил    топиши      ва  ривожланишининг  янги 
тарихи  1951  йилдан  бошланди.  Шу  йилнинг  апрелида  6  давлат  -  Франция, 
ГФР,  Италия,  Бельгия,  Нидерландия  ва  Люксембург  аъзо  булиб  кирган. 
Европа  кумир  ва  пулат  бирлашмаси  (ЕКПБ)  хакидаги  битим  имзоланди.  Бу 
Гарбий  Европа  интеграциясининг  узига  хос  кириш      кисми      эди.      Унинг   
хосил      булиши      ва  ривожланишининг  реал  бошланиш  вакти  юкоридаги 
давлатларда  1957  йилдан  Европа  Иктисодий  Xамжамияти  (ЕИЖ)  ва  атом 
энергияси  буйича  Европа  Хамжамияти  (Евроатом)  хакидаги  битимлар 
имзоланган.  Хамжамият  таркибига  ривожланиш  даражаси  юкори  булган 
давлатлар  кирди.  Бу  эса,  кейинги  15  йил  мобайнида  иктсодий  усишнинг 
юкори суръатида булишини куп жихатдан таъминлади. 
Гарбий Европа интеграциясининг ривожланиши 50-йиллар охиридан хозирги 
вактгача  нотекис  ва  карама-каршиликлар  билан  кечди.  Шу  билан  бирга 
Европа  Иктисодий  Хамжамияти  ташкил  килишда  унинг  олдига  куйилган 
максад ва вазифалар, унинг бутун фаолияти давомида етарли даражада тулик 
ва муваффакиятли амалга оширилди. 
Гарбий Европа интеграцияси ривожланишини рамзий равихда турт боскичга 


www.qmii.uz/e-lib 
100 
булиш мумкин. 
Биринчи боскич (50-йиллар охири - 70-йиллар урталари) Хамжамият хаётида 
“олтин аср” хисобланади. Унда божхона иттифоки мулдатдан олдин тузилди, 
ягона  аграр  бозори  нисбатан  муваффакиятли  яратилди,  ЕИХга  учта  янги 
давлат: Буюк Британия, Дания ва Ирландия кирди. 
ЕИХ  ёки  уни  купинча  айтганларидек,  “Умумий  бозор”ни      ташкил   
килишнинг   аник,   максадлари куйидагилар: 
-катнашувчи  давлатлар  уртасида  савдода  аста-секин  барча  чекланишларни 
олиб ташлаш; 
-учинчи давлатлар билан савдода умумий бож тарифларини урнатиш; 
-“одамлар  /ишчи  кучи/,  капитал,  хизматлар”  нинг  эркин  харакатига 
тусикларни олиб ташлаш; 
-транспорт  ва  кишлок,  хужалиги  сохасида  умумий  сиёсат  ишлаб  чикиш  ва 
амалга ошириш; 
-валюта иттифоки тузиш; 
-солик, тизимини унификация килиш; 
-конунчиликни якинлаштириш; 
-иктисодий          сиёсатни          мувафакиятлаштириш  тамойилларини  ишлаб 
чикдш. 
Буларни    амалга  ошириш  максадида  бошкарув  структураси  мажмуи  -  ЕИХ 
Вазирлар  Кенгаши,  Европа  Хамжамиятлар  комиссияси,  Европа  кенгаши, 
Европа Суди, Европа парламенти ташкил килинди. 
Узининг  биринчи  вазифаси  килиб  ЕИХ,  аъзо  давлатлар  товарлар,  капитал, 
хизматлар  ва  ишчи  кучининг  умумий  бозорини  ташкил  килиш  вазифасини 
куйди.  Бунинг  учун  Божхона  иттифоки  тузилди.  Айнан  Божхона  итгифоки 
ЕИХ, асосида ётади. Божхона иттифоки доирасида: 
- катнашчи   давлатлар   узаро   савдосида   савдо чекланишлари йукотилди
- учинчи давлатларга нисбатан ягона божхона тарифи урнатилди; 
- капитал, кредитлар, пул кучирмаларининг эркин харакатига эришилди; 
-  ишчи  кчи  миграцияси  эркинлиги  ва  турар  жой  танлаш  эркинлиги 
таъминланди. 
Бу чоралар саноат интеграциясининг тезлашишига имкон берди. Бир  вактда 
компенсацион йигимлар ва кишлок хужалиги фонди оркали молиялаштириш 
ёрдамида  жамоа  протекционизмини  урнатиш  шакли  оркали  аграр 
интеграцияни амалга оширишга харакат килинди. ЕИ аграр сиёсати ЕИ аъзо-
давлатларининг  купгина  кишлок,  хужалик  махсулотлари  учун  умумий 
минимал  нарх  урнатишни  кафолатлайдиган  ягона  нархлар  тизимига 
асосланади.  Умумий  бозорнинг  шаклланиши  ЕИХ,  давлатлари  миллий 
монополияларининг трансмиллийга айланиш жараёнини тезлаштирди, шерик 
давлатлар  иктисодиётига  киришга  имкон  яратди.  ЕИХ  ривожланиши 
Хамжамият  аъзо-давлатларининг  ёпик,  миллий  хужаликдан  ташки  бозорга 
юзланган очик типдаги иктисодиётига интенсив утишини билдирарди. 
Иккинчи  босцич  (70-йиллар  урталари  -  80-йиллар  урталари)  ЕИ  тарихига 
асосан  тургунлик  даври  сифатда  кирди.  Бу  даврда  ЕИ  аъзо-давлатлари 
Европа  валюта  хамкорлиги  дастури,  ташки  сиёсий  консультациялар 


www.qmii.uz/e-lib 
101 
механизмини  кабул  килишга  муваффак  булсаларда,  намоён  булган  негатив 
анъаналар  Гарбий  Европа  иктисодий  интеграциясининг  жилдий  инкирозига 
олиб келди. Бу инкироз евросклероз номини олди. 70-80- йилларнинг бошида 
ЕИ  давлатлари  уртасидаги  ривожланишдаги  фарк  усди.  1981  йилга  ЕИга 
Грециянинг кириши билан бу анъана янада ёркднрок булди, чунки бу давлат 
иктисодиёти хамжамиятнинг бошка катнашчилариникига нисбатан жуда паст 
даражада эди. 
Учинчи  боскич  (80-йилларни  2-чи  ярми  90-йилларнинг  боши)  -  хамжамият 
таркибининг  янада  кенгайиш  боскичи.  1986  йилда  Испания  ва 
Португалиянинг  кушилиши  давлатлар  уртасидаги  диспропорциянинг 
кучайишига  олиб  келди.  ЕИХга  аъзо  булган  вактида  Португалияда  киши 
бошига  тугри  келадиган  даромад  ЕИХ  даги  уртача  даромаднинг  тахминан 
ярмига,  Испанияда  эса  3/4  к,исмига  тугри  келарди.  Янги  катнашчи-
давлатларда тахминан бешдан бир киши кишлок хужалигида ишларди, ЕИХ 
да эса ун учдан бир киши. Шу билан бирга, айнан шу давр Гарбий    Европа    
интеграцияси    ривожланишидаги авваламбор Ягона Европа акти (ЯЕА)нинг 
кабул килиниши билан боглик булган янги туртки билан характерланади. 
ЯЕА  да  Хамжамият  катнашчи-давлатларининг  умумий  максади      -      Европа   
Иттифоки      -      Хамжамият  катнашчиларининг  сиёсий  альянсини  намоён 
килувчи  ва  нафакат  уларнинг  юкори  даражадаги  иктисодий,  валюта-молия, 
гуманитар  хамкорлигини  балки  ташки  сиёсатини,  шу  жумладан, 
хавфсизликни  таъминлашни  кузда  тутувчи  бирлашма  тузишни  тасдикади. 
ЯЕАнинг  Марказий  холати  шундаки,  унда  ЕИХ,  аъзолари  ягона  хужалик 
организмини  ташкил  к,иладиган  ягона  иктисодий  худудни  кайд  килинди. 
ЯЕАнинг кабул килиниши билан Хамжамият аъзо-давлатларининг микро- ва 
макроиктисодиёт,  сиёсат  ва  хукук,  фан  ва  экология,  минтакавий 
ривожланиш,  ижтимоий      муносабатлар      сохасидаги      интеграцион 
жараёнлар  кучайди.  90-йиллар  бошида  ЕИ  -  аъзо-давлатлари  ягона  бозор 
асосларини  яратишни  амалда  тугатдилар  ва  валюта-иктисодий  ва  сиёсий 
иттифокларни шакллантиришга бевосита якинлашдилар. 
Туртинчи  боскич  (90-йилларнинг  урталари  -  XXI  аср  боши).  Ягона  Европа 
актига  мувофик,  1993  йил  1  январдан  бошлаб  Хамжамият  чегаралари  ичида 
ишлаб  чикариш  воситаларининг  эркин  харакати  киритилди.  Амалда 
хамжамият  доирасида  ягона  иктисодий  худуд  вужудга  келди.  Бу  ЕИ  нинг 
иктисодий  интеграциясининг  сифат  жихатдан  янги  боскичга  кирганини 
англатади. 
Маастрихт Битими (1992 йил февраль) га мувофик, 1994 йил 1 январдан ЕИХ 
Европа  Иттифокига  айланди  ва  унинг  аъзолари  15  тага  етди.  ЕИ  доирасида 
тулик  ягона  ички  бозорнинг  тузилиши  амалга  оширилмокда.  Кейинги 
интеграцион  хамкорликнинг  максадлари  эълон  килинган.  Улар  уз  ичига 
ягона  валюта  ЕВРОни  эмиссия  килиш  хукукига  эга  ягона  Европа  банкини 
тузиш,  ички  чегараларсиз  ягона  Гарбий  Европа  худудини  ташкил  килишни 
олади. 
     ЕИ  хужумкор  ривожланиши  бу  жараёнда  карама-каршиликлар  ва 
кийинчиликлар  мавжуд  эмаслигини  билдирмайди.  Юкорида  ЕИ  га  янги 


www.qmii.uz/e-lib 
102 
аъзолар  кириши  муносабати  билан  юзага  келган  давлатлараро  ва  давлат 
ичидаги  диспропорциялар  кайд  килинган  эди.  ЕИ  нинг  мумкин  булган  янги 
кенгайиши  билан  хам  сезиларли  муаммолар  пайдо  булади:  ЕИга  киришни 
Туркия, Мальта ва Кипр кутмокда. 1996 йил январдан Туркиянинг ЕИ билан 
Божхона итгифоки хакидаги келишуви кучга кирди. 
ЕЙ ичида хам хаммаси “бир текисда” эмас. Энг катта кийинчиликлар Европа 
валюта  тизимини  шакллантириш  давомида  намоён  булмокда.  1992  йилдаги 
7%  га  Британия  фунт  стерлинги  ва  Италия  лираси  девальвацияси  окибатида 
руй берган ЕВТ инкирози Буюк Британия ва Италияни автоматик тарзда ЕВТ 
дан  чикариб  ташлади.  Валюта  иттифокдни  шакллантириш  унга  кириш 
мезонларига  эришиш  кийинчиликлари  билан  бирга  боради.  Талаб 
кдлинадиган  алмашув  курси  инфляциясининг  даражаси,  фоиз  ставкалари 
даражаси,  бюджет  дефицити  ва  давлат  карзига  факат  Люксембург  жавоб 
беради.  ЕИ  аъзолари  орасида      Иттифокни      кенгайтириш,        интеграцияни 
чукурлаштириш йули хакидги карама-каршиликлар мавжуд. 
Гарбий  Европа  ик,тисодий  интеграцияси  факат  ЕИ  чегаралари  билан 
чекланмайди: 60-йиллар бошидан бошлаб Европа эркин савдо ассоцияцияси 
мавжуд (ЕЭСА). ЕЭСА ЕИ дан фаркди  равишда давлат  усти функцияларига 
ва  давлатлараро  мувофиклаштирувчи  институтларга  эга  эмас.  ЕЭСА  аъзо-
давлатлари  (80-йилларда  улар  7  та  эди;  Бу  давлатлар  уртасидаги  божсиз 
савдо  товар  чикарилган  жойга  караб  ишлаб  чикилган  мураккаб  коидалар 
тизимига  асосланади.  Ягона  божхона  тарифи  йуклиги  сабабли  ЕЭСА  ичида 
божсиз савдо эркинлиги факат аъзо-давлатларда ишлаб чикарилган товарлар 
учун мавжуд. 
ЕЭСА га кирувчи давлатларнинг ва улар уртасидаги иктисодий алокаларнинг     
юкори          даражада  ривожланганлигига      карамасдан,      ЕЭСА      тулаконли 
интеграцион гурухга айланмади.  Амалда у ЕИХ/ЕИ  учун “фармклуб”, яъни, 
янги  аъзолар  етказиб  берувчи  булиб  колди.  Хозирги  вактда  ЕЭСА  нинг 
купгина аъзолари уни Шаркий ва Гарбий Епропа уртасида истикболли эркин 
савдо зонаси сифатида карамокдалар. 
ЕЙ  иктисодий  куввати,  унинг  кенгайиши  динамикаси  ва  алохида  Гарбий 
Европа  давлатларининг  у  билан  савдодан  кучли  карамлиги  бизда  машхур 
“Европада  кандай  килиб  бизнес  килиш  керак”  номли  китоб  муаллифи 
Вольфганг  Хайернинг  айтишича,  якин  келажакда  колган  Европа 
давлатларини  альтернатива  олдига  куяди:  ё  ЕИ  га  кириш  ва  кисман 
мустакилликдан  воз  кечиш,  аммо  шу  билан  бирга  дунёнинг  энг  йирик 
бозорларининг барча имкониятларидан фойдаланиш, ёки четда долган холда 
уз  иктисодиёти  учун  ёмон  окибатлар  билан  Гарбий  Европа  бирлашиш 
жараёнини узи учун йулни киркиб ташлаш. 
Буни  тушунган  собик  Узаро  Иктисодий  Ёрдам  Кенгаши  (УИЁК)  аъзо-
двлатлари  уз  йуллари  билан  боришга  интилмокдалар.  1990  йилда  улар 
Венгрия, Польша, Чехославакия аъзо булган “Вишеград учлиги” интеграцион 
гурухини ташкил этдилар. Чехославакия булиниб кетгач, бу гурух “Вишеград 
туртлиги”га  айланди.  1993  йил  1  мартдан  бошлаб  бу  гурух  доирасида  аста-
секин узаро божларни камайтиришни кузда тутувчи Марказий Европа эркин 


www.qmii.uz/e-lib 
103 
савдо  хакидаги  келишуви  кучга  кирди.  Бу  кадамга  шу  сабаб  булдики,  ЕИ 
билан  “Вишеград  туртлиги”нинг  хар  бир  аъзоси  махсус  “Европа 
келишувлари”  имзоланганлигига  карамасдан,  уларнинг  савдо-иктисодий 
муносабатлари  умуман  олганда  коникарсиз  ривожланмокда.  Шунинг  учун 
охирги  ун  йилликлар  мобайнида  ишлаб  чикдлган  Марказий  Европа  савдо 
иктисодий  алокаларини  саклаб  колиш  ва  купайтириш  учун  хам  бу 
интеграцион гурух тузилди. 
Гарбий          Европа        иктисодий        интеграцияси  ривожланишининг      
муваффакияти      жахоннинг ривожланаётган минтакаларида эътиборни жалб 
килади.  Лотин  Америкасида,  Африкада  ва  Осиёда  утгиздан  ортик  эркин 
савдо  зоналари,  божхона  ёки  иктисодий  иттифоклар  юзага  келди.  Аммо  энг 
сезиларли,  ривожланаётган  интеграцион  жараён  Шимолий  Америка  эркин 
савдо  зонаси  -  НАФТАни  ташкил  килиш  ва  фаолият  курсатиш  жараёни 
булди. Мавжуд булган АКШ билан Канада уртасидаги иктисодий интеграция 
ва  уларнинг Гарбий Европадаги    шериклар    билан     хамкорлиги     АКШни 
кониктирмай  куйди.  Натижада,  Шимолий  Америкадаги  интеграцион 
жараёнлар  икки  давлат  доирасидан  чикиб  кетди,  1994  йил  1  январда  кучга 
кирган  Шимолий  Америка  эркин  савдо  зонаси  хакидаги  шартнома 
имзоланди.  НАФТАга  АКШ  ва  Канададан  ташкари  Мексика  хам  кушилди. 
Блок  худуди  370  млн.  ахоли  ва  кучли  иктисодий  салохиятга  эга  худудни 
камраб  олади.  Бу  давлатлар  томонидан  ишлаб  чикариладиган  товар  ва 
хизматлар  7  трлн.  долл.ни  ташкил  килади.  Улар  улушига  жахон  савдоси 
умумий хажмининг 20% ига якини тугри келади. 
Шартноманинг асосий холатлари куйидагиларни уз ичига олади: 
-АКШ,  Канада  ва  Мексика  узаро  савдо  киладиган  товарларга  нисбатан 
божларни бекор килиш; 
-Шимолий  Америка  бозорини  уз  товарларини  Мексика  оркали  АКШга 
реэкспорт  килиш  йули  билан  америка  божларини  туламасликка  харакат 
килувчи Осиё ва Европа компаниялари экспансиясидан химоя килиш; 
-Мексикада банк ва сугурта ишида Америка ва Канада компаниядари капитал 
куйилмалари ва ракобатларига булган такикларни олиб ташлаш; 
-атроф-мухитни  химоялаш  билан  боглик  муаммоларни  хал  килиш  учун  уч 
томонлама гурухлар ташкил килиш. 
Беш  йил  мобайнида  АКШ  Мексикадан  импорт  килинадиган  махсулотлар 
турининг учдан икки кисми учун импорт тарифларини бекор килади. 
Имзоланган  келишувлардан  энг  куп  фойдани  савдо  блоки  истеъмолчилари 
олади,  чунки  ракобатнинг  кучайиши  ва  тарифларнинг  пасайтирилиши 
натижасида кенг товарлар доирасига нархлар пасаяди. Америка саноатчилари 
фойда  олишади,  чунки  арзон  ишчи  кучи  окими  кучаяди.  Кафолатланган     
даромаднинг     усиши     америка иктисодиётининг, электроника компьютер 
таъминоти,  курилиш  материаллари,  автомобиль  эхтиёт  кисмларини  ишлаб 
чикариш  ва  бошка  сохаларида  кутилмокда.  Айни  пайтда,  шакар,  цитрус 
мевалари,  кишки  сабзавотлар  етиштирувчи  Америка  фермерлари  зарар 
курадилар.  Мексикага  келганда,  у  НАФТА  ёрдамида  уз  иктисодий  усиши 
суръатларини оширмокчи - тахминан ЯИМнинг 1,б%-2,6%   йиллик   усиши.    


www.qmii.uz/e-lib 
104 
Натижада,        Мексика  иктисодиётини  ислох  килиш  ва  саноати  ривожланган 
давлатлар  клубига  кушилиш  муддатини  ярим  асрдан  10-15  йилга 
кискартириши мумкин. 
НАФТАдан  энг  кам  фойдани  олдинига  Канада  олади.  Унинг  иктисодиёти 
АКШники  билан  чамбарчас  боглик,  Мексиканики  билан  жуда  кам.  Аммо, 
НАФТА  ривожланиб  бориши  билан  Канада  интеграцион  жараёнга  янада 
купрок тортилади ва кенгаяётган бозордан диведентлар олади. 
НАФТА  фаолиятининг  биринчи  икки  йилида  экспорт  хажмининг  ошириш 
хисобига  кушимча  иш  уринлари  хосил  булишига  булган  умид  окланмади. 
Бундан  ташкари,  АКШнинг  Мексика  билан  савдодаги  ижобий  сальдоси 
йуколиб, 1995 йилда дефицит пайдо булди. Умуман олганда, НАФТА ташкил 
килувчиларнинг  режасига  кура,  тулаконли  Шимолий  Америка  бозори  2010 
йилда  ташкил  килиниши  мумкин.  Хозирдаёк,  Америка  иктисодчилари 
Аляскадан  Оловли  Ергача  чузилган  узига  панамерика  савдо  блоки  тузишни 
моделлаштирмокдалар. 
Интеграцион жараёнлар Жанубий Америкада хам фаоллашмокда. Уз даврида 
(60-йиллар  бошида)  бу  ерда  “эркин  савдо  зонаси”ни  яратиш,  сунгра 
Марказий  Америка  умумий  бозори  -  МАУБни  ташкил  килиш 
режалаштирилган  эди.  Бирок,  сиёсий  ва  иктисодий  инкироз  бу  режаларни 
амалга оширишга имкон бермади. 
90-йиллар      урталарида      интеграцион      жараёнлар  1991  йилда  Аргентина, 
Бразилия,  Уругвай  ва  Парагвай  (кейинрок  кушилган)  уртасида  тузилган  ва 
1995  йил  1  январда  кучга  кирган  “МЕРКОСУР”  савдо  пакти  тузиш  оркали 
фаоллашди.  Бу  пакт  умумий  ахолиси  200  млн.  кишидан  куп  булган  ва 
умумий ЯИМси 550 млрд. долл. булган давлатлар бирлаштирувчи янги йирик 
минтакавий савдо-иктисодий блок тузилишига олиб келиши керак. 
МЕРКОСУР  гурухи  тузилиши  натижасида  турт  давлат  узаро  савдосининг 
90%  хар  бир  тарифли  тусиклардан  озод  килинади,  учинчи  давлатлардан 
импортга эса, умумий тариф структураси ва божхона коидалари киритилади. 
Уз   минтакаларида   интеграцион   жараёнларни ривожлантиришга  Африка 
давлатлари  хам  интилмокдалар.  1989  йилда,  Африка  китъасининг  шимолий 
кисмида Жазоир,  Ливия,  Мавритания,  Марокко ва Тунис иштирокида Араб 
Магриби  Итгифоки  ташкил  килинган.  Бу  иттифок,  хакидаги  шартнома 
минтакавий  интеграция  даражасида  кенг  мик,ёсда  ик,тисодий  хамкорликни 
назарда тутади. Аммо, Шимолий Африка худуди бешта миллий чегаралардан 
ёпик, бир-биридан ажралган бозорлардан иборат. 
Бошка        Африка        давлатларининг        иктисодий  интеграцияга  интилиши 
ривожланган,  амалда  бир-бири  билан  иктисодий  алокалари  булмаган 
давлатларнинг  Африканинг  айрим  субминтакаларида  ички  бозорнинг 
эхтиёжларини  кондиришга  йуналтирилган   саноатни ривожлантириш учун  
шароит яратишга харакатни англатади. Иктисодий ва божхона иттифокдарни 
ташкил этиб  Африка давлатлари мувофиклаштирилган сиёсат асосида  узаро 
иктисодий  алокаларни  ривожлантиришни  режалаштирилган  эди.  Натижада, 
алохида  минтакаларда  иктисодиётни  модернизациялаш  базаси  сифатида 
нисбатан катта   сигимли   ички   бозорлар   ташкил   килиш мулжалланганди. 


www.qmii.uz/e-lib 
105 
Интеграция ривожланишининг мукобил йули, куп холда “уз кучлари билан” 
ривожланишга эришиш йули   сифатида  к,араларди.   “Уз   кучлари   билан” 
конценцияси  иктисодиёт  структурасини  кайта  куриш  аввало  махаллий 
ресурслар, ички ривожланиш омилларини сафарбар килиш хдсобига эришиш 
мумкинлигини  кузда  тутади.  Бу  гоя  Африка  бирлиги  ташкилотининг  2025 
йилга келиб Африка иктисодий хамжамиятини тузиш режасида хам бор. 
Африка  интеграцион  жараёнларининг  амалиёти,  Африка  давлатлари 
рахбарлари 
томонидан 
эълон 
килинган 
чукурлашган 
хамкорлик 
максадларининг  амалга  ошириш  имкониятлари  асосан  бу  максад  ва 
вазифалар факат яхши ният булиб колаётганлигини курсатади. 
Камбагал  ва  ривожланмаган  давлатларнинг  анъанавий  шаклдаги  иктисодий 
хамкорлиги  “камбагаллик  доирасидан”  чикишга  олиб  келмайди,  сезиларли 
бир ривожланишни таъминлаайди. Шу  билан бирга, Африка умумий бозори 
гояси,  уни  ташкил  килишдаги  муваффакиятсизликларга  карамасдан  хамон 
китъада машхурдир. 
XX  аср  охирида  Шаркий  Осиёда  интеграцией  жараёнлар  кучаймокда.  Турт 
Осиё  "аждархолари"  дан  бири  -  Сингапур,  шунингдек  янги  оким  ЯИД  - 
Малайзия,  Индонезия,  Таиланд,  Бруней  ва  Филиппин  кирган  Жанубий-
Шаркий      Осиё      давлатлари      Ассоциацияси  (АСЕАН)  карийб  30  йил 
мобайнида  энг  муваффакиятли  фаолият    курсатмокда.    Бу  гурух  доирасида 
узаро  хамкорликнинг      муваффакиятли      АСЕАН      катнашчи-давлатлари 
кучлилигининг  иктисодиёти  гуркираб  усиши,  улар  ривожланишининг  бир-
бирига мослиги, яхши йулга куйилган ва узок, тарих анъаналарига эга булган 
узаро  савдо  алокалари,  шунингдек  тартибга  солиб  булинган  хамкорлик 
шакли билан чамбарчас боглик. 
АСЕАН   режаларида   2000-йилгача    катнашувчи давлатлар божларини 38 
минг  турдаги  товарлар  буйича  уртача  5%  гача  кискартириш  мулжалланган. 
1995  йил  охирида  2003-йилда  тулаконли  эркин  савдо  зонаси  ташкил  килиш 
хакида карор кабул килинган. 
Шаркий  Осиёда  иктисодий  интеграция  ривожланиши  истикболларини  куп 
жихатдан  Осиё  Тинч  океани  иктисодий  хамкорлик  ташкилоти  (ОТИХ)нинг 
тузилиши  билан  боглашади.  Унга  Осиё;  шунингдек  Шимолий  ва  Жанубий 
Американинг 18 давлати аъзо. Халкаро экспертлар башоратига кура, Шаркий 
Осиё ЯММ хажми буйича 2000 йилгача келиб Гарбий Европани, 2002 йилга 
келиб эса, Шимолий Американи ортда колдириши мумкин. 
ОТИХ, режаларига мувофик, 2020 йилга келиб, жахонда энг йирик божхона 
ва ички  тусиккарсиз эркин савдо зонасини ташкил  килиш  назарда тутилган. 
Осиё-Тинч океани    минтакасидаги    иктисодий    интеграция жараёнларини 
бахолаган куплаб мутахассислар унинг ривожланиши    стихияли    ва    узига    
хослигини  таъкидлайдилар.  Бунинг  устига  интеграцион  муносабатлар 
етуклик  даражаси  хозирча  унчалик  юкори  эмас.  Масалан,  АСЕАН   
тузимидаги   савдо   зонасини   иктисодий интеграциянинг биринчи боскичи, 
яъни,  тариф  ва  тарифли  тусикларсиз  эркин  савдо  зоналарига  киритиш 
мумкин. ОТИХга нисбатан эса хозирча эркин савдо зонаси деб эмас, "эркин 
иктисодий  асоциация"  деб  айтиш  мумкин.  Айни        пайтда,        иктисодий    


www.qmii.uz/e-lib 
106 
сиёсатни      узаро  мувофиклаштириш  натижасида  минтаканинг  ички  савдоси 
ва  капитал  бозорларининг  тез  ривожланиши  бутун  Осиё-Тинч  океани 
минтакасининг интеграциянинг биринчи боскичи, яъни, эркин савдо зонасига 
утишига  имкон  беради.  Бунинг  устига  Осиё-Тинч  океани  минтакасидаги 
субминтака      ва      гурухлардаги      айрим      давлатлар  интеграциялашув 
даражаси  етарли  даражада  юкори  ва  улар  бутун  минтакада  интеграцион 
жараёнлар  тезлаштирилган  ривожланишининг  узига  хос  полюси,  ячейкаси 
булишлари  мумкин.  Масалан,  "Усиш  учлиги"-  Жанубий  Хитой  иктисодий 
зонаси  (ХХР,  Гонконг,  Тайван).  Усишнинг  "олтин  учлиги"  (Индонезия, 
Маллазия,  Сингапур),  Япон  денгизи  хавзаси  давлатлари  иктисодий  зонаси, 
Хиндикуш иктисодий зонаси мавжуд. 
Интеграцияга,  яъни,  узаро  хамкорликка  интилиш  Форс  курфази  араб 
давлатлари  орасида  хам  кузатилмокда.  1981  йилдан  Саудия  Арабистони, 
Кувайт,  Катар,  Бахрайн,  Бирлашган  Араб  Амирликлари  ва  Уммон    ("нефть 
олтилиги")ни уз ичига олган Хамкорлик Кенгаши фаолият курсатмокда. 1992 
йилда  Марказий  Осиё  давлатлари  иктисодий  хамкорлик  ташкилоти  (ИХТ-
ЭКЮ)  ташкил  килиниши  хакида  эълон  килинди.  Уни  ташкил  килиш 
таклифини    Эрон,    Покистон    ва    Туркия    киритди.  Таъсисчилар  фикрича, 
ИХТ-ЭКЮ  узида  МДХ  мусулмон  республикалари  -  Урта  Осиё,  Козогистон, 
Озорбайжонни  хам  бирлаштириладиган  булажак  Марказий  Осиё  умумий 
бозорининг тимсоли булмоги лозим. 
Ривожланаётган  давлатлар  хамкорлиги,  уларнинг  интеграцияга  булган 
интилишлари  хакида  гапирганда  шуни  назарда  тутиш  керакки,  реал 
интеграцион  жараёнлар  хали  жуда  кучсиз  ва  бир-биридан  характери, 
харакатлантирувчи  омили,  ривожланиш  суръатлари  билан  фарк,  килади. 
Ривожланаётган  давлатларда  амалда  интеграция  хакикий,  ривожланган 
куринихда,  яъни,  доимо  ривожланаётган  ва  чукурлашаётган  хам  алохдда 
фирма  ва  корхоналар  даражасида,  хам  умуман  миллий  хужаликлар 
дараясасидаги  бевосита  давлатлараро  алокалар  шаклланиш  жараёни  мавжуд 
эмас.  Ривожланаётган  давлатларнинг  иктисодий  хамкорлиги,  улар  эълон 
кдлган  интеграцион  максадлар  интеграцион  жараённинг  тайёргарлик 
боскичи,  холос.  Эълон  килинган  интеграцион  гурухларнинг  купчилиги 
ижтимоий-иктисодий 
муносабатларнинг 
етук 
эмаслиги, 
миллий   
хужаликларнинг   оддий   ва   структуравий дифференциясизлигини,      бозор      
ва            молия  инфраструктураларининг          ривожланмаганлиги          бу 
тузилмаларни  ё  харакатсиз  колдирди  ёки  бутунлай  муваффакдятсизликка 
учратди.  
  


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   24




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет