Узбекистон республикаси олий ва урта махсус таълим вазирлиги



Pdf көрінісі
бет35/98
Дата12.10.2023
өлшемі4.79 Mb.
#480579
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   98
Ўзбек тилининг назарий фонетикаси-1

игу икки 
фонеманинг (“к” ва “г”ларнинг) дифференциал белгилари - бирининг жаранг- 
сиз, иккинчиеннинг эса жарангли эканлиги туфайли фаркланмокда.
Дифференциал белгилар фонемалар артнкуляциясига боглик булиш и хам 
мумкин: “б” - лаб-лаб ундош, “д” - тил-тиш (тил олди - денталь) ундоши. 
Артикуляция урнидаги бу тафовутлар б ор ва дор сузларининг фонетик 
таркибини ва маъноларини фаркламокда: “ к” - портловчи ундош , “ х”-
сиргалувчи ундош. Артикуляция усулидаги бу тафовутлар к о л ва хол 
сузларининг товуш таркиби ва маъноларини фарклаш учун хизм ат килмокда.


Ш унинг учун дифференциал белгилар 
фонологик релевант
ёки 
семиологик 
релевант
белгилар саналади.
II. 
Фонемаларнинг интеграл белгилари
уларнинг узаро фархланмайдиган 
аломатларидир. Масалан, кж орида келтирилган “к” ва “г” ундошларининг хар 
иккаласи портловчи, хар иккаласи сабз тил орка фонемалардир. Демак, бу икки 
фонема артикуляция усули ва артикуляция урнига кура фаркланмайди. Шунга 
кура, интеграл белгилар 
фонологик норечевант
ёки 
семиологик норелевант 
белгилар хисобланади.
22-§.Ф
оноло
! ИК оппозиция ва корреляц и я
I. 
Фонологик оппозиция
икки фонеманинг битга (ёки бир неча) фаркланиш 
белгиси асосида узаро зидланишидир. Масалан, “п” (жарангсиз) ва “б” 
(жарангли) ундошлари жарангсиз-жарангли белгиси асосида бир оппозицияга 
бирлашади: п - б каби. Бу икки фонеманинг бошка белгилари фаркланмайди: п 
(лаб-лаб ) -б (лаб-лаб), п (портловчи) -б (портловчи) каби. Демак, ундош 
фонемаларга хос булган учта фонологик белгидан (артикуляция урни, 
артикуляция усули ва жаранглилик - жарангсизлик белгиларидан) факат 
битгаси (сунггиси) п - б оппозициясига асос булган. Ш унинг учун у “бирлик
140
оппозиция саналади.
Проф. А. Абдуазизовнинг таъкидлашича, хозирги узбек адабий тили 
кон со н ан ти зм и таркибида куйидаги бирлик оппозициялар бор:
1. 
Талаффузда иштирок этувчи асосий нутк аъзоси ва товушнинг хосил 
булищ урнига кура:
а) лабиал'тил олди (дентал, альвеоляр) ундошлар оппозициялари: п-т, б-д 
(портловчилар), м-н (бурун сонантлари), ф-с, в-з, ф-ш, в-л (сиргалувчилар), в-л, 
в-р (лабиал сиргалувчи - тил олди сонант. Бунда в, л, р фонемалари сонорлар 
сифатида каралган, акс холда улар иккиталик оппозиция ташкил этиши мум- 
кин);
б) лабиал-тил урта фаркланиш элементлари буйича факат иккита бирлик 
оппозицияси мавжуд: ф-й, в-й;
в) лабиал-тил орка ундошлари оппозициялари: п-к, б-г (портловчилар), ф-х, 
в-г (сиргалувчилар);
г) лабиал-бугиз ундошлари оппозициялари: ф-х, в-х. Бунда “х” нинг 
жарангли ёки жарангсиз эканлиги эътиборга олинмаган, чунки бу хусусият 
экспериментал жихатдан аникланмаган...
д) тил олди-тнл орка ундош лари оппозициялари: т-к, т-к, д-г (портловчи­
лар), с-х, з-г (сиргалувчилар), н-нг (бурун сонантлари). Бунда нг факат суз


охирида келганда сонантлик элементн б^либ, суз уртасида келганда, бугин 
чегараси унинг элементини иккига булиб, н-г, яъни икки фонема бирикмасига 
айлантириши назарга олинади;
е) 
тил олди-бугиз ундошлари оппозициялари: с-х, з-х, ш-х, ж -х (сиргалув- 
чилар), ч-х, дж-х (тил олди аффриката ва бугиз сиргалувчиси). Бунда ч-х ва 
дж-х зидланишлари “иккилик оппозициялар булади”, чунки уларда “тил олди- 
бугиз ундоши” белгисидан ташкари, иккинчн дифференциал белги хам бор: ч 
(коришнк портловчи) - х (сиргалувчи) , дж (коришик портловчи)- х (сиргалув- 
чи)каби.
2. Артикуляция усули ва тусикнинг кандай хосил булиш ига к^ра:
а) портловчи-сиргалувчи ундош лар оппозициялари: п-ф, б-в (лабиал 
ундошлар), т-с, д-з, т-ш, д-ж (тил олди ундошлари), к-х, г-г, к-х (тил орка 
ундошлари), к-х, г-х (тил орка ва бугиз ундошлари);
б) портловчи-аффрикаталар оппозициялари: т-ч, д-дж (тил олди ундош­
лар);
в) сиргалувчи-аффрикаталар оппозициялари: ш-ч, ж -дж (тил олди ундош­
лари);
г) портловчи-бурун сонанти оппозициялари: б-м (лабиал ундошлар), д-н 
(тил олди ундошлари), г-нг (тил орка ундошлари);
д) сиргалувчи-сонантлар оппозициялари: з-л, ж-р;
е) шовкинли сонант-бурун сонанти оппозициялари: в-м, л-н, р-н;
ж) ён сонант-титрок сонант оппозицияси: л-р(яккаланган оппозиция).
3. Жарангсизлик-жаранглилик белгиларига кура: (п-б), (т-д), (с-з), (ф-в), 
(к-г), (ш-ж), (ч-дж), (х-г). 1
Х озиргн 
узбек 
адабнй 
т и л и
вок али зм и
т и зи м и
куйидаги 
оппозицияларии уз ичи га оладн:
1. Тилнинг уч даражали кутарилиш белгисига кура:
а) и (юкори тор унли) - э (урта кенг унли) = и - э оппозицияси;
б) э (урта кенг унли) - а (куйи кенг унли) = э - а оппозицияси;
в) и (юкори тор унли) - а (куйи кенг унли) = и - а оппозицияси;
г) у (юкори тор унли) - у (урта кенг унли) = у - у оппозицияси;
д) у (урта кенг унли) - о (куйи кенг унли) = у - о оппозицияси;


е) у (юкори тор унли) - о (куйи кенг унли) = у - о оппозицияси;
2. Лабланиш-лабланмаслик белгисига кура:
а) и (лабланмаган) - у (лабланган) = и - у оппозицияси;
б) э (лабланмаган) - у (лабланган) = э - у оппозицияси;
в) а (лабланмаган) - о (лабланган) = а - о оппозицияси.
Шуни алохида таъкидлаш керакки, фонологик оппозиция турли тил товуш- 
ларини карама-карш и куйишга асосланмайди, чунки у муайян бир тилнинг 
структуравий бирлигидир ва шу тилнинг узигагина хизмат килади. Бошка тил 
товушлари муайян тил, масалан, узбек тили таркибида оппозиция хосил 
килиши учун у шу тил тизимидаги квазиомонимлар таркибида кулланадиган 
даражага кутарилган булиши шарт. Масалан, араб 
т и л и н и н г
“ф” ундоши узбек 
тилининг “п” ундош и билан зидланиш хосил килиш даражасига кутарилган 
дейиш мумкин, чунки шу икки ундошдаги фаркловчи белги (сиргалиш - 
портлаш белгиси) узбек тилидаги соф ва соп минимал жуфтлигида фонологик 
вазифа бажармокда. Бундай холатни х - х оппозицияси мисолида хам куриш 
мумкин: узбек тилида 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   31   32   33   34   35   36   37   38   ...   98




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет