В. В. Радловты аса көрнекті фольклортанушы ретінде танытқан «Түркі тайпалары халық әдебиетінің үлгілері» атты 10 томдық еңбегі болды. Бұл көптомдықтың әр кітабы әр түрлі халықтардың фольклорына арналған-ды [1]. Оның
жүктеу/скачать 37.37 Kb.
|
|
ХХ ғасырдың басында академик Штернберг «қазіргі заманның бас түркологі, түркі және Орта Азия халықтарының тілі туралы ғылымның Колумбы» деп бағалаған Василий Васильевич Радлов түркология ғылымының қалыптасуы мен дамуына үлкен үлес қосты. Түркі тектес халықтардың тілі мен фольклоры, тарихы мен этнографиясы жөнінде өлшеусіз мұра қалдырды. Радлов Василий Васильевич (Фридрих Вильгелм) 1837 жылы 5 қаңтарда Берлинде полиция қызметкерінің отбасында дүниеге келіп, 1918 жылы 12 мамырда Петербургте қайтыс болған. 1854 жылы гимназияны бітіргеннен кейін Берлин университетінің философия факультетіне оқуға түседі. Университет қабырғасында оқып жүріп араб, парсы, түрік, татар, моңғол, маньчжур, қытай және т.б. тілдерді үйренеді. 1858 жылы жолдамаман Барнауылға жұмысқа келеді. В.В. Радловтың ғылыми өмірі үш кезеңге бөлінеді. Бірінші кезеңі – Алтай кезеңі (1859-1871 жж.). Бұл кезеңде Батыс Сібір, Қырғыз даласы, Хакасия, Жетісу аймақтарында тіл, фольклор, этнография материалдарын жинаумен айналысты. Екінші кезеңі – Қазан кезеңі (1871-1884 жж.). Бұл жылдары В.В Радлов негізінен педагогикалық, әкімшілік қызметтермен айналысады. 1872 жылы ол Қазан губерниясындағы татар, башқұрт, қазақ мектептеріне инспектор болып тағайындалады. Осы жылы оның «Образцы народной литературы…» атты еңбегінің 4 томы жарық көреді. Ал 1883 жылы «Батыс Сібірдің энциклопедиясы» деген баға алған «Сібірден» (екеуі де неміс тілінде) атты екі еңбегі баспадан шығады. В.В. Радловтың ең өнімді және көп еңбек тудырған тұсы өмірінің үшінші кезеңі – Петербургтегі кезі (1884-1918 жж.). Ол 1884 жылы Азия халықтарының тарихы мен көне дәуірі бойынша академик болып сайланады. В.В. Радловты аса көрнекті фольклортанушы ретінде танытқан «Түркі тайпалары халық әдебиетінің үлгілері» атты 10 томдық еңбегі болды. Бұл көптомдықтың әр кітабы әр түрлі халықтардың фольклорына арналған-ды [1]. Оның 1-кітабы (1886) – алтай, құманды татарлары, шор, саян; 2-кітабы (1868) – шұлым, түрік, хакас; 3-кітабы (1870) – қазақ; 4-кітабы (1872) – барабы, тобыл, түмен татарларының фольклорына айналды. Қазақ фольклоры үшін аса қымбат қазына болып табылатын 3-томдағы ел аузынан дәлме-дәл жазып алған шығармалар, ақын-жыршыларға берген мінездеме, халық ауыз әдебиетінің жанрлық құрамын белгілеуі, халық шығармаларының тіл және стиль ерекшеліктерін анықтауы бүгінгі күнге дейін маңызын жойған жоқ. Радлов жинаған фольклор үлгілері «халық өлеңдері» (жеке шумақтар, бата сөз, жоқтау, бақсы сөз, өтірік өлең), «Ертегілер», «Батырлар жыры» («Ер Көкше», «Ер Тарғын», «Сайын батыр») болып жіктелген. Сонымен бірге ғашықтық, тарихи жырлар, аңыз, қисса-дастан, айтыс үлгілері мен ақын-жыраулар мұрасы да қамтылған [2]. В.В. Радлов қазақ жеріне сапарын 1862 жылы бастайды. Ол шығыс Қазақстанда, Іле өңірінде болып, Ыстықкөлге жетеді. Осы экспедицияның негізінде қазақ тілі мен әдебиетіне ғана емес, тарихына, археологиясына да байланысты көп материалдар жинайды. 1868 жылы ол қазақ даласына арнайы үлкен экспедиция ұйымдастырып, сахараны жаз бойы аралап, Сырдария облысына дейін барады. Зеравшан алқабында болады. 1869 жылдың жазын ғалым қазақ даласында өткізген. Бұл жылы Қапалдан поштабайлардың жолымен Алтын Емел пикетіне жетеді де, Тегерек арқылы Түргенге келеді. Ол жерде жергілікті қазақтармен кездесіп, мол тілдік материал жинайды. Қайтадан Алтын Емел арқылы Верный қаласына келеді. Верныйдан Қастек шатқалы арқылы Шу алқабында, Тоқмақ қаласына барады. Осы жерде қазақы үй тіктіріп, бір айда тілге, ауыз әдебиетіне этнографияға байланысты бай деректер жинаған. В.В. Радлов Ыстықкөлге жетеді. Онан Ақсуға, Верныйға соғып, қайтадан Барнауылға қайтады. Осы уақытта В.В. Радловтың «Краткий отчет о поездке в Семиреченскую область на Ыссык-куль летом 1869 г.» еңбегі жазылды, онда ол: «Халықтың бай эпикалық поэзиясы мені ұлан асыр олжаға кенелтті. Бұл тек лингвистер үшін ғана емес, халық поэзиясын зерттеушілер үшін де аса бағалы материал болып есептеледі»,- деп жазады [3]. «Терістік Алтайдан Орал өзеніне, Омбыдан Зеравшан өлкесінің батыс аймағына ұлан ғайыр даланы өздері «қазақ» деп, орыстар мен басқа батыс елдері қателесетін «киргиз» немесе «киргиз-кайсак» деп атайтын халық мекендейтіндігін» айта келіп, В.В. Радлов алғашқылардың бірі болып қазақ халқын өз атымен атайды. В.В. Радлов халықтық шағармалардың рухы таза, ойы анық, тілі көркем деп есептейді. Кітаби өлеңдерінің сөз оралымдарында исламның, кітаби тілдің әсері сезілетінін айта келіп, «бұл кітаби өлеңдерді мен қазақ тілінің табиғатына жат грамматикалық формалары мен сөздерден сақтана отырып, сауатсыз қазақтардың көмегімен көшірдім, араб және парсы тілдерінен енген сөздерді қолжазбада өте дұрыс жазғанына қарамастан, сол қарапайым халықтың ауызша айту формасында беруге тырыстым. Осылайша бұл жазбалар түпнұсқадағыға қарағанда әлдеқайда қазақы сипат алды». Өмірін Орта Азия халықтарының тілі мен әдебиетін зерттеуге арнаған әлемге әйгілі ғалым Мәшһүр Жүсіп Көпеевпен, Марабай ақынмен кездеседі. Қазақ, Ноғай әдебиетін зерттеп, Едіге, Шора батыр, Қобыланды, Орақ-Мамай жырларын, Жиренше шешеннің әңгімелерін, Шалкиіз, Доспамбет сияқты ақындардың өлеңдерін жазып алады. Қазақ, өзбек, ноғай, қыпшақ, қырғыз, якут, қарақалпақ тілдерін зерттейді. Қазақтың шешендік сөздері мен ауыз әдебиетінің нұсқаларын жинап, кітап құрастырған белгілі түрколог ғалым В.В. Радлов: «Қазақ тілі – ісламның бүлдіргіштік әсеріне ұшырамай түпкі таза түрін – түркі сыйпатын сақтап қалған тіл. Рас, мұнда да бірен-саран жат сөздердің енгені байқалады. Бірақ ол сөздер…қазақ тілінің үндестік заңына бағынып, бірыңғай халық тілінің қорына қосылған. Қазақ тілінің осы тазалығы мен табиғилығы, сондай-ақ көп таралғандығы бұл тілдегі мұраларды менің көбірек жинап, оған әдебиет нұсқаларын құрастырған жинақтардың толық бір томын арнауыма себеп болды. Оның үстіне қазақтың басқа бауырластарына қарағанда сөзге тапқырлығы мен шешендігі де маған әсер етті», — деп қазақ тілінің тазалығы мен табиғилығын дұрыс аңғара білген [4]. Көп уақыт қазақтардың арасында өмір сүрген В.В. Радлов жоғарыдағы ойларын одан әрі тереңдете түсіп: «Барлық көпшілік мерекелерде, халық өте көп жиналған кезде, айтыскер ақындар өнерлерін көрсетіп, тарихи әндермен, айтыста өзіндік импровизациялармен және мадақтама әндермен халықтардың көңілін көтеретін. Осындай айтыскерлер мен әншілер өте көп. Оларды барлық жерде құшақ жая қарсы алып, қонақ етеді. Қырғыздар жалпы алғанда сөйлеу өнерін өте жақсы меңгерген, әңгімелесуді жақсы көреді. Сонымен қатар қатты әзілдесетін. Олардың әңгімелері өте ақылды және бір-бірімен қатты қалжыңдасатын. Оларда өте бай халық поэзиясы пайда болған. Қырғыздар өздерінің халық поэзиясының туындыларын екі түрге бөледі: халықтық немесе қара-сөз және кітаптық сөз. Біріншісіне жазылмайтын туындылар жатады, яғни ауыз әдебиеті. Қырғыздар өздерінің көршілерінен шешен сөйлеуімен ерекшеленеді. Кез-келген қырғыздың сөйлеу өнері өте жатық және еркін. Қырғыздар сөйлеу өнерін (шешендік сөздерді) жақсы меңгерген. Олар өте ұзақ өлеңдерді оқи алады, сонымен қатар олардың қарапайым сөйлеуі де белгілі ритммен құрылған және олар көбінесе өлеңдерге ұқсастығымен ерекшеленеді. Ойлары ашық және нақты, сондықтан қырғыздарды толық негізде Батыс Азияның француздары деп атауға да болады. Осындай халықтың, мен алдында жазғандай, өте бай халық әдебиеті туындысына таң қалуға болады», — деп айтады. В.В. Радловтың түркі тілдерінің материалдарын жазып алып, жинаған кезеңдері түркі тілдерінің гүлденген дәуірлері болатын. Бұл жағынан қарғанда, академиктің жинап-теріп, бастырып қалдырған еңбектері көненің көзі іспеттес бай рухани қазына деп айтуға болады. Резюме С. ҚАСҚАБАСОВ – ҚАЗАҚ ФОЛЬКЛОРЫ ТЕОРИЯСЫН НЕГІЗДЕУШІ Мақалада фольклортанушы ғалым С.Қасқабасовтың қазақ фольклоры теориясына қатысты тұжырымдары талданады. Қазақ әдебиеттану ғылымында фольклор ауыз әдебиеті үлгілері ретінде талданып келген. Ғалым бұл жүйенің дұрыс еместігін дәлелдеп, фольклордың мақсат-міндеттері мен оның шығу себептерін, түрлері мен мазмұныны жіктеп бөледі. Мақалада ғалымның фольклорды өнердің классикалық түрі деп танудағы зерттеуінің мәні ашылады. Фольклор мәртебесін айқындап, оның теориясының негіздеуші ретіндегі ғалым ойларының өміршең екені анық. Бұл тұста оның теориясы тірек ететін негізгі үш қазығы – ежелгі дүниетаным, көне мәдениет, мұра көзі екендігі, фольклордың халық тұрмысы болатындығы, соңғы сөз өнері ретіндегі қызметтерінің мәніне назар салынады. Фольклор теориясының негізгі үш тірегінің мазмұндық белгілері мен сипаттарын жан-жақты анықтайды. Кілт сөздер: қазақ фольклоры теориясы, фольклор, С.Қасқабасов, мәдениет, халық тұрмысы. КІРІСПЕ Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін зерттеу 19-ғасырдан басталып, кейіннен 20-ғасырда кең көлемде жүргізіле бастады. Алғашқы фоольклорды зерттеушілер негізінен халық үлгілерін жинастырып түсінік беруден бастады. Халықтық фольклордың ерекшеліктерін, шығу төркіні мен пайда болу себептерін, мазмұнын т.б. сипттарын талдау 20-ғасырдың бас кезінен бастап молынан жүргізілді. Дегенмен, осы тұста «фольклор» термині – ауыз әдебиеті, ауызша жасалған, ел аузынан жиналған үлгілер деген аяда түсіндірілді. НЕГІЗГІ БӨЛІМ Жалпы қазақ әдебиетінде «фольклор» термині мен оның ауқымы туралы зерттеулер туралы ғалым Н. Жүсіпов: «Қазақ халык ауыз әдебиеті ғылымыньң қалай туып, ғылым ретінде қалыптасқанына арналған «Қазақ фольклористикасының тарихы» атты ұжымдық үлкен еңбек 1988 жылы жарыққа шықты. Бұл кітапта қазақ фольклортану ғылымының XVIII ғасырдан басталатыны, XIX ғасырдың соңында жеке ғылым ретінде қалыптасып орныққаны тұжырымдалған концепция ұсынылды. Ол ғалымдар тарапынан қолдау тапты. Сонымен бірге онда XVIII ғасырдан арғы дәуірлердегі фольклортануға негіз болған бастаулар туралы да шолу түрінде сөз қозғалған. Демек бұл ұжымдық монографияда ежелгі дәуірден бастап XX ғасырдағы Қазан төңкерісіне дейінгі аралықтағы қазақ фольклоры жөнінде жазылған, айтылған пікірлер барынша қамтылып, талданды деуге болады» [1, 4-5] – , деген пікірін ескерсек, қазақ фольклортану ғылымы XIX ғасырдың соңында жеке ғылым ретінде қалыптасқанын анықтауға болады. Дегенмен, XX ғасыр басындағы фольклор үлгілеріне зерттеу жасаған М. Әуезов 1927 жылы жазған «Әдебиет тарихында» халық әдебиетінің тарихын төрт кезеңге бөледі, әр кезең әдебиетінің шығу себептерін, қоғаммен байланысын, соған қарай әдеби шығармалар қандай мақсат-міндеттерді орындағанын, мән-маңызын ашады [2]. Х. Досмұхаммедов «Қазақ халық әдебиеті» атты 1928 жылғы очеркінде (Қазақ жоғары педагогика институтының қазақ тілі кабинетінде оқылған баяндама) қазақ халық әдебиетінің болмысын ашып, жүйелеп, негізгі көздерін ашуды мақсат етеміз дейді [3, 14-15]. Ә. Марғұлан: «Ежелгі жыр-аңыздар» еңбегінде қазақ халқының бай мұрасы адамзат мәдениетіне қосылған баға жетпес мұра екендігін айта келіп, олардың мазмұнын-мәнін талдап қана қоймай, ежелгі жырлардағы бейнелер, олардың шығу тарихы мен пайда болған кезеңдері туралы дәйекті пікірлер береді. Ә. Марғұлан қазақ халық әдебиеті үлгілерін жанрлық жағынан жіктелуіне қатысты тұжырымдар айтады. Ғалымның «қария сөздері», «аңыз елесі», «әлеуметтік сарындар» деп атап, түсінік жазған ойлары қазақ әдебиеттану ғылым үшін қашан да өміршең екені анық [4]. Ә. Қоңыратбаев «Өнердің басы – фольклор» – дей келіп, қазақ-түркі фольклорын ежелгі шумерлер кезімен байланыстырады, одан соңғы сақ, оғыз-қыпшақ, хангюй, кейінгі ноғайлы заманына дейін, орта ғасыр туындылары негізінде тегі мен табиғатына талдау жасайды [5]. Бұл пікірлер қазақ әдебиеттану ғылымы үшін, қалай болғанда да, XX ғасыр аса өнімді зерттеулерге толы болғандығын анықтайды. Қазақтың халық әдебиеті үлгілеріне нелер жатады, оларды жинау, бастыру, зерттеу, пайда болу мен тарихи кезеңдерін анықтау, қоғаммен байланысын ашу, жанрлық сипаттарын белгілеу сияқты тұстары зерттелді. Дегенмен жалпы фольклортану ғылымының тұжырымдамасы, мақсат-міндеттері, нысаны, мәртебесі, теориялық негіздері сияқты басты тұстарын зерттеуге идеологиялық мүмкіндіктер бола бермеді. Осы тұрғыдан алғанда, Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклортанудағы еңбегінің маңызы фольклор мәртебесін анықтап, оның теориялық негіздерін, тірек-тұғырларын белгілеуімен маңызды. Ғалым С. Қасқабасов «фольклор» деген сөздің алғашқы мағынасынан бастап, сол арқылы кейінгі кеңейген үлгінің ғылым мен өнердегі, халық руханиятына анықтаудағы мәніне тоқталады. Фольклордың не екендігінен бастап, ауқымы қандай, қандай қасиеттері, белгілері бар, олардың атқаратын қызметтері нендей, пайда болу себептері қандай деген мәселелерді талдайды. Сол талдаулар арқылы тұтасымен фольклордың мәртебесін анықтап, теориясын құрайтын негіздерді көрсетеді. Қазақ әдебиетіндегі бұған дейінгі айтылып жүрген «фольклор» терминіне жаңа түсінік береді. «Фольклор – ағылшын сөзі, «халық даналығы» деген ұғымды береді. Алайда, бұрынғы КСРО-дан басқа өркениетті елдерде «фольклор» кең мағынада түсініледі. Оған халық музыкасын, халық биін, халық өлеңін, халық театрын, халық әдебиетін, халық қолөнерін, ырымдар мен ғұрыптарды, салттар мен нанымдарды жатқызады. Сол себепті ол елдерде «фольклор» сөзімен қатар көбінесе «этнография» сөзін қолданады, ғылымын «этнология» дейді» [6, 6]. Ғалым бұрынғы КСРО құрамында болған және басқа социалистік қоғам деп аталған елдерде фольклор тек ауызша тараған, ауызша орындалатын халық әдебиеті шығармалары деген тар ауқымда түсіндірілгендігін басты мәселе ете отырып, келесі тұстарға назар аудартады. 1. Фольклорға барлық ауызша орындалатын шығармаларды, үлгілерді кіргізу қажет пе? 2. Түрлі ырым, салт-дәстүр, алғыс, қарғыс, арбау, күн жайлату, жауын шақыру, жарапазан, әдебиет үлгісі бола ала ма? 3. Фольклорды өркениетті елдер талаптарына қарай қолданудағы негізгі сүйенер қағидалар қандай болғаны жөн? 4. «Халық әдебиеті» деген термин мәні қандай болуы керек? Осындай басты мәселелрге талдау жасай отырып, фольклортанудың басты теориясын анықтайды. Бұл үшін ғалым ғылыми ойды, закңдылықтарды басшылыққа алады. 1. Фольклордың қасиеттері мен белгілері, қызметтері. 2. Фольклор жанрларының туу, пайда болу себептері. 3. Фольклорлық шығармалардың мақсат-міндеттері. Фольклорға барлық ауызша орындалатын үлгілерді кіргізу шарт емес екендігін келесі оймен дәлелдейді. Әдебиет үлгісі — өнер туындысы. Өнер – көркемдікті қажет етеді, бейнені қайта жаңғыртуды, суреттеуді талап етеді. Ендеше фольклорлық шығарма осы талапқа жауап беруі керек. Түрлі ырым, салт-дәстүр, алғыс, қарғыс, арбау, күн жайлату, жауын шақыру, жарапазан сияқты ауызша үлгілердің өнер туындысы деңгейіне әлі де көтеріле қоймағындығынан оларды фольклор үлгілері қатарына кіргізудің де бола қоймастығын анықтайды. «Халық әдебиет» фольклор деген әлем тұтынған терминді аша аламайды. «Халық әдебиетін» көркем шығармаларды сипаттау үшін қолданудың дұрыс екендігін айғақтайды. 1. Фольклордың қасиеттері: синкреттілік (көпжақтылық, көпсатылық, көпмағыналылық, көпқырлылық) жан-жақтылық, мол болуында. Белгілері жанрының кең ауқымы, әрі әр жанрдың әр дәуірде белгілі бір қызмет атқарғандығында. Ғалым фольклордың қызметтерін шығарма нені айту керек, қалай айту керек деген мәселеге байланысты 2 топқа бөледі. 1-топқа: танымдық, эстетикалық, сейілдік қызметтерді; 2-топқа: тәрбиелік, утилитарлық қызметтерді жатқызады. Фольклор қызметтерінінң бұндай топтарға жіктелуі өнер ретіндегі көркемдігінде, оқиға мен болмысты, сезімді көркем жеткізе білуінде. Шығарманың композициялық құрылысы мен кейіпкерлері, поэтикалық құрылымдарының шебер қиюласуында екендігін ашады. Осындай талаптар негізінде ұлттық сөз өнерін 3 топқа бөледі. 1. Фольклор. 2. Ауыз әдебиеті (ақын, жыраулар поэзиясы). 3. Жазба әдебиет. Сөз өнерінің 3 түріне ортақ және өзгелерден бөлектейтін ерекшеліктері бар. Фольклорды өзге түрлеріне 3 сипаты арқылы бөлектеу керек деген тұжырымды ұсынады. Фольклорға тән басты 3 сипат деп: 1. «Фольклор – ежелгі дүниетаным және көне мәдениет, әрі мұра» [6, 7]. Фольклорлық шығармалардағы ырымдар, ғұрыптар, діни ұғымдар, мифтер, ауызша әңгімелер ежелгі адамдардың өз заманында жасаған кәделері, екінші жағынан сол қоғамның мәдениетін де танытады. Бұл мәдениет сол дәуірдің рухани құндылықтары болғандықтан да дүниетанымдары деп есептейді. Бұндай дүниетанымдық мәдени ғұрыптар мен түсініктер, ырымдар мен кәделер анемизм, тотемизм, магия, табу, шаманизм, аруаққа табыну сияқты қазақ халқының наным-сенімдерінде кездеседі. Қоғам тым өткен замандар елесі болған сайын бұл түсініктер де бүгінгі күннен алыстай түседі, әрі көркем де бейнелі болады. Мысалы, анимизмдегі адам мен табиғаттың, өлі мен тірінің теңдігі туралы ұғым әдебиетте небір көркем үлгілер қалдырды. Жалпы анимизм мифтерде мол кездеседі. Тотемизм – жеке адам немесе ру мен тайпаның табиғаттың өзге бөліктерінен өсімдіктер мен аң, құс, жан-жануардан жаратылғанын, болмаса, таңғажайыптан пайда болғандығына сенуі. Бұл «Ер Төстіктегі» Төстікті төстікпен, Алпамысты ғайып ерен қырық шілтенмен, Шыңғысты күннен жаратылуымен байланыстырған үлгілерде бар. Бұндай сарындар фольклорда мол. Ғалым сонымен бірге магия, табу, шамандық сияқты наым-сенімдердің фольклорлық үлгілердегі орнына арнайы тоқталады. 2. «Фольклор – тұрмыстың бөлшегі» [6, 9]. Фольклордың бұл теориялық негізі – утилитарлық қызметті атқарады. Ғалым тұрмыстық қызмет атқаратын ғұрыптық, үйлену, жерлеу салтына байланысты жанрларды жатқызады. Қазіргі ауыз әдебиетіндегі тұрмыс-салт жырларын қатарында алынып жүрген жанрлардың басты ереркшеліктері – халықтың беліглі бір жағдайларға міндетті түрде орындайтын ғұрыптық фольклоры болғандықтан да, тіршіліктің қажетті ісі ретінде алынады деп баға береді. Тұрмыспен бірге қайнап, бірігіп, тұтасып кеткен бұл жанрларда ежелгі заманнның танымы мен түсініктері, ұғыцмдары толық көрінеді, әрі олар табиғи түрде көркемдікпен бітісіп кеткендігін ашады. Сондықтан да қызметі жағынан, қолданбалы (утилитарлық) деп санайды. 3. Фольклор – сөз өнері. Фольклор сөз өнері болғандықтан да, ол өнердің шарттарына жауап бере алуы керек. Сондықтан да, өнер ретінде оның орындаушысы мен тыңдаушысы бар. Бұл тұрғыда фольклор әдебиет қана емес, теарт, жасаушылар: жыршы мен ақындар. Орындаушысы мен тыңдаушысы болғандықтан да көркемдік әдіс пен бейнелеу тәсілдері, көркемдегіш құралдары да соған лайық жасалып, қалыптасты. Көркемдік шарттары күрделенді, метафора жасалды, қолданабалы (утилитарлық) қызмет эстетикалық қызметке ауысты. Соған қарай ертегі, жыр, дастан сияқты көркем жанрлары туды. Аталған жанрлар эстетикалық, сейілдік, содан кейін тәрбиелік мақсаттарды орындайды. Ғалым фольклордың өнер ретіндегі басты шарты әдістерінің болуы, кейіпкерлерді бейнелеудегі тәсілдер, импровизация, композициялық тұтастық, фольклордағы өзіне ән уақыт пен кеңістік, әлеуметтік утопия, стиль сияқты белгілердің қолданысы көркемдігімен бірге сөз өнері ретіндегі талаптары болатындығын анықтайды. Ғалым пікірлерін жинақтай келгенде фольклор теориясы келесі тіректерден құралады. 1. Фольклор теориясы әр дәуірлерде жасалған үлгілер арқылы қоғамның идеологиялық, тұрмыстық, әлеуметтік міндеті мен таным-түсініктерінен, тәрбиелік, эстетикалық қызметтерінен, шығармалардың жасалу себептері мен мақсаттарынан тұрады деп тұжырымдайды. 2. Фольклордағы дәстүрдің әдебиеттегі дәстүрден айырмашылығы бар үлгіні өзгертпей қабылдай отырып, кейінгіге жеткізу болса, әдебиет үшін дәстүр – жаңарту мен жаңғырту деген ойы, шынында да ой салатын пікір. 3. Романтикалық типтендіру – фольклордағы негізгі көркемдік әдіс. Фольклорда кейіпкер дәріптеу мен әсірелеу арқылы мол ашылады. 4. Уақыт пен кеңістік фольклорда басқа болады. Шарттылық пен мақсатты қиялға негізделеді. 5. Фольклордың тәсілі – эпикалық стиль, тұрақты формулалар арқылы жүзеге асады. Бұл фольклордағы баяндау тәсілі ретінде өзіндік ерекшелігімен айқындалады. 6. Көне мен жаңа, қиял мпен ақиқат бірге жүреді. 7. Композияциялық құрылысы біртекті болады. Оқиғалар бір кейіпкердің маңына топтасады. Уақыт артқа жүрмейді. Аспектілері: 1. Сюжеттің контаминациясы. 2. Жанрлардың синкреттілігі. 3. Фольклордың шындық өмірге қатысы. 4. Ұлттық сипттар мен типологиялық оқиғалар. 5. Фольклорлық сана мен орындаушының байланысы. Ғалым фольклор әдебиетке осы теориялық негіздері арқылы жақын келгенімен, әдебиет емес дейді. Фольклор әдебиеттен бұрын өнерді өмірге жеткізген, әдебиеттің бастау көзі деген пікірді береді. ҚОРЫТЫНДЫ Ғалым Сейіт Қасқабасовтың қазақ фольклортанудағы еңбектерінің мазмұны мен көлемі мол. Осы еңбектерінің өміршеңдігі мен жаңашылдығы – нақтылығы бір теорияға бағынғандығында. Фольклор теориясының негізгі тірек-тұғырлары арқылы ғалым қазақ фольклортану ғылымының көптеген түйінді тұстарына қатысты өзекті пікірлерді береді. Мұхтар Омарханұлы Әуезов фольклорды жинаумен, зерттеумен жастайынан шұғылданғаны белгілі. Ол ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары «Таң», «Шолпан» секілді журналдарға өзінің ілкі зерттеулері мен жинаған фольклорлық мәтіндерінің бір парасын жариялай бастайды. Мәселен «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі», «Халық әдебиеті туралы», «Қобыланды батыр», «Әдебиет ескілігін жинаушыларға» секілді мақалалар осы кезеңде жарық көреді. Жиырмасыншы жылдардың басында жарық көрген осынау зерттеулер Мұхтар Омарханұлының жасы отызға толмағанымен ойы толысқан кәсіби зерттеушінің ғылым әлемінің табалдырығынан аттағанын көрсетеді. Бұл зерттеулерде Мұхтар Омарханұлының фольклор туралы ғылыми көзқарасы, анығырақ айтқанда фольклор табиғатының күрделі ерекшелігі, фольклор мен әдебиеттің айырмашылығы, фольклордың халықтың тұрмыс-тіршілігі, салты, тарихымен тікелей қабысып тұратындығы туралы ойлары анық бой көрсетеді. Кәнігі фольклортанушыдай М.Әуезов сол кезеңнің өзінде әдебиет пен фольклорлық мәтіндерді ел аузынан қатар жинап, ешқандай өзгертпей ұқыптылықпен жариялай бастайды. Осының нәтижесінде «Таң» журналында «Ай, Таңсықтың қоштасқаны», «Жаман бақсының сарыны», «Жаман сарт сарыны» мен бірыспыра авторлық туындылар жарияланады. Жас М.Әуезов бұл мәтіндерді қайдан, кімнен, қашан жазып алғаны туралы мәлімет беріп, қосымша түсініктермен байытып, мұраның деректік құжатын арттыра түседі. Бұл жайт мәдени мұраны жазып алудың ғылыми принциптерін қатаң ұстанып, оны жариялаудың да тәртібін мұқият орындайтын жас маманның қалыптаса бастағанын көрсетеді. Жиырмасыншы жылдардың екінші жартысы мен отызыншы жылдардың басында М.Әуезов өзінің таңдаулы көркем шығармаларын жазумен бірге туған елінің аса бай фольклорлық қазыналарын жинаумен, зерттеумен үзбей шұғылданғанын байқатады. Бұл тарапта «Әдебиет тарихы» деген монографиясы («Әдебиет тарихы», 1927) мен 1927 жылы жазылғанымен қалтарыста қалып 2001 жылы ғана халыққа жеткен «Казахское народное творчество и его поэтическая среда» деген аса мағыналы зерттеу мақаласын айырықша атауға болады. Көрнекі зерттеу әйгілі «Әдебиет тарихы» монографиясы жарық көре салысымен сиясы кеппей тәргіленіп, оқуға тыйым салынады. Сол себептен де болар үндес жазылған «Казахское народное творчество и его поэтическая среда» мақаласы жарияланбастан тасада сақталыпты. Бұл екі еңбек алдыңғы жарияланымдарынан мүлде басқа өрісті танытады. Егер алдыңғы мақалалар негізінен ақпараттық-практикалық сипатта болса, автор бұл екі зерттеуінде тарихи-теориялық тұжырымдармен байытылған күрделі ғылыми қолтаңбаны аңғартады.Шынтуайтында «Әдебиет тарихы» алғашқы оқу құралы еді, онда қазақ фольклорының негізгі жанрлары мен оның мәні, әдебиеттің даму кезеңдері, жекелеген ірі эпикалық шығармалар жан жақты талдау нысанына айналып, тарихи-хронологиялық тұрғыдан жүйелі зерттеледі. Монографияда фольклордың барлық жанрлары: салт өлеңдері, ертегі, батырлық пен романдық эпос, тарихи өлең, айтыс секілді жанрлар жүйелі де бірізді зерттеу нысанына айналды. Қазақ фольклоры мұндай кең ауқымда бұрын-соңды зерттелмеген еді. Әлбетте автордың кейбір жекелеген ойлары мен ғылыми байламдары бүгіндері өз мәнін жойды, әйткенмен монографияның негізгі тірегі болған жоталы тұжырымдар қазақ фольклортану ғылымының өзегіне нәр берді, бүгіндері хрестоматиялық құндылыққа айналды. Монографияның І бөлімі сыршылдық салт өлеңдері деп аталады да оның ішіне ел салтындағы шер өлеңдер (жоқтау, естірту, қоштасу, көңіл айту), дін салты мен дін ұғымынан туатын өлеңдер (наурыз, бақсылардың сарыны, жарамазан), қыз ұзату үстіндегі салт өлеңдер (жар-жар, қоштасу-танысу, беташар) деп жіктеледі. Әрине, бұл классификация бүгінгі ғылымның талабына жауап бере алмайды, мұнда отбасылық ғұрып фольклоры, маусымдық ғұрып фольклоры, магиялық фольклор үлгілері бір-біріне араластырылғаны байқалады, әйткенмен М.Әуезов салт фольклорын ең ежелгі жанр ретінде саралағаны танымының зерек екенін білдіреді. ІІ бөлім батырлар әңгімесі деп аталады да ішінен ұлы батырлар әңгімесі («Едіге», «Қобыланды батыр», «Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Нәрікұлы Шора»), кіші батырлар әңгімесі («Қамбар батыр», «Алпамыс батыр» ) деп бөлініп талданады. ІІІ бөлімде ел поэмалары («Қозы Көрпеш –Баян сұлу», «Қыз Жібек»), ІҮ бөлімде тарихи өлеңдер («Кенесары– Наурызбай», «Исатай –Махамбет», «Бекет» ) Ү бөлімде ертегі, ҮІ бөлімде айтыс өлеңдер, ҮІІ бөлімде зар заман ақындары (Асанқайғы, Бұқар жырау, Махамбет, Шортанбай, Мұрат, Нарманбет) талданады. Әрине, бұлайша жіктеу мейлінше шартты екенін автордың өзі де айтқан: «Қазақ ескілігін тексерген тұңғыш қызметте, – деп жазады ол. Біздің көздеген мақсатымыз, әуелі қазақ елінің өз қанынан туып, өз сүтімен өскен ескіліктің ұлы денесін тұрғызып алмақшы болдық». М.Әуезовтің қаһармандқ жырдағы бас кейіпкерлерді «ұлы батыр», «кіші батыр» деп атауын сол кездегі ғалымдар да ара-тұра пайдаланған. Рас, кейінгі заманда эпосты бұлай жіктеудің орнына тарихи-стадиялық тұрғыдан саралау орнықты. 1927 жылы жазылған «Казахское народное творчество и его поэтическая среда» деген ауқымды зерттеуінде М.Әуезов отандық фольклортану тарихында күрделі методологиялық-теориялық мәселелерді көтергені бүгіндері анық болып отыр. Автор мұнда халық мұрасының үлгілерін оны тудырушы әлеуметтік ортамен тығыз байланыста тексеруді, яғни географиялық-этникалық белгілерді есепке алу керек екендігін пайымдайды. М.Әуезов бұрынғы европалық зерттеушілер негізінен фольклорды тіркеу, жазып алу, жариялауға үлкен үлес қосқанымен «қазақ – ақын халық», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жыры – шығыстың Ромео мен Джульеттасы» деген секілді тосын таңырқаныстан, сырттай сүйсінуден аса алмағаны туралы сыни көзқарасын білдіреді. Әйгілі Радловтың өзі «қырғыз фольклорында эпос, қазақтікінде тек қана лирика үстем» деген үстірт пікір айтқаны дәлелсіз екенін М.Әуезов «Ценные памятники киргизского и казахского фольклора» деген 1935 жылы Москвада жариялаған тағы бір еңбегінде атап көрсетіп, «тек қана эпик халық немесе лирик халықтың» болмайтынын айтып, шетел зерттеушілерінің олқы пікірлеріне түзетулер енгізген болатын. Сондықтан, «Казахское народное творчество и его поэтическая среда» деген зерттеу шын мәнісінде отандық ғылым үшін бүгіндері де өзекті болып келген келелі мәселерді қозғауымен құнды деп қорытынды жасауға әбден болады. М.Әуезов бұл зерттеуінде қазақ фольклорлық үлгілерінің барлық жанрлық құрамын тұтас бірлікте, сонымен бірге өңірлік ерекшеліктерге жіктеп талдауды ұсынады. Ол ұшы қиыры жоқ кең далаға жайылып жатқан қазақ халқының тілінде ешқандай диалект болмағанымен фольклорлық бай мұрасының жанрлары, түрлері, тектері өңірлік ерекшелікке әбден ие деген байлам жасайды. Айталық ол кіші жүз жұртында ұлт азаттығына дабыл қағатын эпикалық шығармалар, тарихи жырлар мол таралғанын, ал ұлы жүзде «фольклордың кіші жанрлары» үстем екенін айтады. Кіші жүздегі күрескерлік рухқа толы азаматтық әуезді жырлар ол елдің бодандық қамытын ерте киіп оған деген наразылықтың да дабылы ерте қағылғанынан бүкіл далаға саяси ұран секілді үн қатқанын, ол жақта ежелгі қаһармандық жырлардың біртіндеп тарихи жырға ұласып жатқанын, бұл дауылпаздық сарын қазақтың соңғы кездегі жазба әдебиетіне де ықпал етіп отырғанын байыптайды. Ал ұлы жүз еліне эпикалық ірі шығармалардың, Абай бастаған жазба поэзияның, тіпті соңғы кезде далаға кең тараған діни қисса дастандардың да әсері аз болғандықтан мұнда поэзиялық «кіші жанрлар» басқа өлкеге салыстырғанда ескілікті машықты үлгіде сақталып қалған деген түйін жасайды. Бұл «кіші жанрларға» тойбастар, жар-жар, сыңсу, жоқтау секілді отбасылық ғұрып фольклорының үлгілерін жатқызады. Жетісу өлкесіндегі белгілі ру-тайпалар бөтен елдердің бодандық әсерінен және таулы өлкеде тұрғандықтан басқадай қандастарынан оқшауланып қалғандықтан мұнда біршама көне үлгілер сақталып қалған деген пікір білдіреді. Фольклорды тудырушы, таратушы әнші-ақындар мен ақсақал типі екеніне арнайы деректермен тоқталып, негізінен «кіші жанрларға бай» осы ортаның өкілі Майкөт ақыннан Жүсіпбек Шейх-Исламовтың эпикалық «Шора батыр» жырын жазуып алуы сирек кездесетін оқиға қатарына жатқызады. Жетісу өңірі үшін Едіге, Қобыланды, Ер Тарғын секілді жартылай-мифтік кейіпкерлері бар қаһармандық жырлар, сонымен бірге «Қозы Көрпеш– Баян сұлу» секілді көлемді ғашықтық поэмалар да бейтаныс екенін атап өтеді. Тойбастар, жар-жар, беташар, айтыс, қара өлең секілді жанрларды, оларды орындаушы әнші-ақындардың ерекшелігін талдай келе, тойдағы драмалық тартыс, жұп-жұп болып хормен айтысу үлгілері болашақ опера театрының дайын ұйытқысы болатынын білгірлікпен тұжырымдайды. Жетісу жыршылары 1916 жылғы көтеріліс туралы аңыз-жырлардың лек-легін өмірге әкелгенін тілге тиек етеді, бұл туралы Етекбай деген ақынның шығарған тарихи жырын тілгі тиек етеді, Албан Асан ақынның зар заман сарыны отарлықтың көлеңкесінен үрейленген Асан қайғы,Бұқар жыраудан бастау алған дәстүрлі желінің Жетісу жеріндегі жалғасы екенін аңғартады. Дәстүрлі ортаның әдет-ғұрып жүйесін қатаң сақтайтын ақсақал типі фольклордың қоймасы ғана емес оның таралуына, орындалуына үлес қосып, қатал қадағалайтын ерекше тұлға екеніне талдау жасайды. М.Әуезов бұл мақаласында қозғаған фольклор мен оны тудырушы, таратушы әлеуметтік ортаны бірлікте зерттеу мәселесін кейінгі «Манас», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек» жырларына арнаған іргелі зерттеулерінде ары қарай дамытып, сабақтастыра түседі. М.Әуезов құрастырып, алғы сөзін жазған «Қозы Көрпеш –Баян сұлу» жинағы, «Песни степей» антологиясы мен «Эпос и фольклор казахского народа» деген мақаласы фольклортануға қосылған кезекті бір қомақты табыс еді. «Қозы Көрпеш Баян сұлу» жырының осынау нұсқасын ол ақын Уәйіс Шондыбайұлының аузынан жазып алып, алғы сөзімен, түсініктерімен қамтамасыз етіп 1936 жылы жариялайды. Бұл Қазақстанға совет билігі орнағаннан кейінгі уақытта алғаш рет эпикалық мұраны ғылыми тұрғыдан жариялаған жұмыстың бірі еді. Осы мәтіннің төркіні Шоқан Уәлиханов жазып алатын ХІХ ғасырдағы белгілі жыршы Жанақ ақын вариантынан бастау алады. М.Әуезовтің бұл мәтіні бүгіндері жырдың ең таңдаулы үлгісінің бірінен саналады, ол түрлі фольклорлық жинақтарда тұрақты жарияланады, оқулықтарда, сонымен бірге романдық эпосты зерттейтін салада мәнді ғылыми нысанға айналды. М.Әуезовтің фольклортануға қосқан шоқтықты еңбегінің бірегейі – «Киргизский геройческий эпос «Манас» деген көлемді зерттеуі. Еңбектің алғашқы нұсқасы 1934 жылы дайын болып, оны автор әр түрлі саяси-идеологиялық кедергілерге байланысты 1937, 1940, 1944, 1948, 1954 жылдары редакциялап, өңдеп-жөндегені белгілі. Алайда зерттеудің негізгі тұғырнамасы, іргелі ойлары қаз қалпында сақталып, эпостануға, халық жырының поэтикасын зерттеуге бағыт-бағдар беретін құнды қазынаға айналып отыр. М.Әуезов Манасты жырлаушылар мен оны тудырушы ортаның қарым-қатынасына ерекше мән береді. Эпикалық жырда алғашқы сюжеттің өзгермей оны жырлаушылардың өзіндік нұсқаларында әлеуметтік ортаның сұранысы бойынша аздаған қоспа бояулар ғана кірігіп, түпкілікті жырдың желісі, кейіпкерлер жүйесі тұтас сақталып қалатыны эпикалық бекем дәстүрдің беріктігі екенін таратып талдайды. Эпосты жырлаушылардың біреуі де өз атын «Манас» жырына енгізбегенін, ал қазақта да мұндай дәстүр бар екенін, «Қобыланды батырдың» Марабай нұсқасы дегенде, ондағы Марабайдың есімі жырда мүлде жоқ екенін, яғни жырлаушының әрдайым тасада қалып, эпостың анонимді болатынын жырлаушы мен эпостың ара байланысына қатысты екенін яғни бұл айтылғандар жырдың поэтикалық бітімі мен канондық дәстүрінде кездесетін ерекше нәзік құбылыс екенін түсіндіріп, айналып келгенде бұл эпикалық ұлы тыныстың бұзылмауына әсер ететін астарлы ағыс екенін мәнді мәселе етіп қозғайды. Кеңестік идеологияның құрсауына қарамай «Манасты» жырлаушы жомоқшылардың барлығына киелі күштердің тарапынан осы жыр аян етілген деген ұғымды түсіндіріп, манасшылардың барлығы аруақтың аманатын орындаушы таңдаулы типтер екенін жан-жақты деректермен саралап, жырдың саф таза көне әуезі ауыздан ауызға өзгермей сақталуының негізгі шарты осы ежелгі наным-сенімде екенін айқындайды. Жырдың негізгі сюжеттік арнасының ғасырдан ғасырға үзілмейтінін, оны жырлаушылардың жадында тұрақты кездесетін жауһар қор секілді ортақ жерлер сақталуы – эпикалық дәстүрдің ұласуының тірегі екенін анықтай түседі. Эпостағы ортақ жерлер мәселесіне бұдан кейінгі зерттеулерінде де жіті назар аударып, тіпті 1953 жылы өткен қазақ эпосы туралы дискуссия кезінде сөйлеген сөзінде фольклортанушы Г.Д.Санжаевтың эпосты жырлаушынының бәрінде кемінде 20-30 ортақ жерлер жадыда дайын сақтаулы тұрады деген түйінді пікірін мысалға келтіреді. М.Әуезов эпосты айтушы мен тыңдаушының өзара байланысы тығыз, яғни әлеуметтік ортаның жырдың жаңа нұсқасын туғызуына зор ықпалы бар екенін мұқият түсіндіреді. Кітаптың авторы мен оқырманы ортасында қағаз тұрғандықтан өлі тыныштық болса, керісінше орындаушы мен оны бетпе-бет тыңдап әсерленіп отырған әлеуметтік ортаның байланысы жанды да жасампаз екенін нақтылы мысалдармен дәлелдейді. «Тыңдаушы – үнсіз отырған марғау оқырман емес. Ол шығармашылық құбылыстың тірі куәгері, оны бағалаушы, қолдаушы, қызу сезімін білдіруші, жыршыны қанаттандырып жебеуші. Ол бұл тұрғыдан қаһармандық жырды тудырушының бірі болып саналады. Ауызша мұраның тағдыры осындай ерекшелікке ие» деп маңызды қорытынды жасайды. М.Әуезов эпос пен этностың қарым-қатынасы туралы да салмақты ғылыми пікірлерін білдіреді. Ол «Манасқа» арналған бұл еңбегінде және басқадай сүбелі зерттеулерінде қазақ, қырғыз эпостарында көптеген батырлардың тегі ноғайлы болып келетін айшықты дәстүр түркі бірлігі, Алтын орда, Ноғай ордасы заманын еске түсіретін поэтикалық заңдылықтың бірі екенін ашып көрсетеді. Аталмыш зерттеуінде «Манасты» кейінгі жырлаушы Сағымбай Орозбаков кейбір ұлтшыл зиялылардың пікіріне еріп бұл дәстүрді бұзғанын хабардар етеді. Нақтырақ айтқанда, «Манасты» жырлаушы Сағымбай Орозбаков оның тегін қырғыз деп, ал ноғайды Манастың арғы атасының бірі деп ұлттандыруын эпос поэтикасындағы соңғы жырлаушының қосқан аламыш бояуы екенін М.Әуезов тап басып көрсетіп, эпос пен этникалық байланыстың жыр тудырудағы қатынасы тым иірімде екенін бағамдайды. «Манас» эпосының пайда болу кезеңін арнайы тарау етіп талдап, бұл эпостың ілкі сюжеті ІХ-Х ғасыр тұсындағы қырғыз қағандығы дәуірінде тууы ықтимал деген пікірге қатысты ерекше идея ұсынады. Мәселен, жалпы түркі қаһармандық эпос сюжетінің көне үлгісі Орхон-Енисей мәтіндерінен бастау алуы мүмкін деген аса құнды пікірін білдіріп, ол туралы «Даже в повествовании одних этих надписей Кюль Тегин вырастает в неповедимого богатыря, равноценного героям древних былин. В данных надписях есть и хронологическая последовательность. Рассказывается о важнейших подвигах Кюль Тегина, начиная с его шестнадцатилетного возраста до сорок семи лет его жизни, т.е. до его смерти. Здесь явствует параллель сюжетному построению героических поэм, где так же неизменно воспеваются деяния героя, начиная с юных лет до конца жизни» деп тарқатып жазады. Ал Тонью-Кук жазуында оның жорықтары ғана емес мәмілегерлік істері, соғыс тактикасы, ғибратты мағынадағы өсиеттері жазылғанына зер салады. Әлбетте, М.Әуезов осы пікірлері арқылы Тонью-Куктың батыр ғана емес, көзі тірісінде мәрмар тасқа өсиетін бәдіздеген ғибратты жырау, абыз би болғанын меңзеп отырса керек. Жалпы М.Әуезов эпос пен фольклорлық үлгілерді түрік-моңғол халықтарымен бірлікте, одан кейін әлемдік кеңістікпен салыстырып типологиялық тұрғыдан зерттеу тиімді нәтижеге жеткізетінін әр түрлі кезеңдегі еңбектерінде ұдайы ескертіп отырды. 1953 жылы қазақ эпосы мен фольклорына арналған қызыл идеологиялық шырғалаң талқыда сөйлеген сөзінде ол эпосты толық ғылыми тұрғыдан зерттеу үшін қазақ, қырғыз, өзбек, қарақалпақ эпостарын бурят-моңғол, ойрат, халха-моңғол эпостарымен салыстырып зерттеу ұтымды болатынын тағы да назарға ұсынады. Бурят-моңғолдың «Хан-харангуй» эпосындағы кейіпкердің тазшаға құбылу сарыны «Алпамыста», «Қозы Көрпеш–Баян сұлуда» кездесетінін тілге тиек етіп, ортақ сюжеттік схеамаларды салыстыра тексеру эпос табиғатын тануға көмектесетінін сөз етеді. 1940 жылы жазған «Жәңгір жыры қазақ тілінде» деген мақаласында қалмақтың ірі эпосы «Жәңгірді» қазақ жырымен салыстыру арқылы қазақ эпосының стадиялық кезеңін анықтай түседі. М.Әуезов «Жәңгірдің стиль, мазмұн ерекшеліктеріне қарасақ, осы күнде жарыққа шығып жатқан көп эпостан сонағұрлым басқаша көрінеді. Басқашалығы, бұл дастанның аса көп жасаған кәрілік, көнелігінде. «Жәңгір» ертегі мен эпостың, миф пен ертегінің аралығынан туған жыр. Мұнда шынға бейім жайлармен қатар фантастика үлкен орын алады. Ертегілік әсірелеу, дамытулар көп. Ертегі персонаждары да бұл жырда көп көрінеді. Жәңгірмен салыстырғанда қазақтың батыр жырлары әлдеқайда реалистік жыр болады. Бізде Қобыланды жеті қабат жер астына түспейді, жалмауыз кемпірмен де кездеспейді. Қазақтың батыр жырлары кей кезде тарихи жыр тәрізді бергі заманға бой ұрғандай болады» деп байлам жасайды. М.Әуезов осы түйінді пікірі арқылы қазақ эпосының мифологиялық көне тамырдан ерте айығып кейінгі дәуірлерде тарихи қуатты циклизациядан өткендігін меңзегендей қалып танытады. М.Әуезовтың қазақ эпосы мен фольклоры туралы орыс тілінде жазған жүйелі зерттеулері мен оның құрастыруымен Москвада жарық көрген жинақтар қазақтың халық қазынасын Совет Одағы кеңістігінде танытуға жарқын үлес қосты. Өйткені мұндай ғылыми еңбектер орыс тілінде жарық көргендіктен әлемдегі өзге ұлт зиялылары қазақ фольклоры мен әдебиеті туралы мәлімет алуға пайдасын тигізді. Әсіресе 1940 жылы Мәскеуде жарық көрген қазақ фольклоры мен әдебиетінің «Песни степей» антологиясы біртуар жинаққа жатады. Кітап үш бөлімнен тұрады: эпос және ежелгі фольклор, ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы әдебиет, қазақ совет әдебиеті. Бірінші бөлім М.Әуезовтың «Казахский эпос и дореволюционный фольклор» деген мақаласымен ашылады. Мұнда автор қазақ фольклорының жалпы сипатын тұжырымдап, антологияда жарияланған жанрларға қысқаша анықтама береді. Шын мәнісінде кітаптың құндылығы ұшан-теңіз: ол орыс тілді қалың оқырманды қазақ эпосының үлгілерімен, салт өлеңдері, халық поэзиясы, ертегі, жұмбақ, мақал-мәтелдерімен кеңінен таныстырады. Фольклорлық мәтіндерді сол кезеңдегі орыстың танымал ақын-жазушылар тәржұмалағаны бағалы болған. Мәтіндерді таңдауға М.Әуезов белсенді араласқаны байқалады, кейіннен тыйым салынған «Ер Сайын» жырының мұнда жариялануына оның қатысы бар секілді. М.Әуезов бәлкім осы эпостың қара тізімге ілінетінін сезгендіктен жариялаған да шығар деген ой келеді. 1939-1940 жылдары «Литературный критик» журналының үш санында жарияланған «Эпос и фольклор казахского народа» зерттеуінде «Ер Сайын» жырына арнайы тоқталып, оны «кіші батырлар жырының тобына» қосуы тегін емес шығар. Сан-салалы қоғамдық қызметтерге араласып, тіпті қуғын-сүргін көргенімен М.Әуезов фольклормен шұғылдануын бір мезет те тоқтатқан емес. Ол кейде зерттеуші ғалым, бірде жазушы ретінде фольклорға тұрақты жүгініп отырды. Оған мысал ретінде фольклорлық сюжеттерге құрылған классикалық пьесаларын былай қойғанда, 1940-1950 жылдары аралығында жариялаған «Ертегілер», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек», «Киргизский героический эпос «Манас»» деген зерттеулерін айтуға болады. М.Әуезов 1948 жылы жарияланған аса көрнекті еңбек «Қазақ әдебиетінің тарихы» кітабының 1-томы фольклор тарихын жазуға дәйекті де мәйекті ойлар ұсынып, жинақтың жүйе-құрылымын түзіп, жасампаздықпен табандылық танытқаны ерекше бағалы. Өкініштісі бұл кітап жарық көрісімен тұрпайы қызыл цензураның сынына тап болып, ғылыми айналымнан аластатылады. М.Әуезовтің жетекшілігімен орындалған бұл еңбек шын мәнісінде ұлттық фольклордың күрделі тарихын жазуға жасалған алғашқы бетбұрыс еді, еңбектің тарауларында тарихи, теориялық, практикалық бағыттағы келелі мәселелер нысанға алынған болатын. М.Әуезов ұжымдық монографияның тұғырлы концепциясы мен алға қойған бірегей мақсаттарын негіздеп, оның белгілі тарауларын өзі жазып қана қоймай, жұмысты редакциялау, іс барысын қадағалау секілді қыруар шаруаны атқарады. Ұжымдық монографияда М.Әуезов жазған ертегілер мен романдық эпостарға, айтысқа қатысты тараулар ең бір шоқтықты парақтары еді. Монографияның кіріспесін де М.Әуезов жазып, онда еңбектің алға қойған мақсаты мен мағынасын талдап көрсетеді. Осы монографияда жарияланған «Ертегілер» зерттеуінде қазақ қауымы сөз асылы өлеңді жоғары бағалайтындықтан эпикалық поэзияға мән беріп, ел аузынан ертегі жинау жұмысы да кешірек қолға алынғанын, бұл саланы зерттеу біршама кешеуілдегенін, ертегінің толық жинағы әлі де шықпағандығын айтады. «Қара сөзбен халықтың өз аузында айтылып жүрген қалпынша аумай жазылып, дәл басылған ертегі жинақтары өте сирек болып келді» деп шын мәнісінде ертегі тілінің нағыз халық тілі екендігіне мән беру керек екенін ұқтырып, жинаушылар ертекшінің өзіндік өрнегіне назар аударып өзгертпей жазып алу керектігін, ендігіде ертекші тұлғасына аса мән беру оң нәтижеге жеткізетінін ескертеді. Ертегінің мәтіндерінде халық тілінің нәрі, мінез-құлқы, дүниетанымы сәулеленетінін талдайды. Қазақ ертегісі туысқан елдер мен сонымен бірге әлем халықтарының рухани мәдениетімен ұштасып, тамырласып жатқанын сипаттап «Онда сонау арғы Үйсін, Қаңлы руларының кезінен санап гундер дәуірінен, қыпшақ елдігінен, мұңғылдар жорығының тұсынан, Алтын Орда дәуірінен айтылып келген көне әңгімелер көп. Қазақ атты ел құралмастан бұрын, мұсылманшылық кірместен бұрын түрік-мұңғыл руларына түгел ортақ болған ертектер бар» деп пікірін тарқата түседі. Ертегіні аңыз-әңгіме секілді прозалық текпен қоса тексеруді ұсынады, оны қиял-ғажайып, хайуанаттар жайында, шыншыл ертегі (1.Салт ертегі 2.Күлдіргі ертегі 3.Аңыз ертегі 4. Күй аңызы) деп жіктеуді ұсынады. Әрине, қазіргі ғылымда хайуанатар жайындағы ертегілер, қиял-ғажайып ертегілер, батырлық ертегілер, новеллалық ертегілер, сатиралық ертегілер деп жіктеу орныққан. Аңыз прозалық жеке үлгіге еніп, күй аңызы да дара жанр ретінде зерттелді. Бұдан аңғаратынымыз М.Әуезов жіктеуіндегі қиял-ғажайып ертегілер тобынан батырлық ертегі жеке ажыратылып, салт ертегі үлгілері қазір новеллалық түрге енген. М.Әуезов қиял-ғажайып ертегілеріндегі көне кейіпкерлер жүйесіне аңшы-мерген типін жатқызады сонымен бірге «Мергендер жайындағы ертегілермен ілес қаралас ер батырлар жайындағы ертегілер жүреді. Осы мерген мен ертегі ерлерінің жайындағы қиял ертектері бір қазақ емес, жалпы түрік-моңғол ертектерінің де ескісі болуға тиіс… Әрине ертегідегі ер батырларды осы елдердің эпостарындағы геройлық дастан, жырлардың батырларынан басқа деп ұғыну керек. Әсіресе қазақта солай. Өйткені қазақтағы батыр жырларында кездесетін ер батырлардың бәрі де бертінірек туады. Беріде болған қыпшақ мұңғыл, ноғайлы қыпшақ замандарынан пайда болады. Ал қиял ертегілерінде атап отырған мерген, ер, батырларымыз тарихтан бұрынғы алыс заман тумалары» деп ертегі сюжетінің көне қабатын ақтарып көрсеткен. Кейінгі кәсіби фольклортанушылар М.Әуезовтің осы құнды пікіріне иек сүйеп «ер, батырлар туралы ертегіні», яғни қазіргі ғылым тілімен айтқанда батырлық ертегіні жеке жанрлық жікке топтағаны автордың ойының өміршеңдігін танытады. Сонымен бірге болашақта қазақ ертегілерін толық жинаған соң халықаралық Аарне сюжеттік көрсеткіші жүйесінде типологиялық тұрғыдан тексеру өнімді нәтиже әкелетініне назар аударады. М.Әуезов айтқан бұл құнды пікір ертегі туралы іргелі монографиялық еңбектерде жемісті қолданылып, институттан «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша жарық көрген «Бабалар сөзі» сериясының ертегіге арналған томдарында сюжеттік типтердің көрсеткіші ұсынылды. «Қозы Көрпеш – Баян Сұлу» деген мақаласында М.Әуезов бұл жырдың сол кезде белгілі болған 16 нұсқасын өзара салыстырып, түркі халықтары арасына ортақ таралған қосыла алмаған екі ғашық туралы түпкі сюжеттің қазақта кең құлашты романдық эпосқа айналған себептерін ашып талдайды. Сонымен бірге жырдың сюжеттік желісін «Қысырау – Шырын», «Ләйлі – Мәжнүн», «Китаби Дәдәм Қорқуд» секілді мұралармен салыстырып, әсіресе түрікмен Молла Непес жырлауындағы «Таһир –Зуһрамен» жыр сюжетінің параллель тұстарын анықтайды, оның себеп-салдарын сараптайды. Жырды тудыруда көшпелілердің көне рулық қоғамындағы ежеқабыл мен ант салты, бата, бата бұзу, теріс бата секілді қазақтың ескі әдет-ғұрып заңдарының әсері зор болғанын білгірлікпен дәйектейді, яғни эпосты этномәдени құндылықтар аясында тексеріп, поэтикалық қыр-сырын халық өмірімен қабыстырып аша түседі. «Қыз Жібек» романдық эпосы тек қазаққа тән төл мұра екенін анықтап, оның шығу тегі ХҮІІ ғасырдағы қазақ хандығы тұсы дегенді меңзейді. Жырдың негізгі ерекшелігі – ондағы ғашықтар бұрынғы ата аманаты мен ежеқабыл, белқұда салтын орындаушы жандар емес, өз қалауымен еркін махаббатты таңдаушылар деген байлам жасап, жыр кейіпкерлерінің танымы, әрекеті бұрынғы ғашықтық жырлардан айырмашылықта екенін көрсетеді.Төлеген мен Жібек еркін сезім иелері болғанымен Төлегеннің қаза табуы әкенің теріс батасынан, ал Сансызбайдың ақжолтай болуы оң бата алуынан, сонымен бірге аға аруағын ардақтап әмеңгерлік аманатты орындауынан деуі – тағы да ежелгі салт-санамен сабақтас туған астарлы құбылыс екендігін айтып, сол себептен де жырда Төлеген, Жібек, Сансызбай үшеуінің махаббаты тоғысып кеткендігі қазақ қоғамына тән нақысты ерекшелік екендігін жан-жақты аша түседі. «Айтыс өлеңдері» деген зерттеуінде түрік тектес елдердің ішінде қазақ арасында суырыпсалма өнер деңгейіне жетіп толысып дамыған осы жанрды әдет-салт айтысы мен ақындар айтысы деген екі жікке бөліп, айтыстың шығу тегі, стадиялық кезеңдері, жанрлық жүйесін саралап, осы жанрдың өзегіне тартысты сипат берген ру-тайпа арасындағы талас-тартыс деген дәлелді тұжырым жасайды. М.Әуезовтің бұл бағалы байламдары бүгінгі ғылымда қағидаға, жеке монографияның арқауына айналды, дамытыла түсті. М.Әуезовтің фольклортанулық еңбектері бүгіндері жас мамандарға ғана емес сақа ғалымдарға да бағыт сілтейтін шамшырақ секілді. Ол сонау 1952 жылы Манас эпосын зерттеу туралы конференцияда ілгерідегі пікірін дамытып «Между тем, я считаю крайне необходимым вспомнить орхонские надписи, особенно большую надпись в честь Кюль Тегина и памятник в честь Тонью Кука… Что такие сами эти надписи орхонские? Их изучают до сих пор как памятники языкового порядка, а разве не являются они еще вдобавок и памятниками древнейших образцов фольклора? Ведь здесь подлинно краткие фабулы эпических сказаний. А если подобные памятники высекались из камня, разве не могли быть и более полные редакции на устах… » деген болатын. М.Әуезовтің бұл сөзі қырғыз эпосына ғана қатысты емес қазақ жырының да түптөркінін іздеуге сабақ болардай, сол себептен де орхон мәтіндерін ежелгі түркі дәуіріндегі фольклорлық мұра тұрғысынан қарауға жеткілікті негіз бар. Осы пікір басшылыққа алынғандықтан М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты соңғы жылдары жарыққа шығарған «Қазақ әдебиеті тарихының онтомдығының» 1-томы «Фольклор тарихында» орхон мұрасындағы эпикалық құндылықтарды талдауды жүзеге асырды. М.Әуезовтің телегей-теңіз мұрасының өрісі тәуелсіздік алғалы бері қайтадан жаңаша мағынаға ие болып кеңіп, ұлғая бастады. Институт ғалымдарының күшімен академиялық 50 томдық жинағының жарық көруі – баға жетпес қазына деуге болады. М.Әуезовтің 100 жылдық мерейтойы ЮНЕСКО тарапынан халықаралық дәрежеде аталып өтіп, сан қырлы қаламгердің жемісті шығармашылығы әлемдік аренада насихатталды. Институтта жыл сайын дәстүрлі «Әуезов оқулары» ұйымдастырылып, академик жазушының көл-көсір мұрасы бүгінгі ұрпақтың соны көзімен сан түрлі аспектіде зерттеу нысанына айналып отыр. М.Әуезов отандық фольклортану ғылымының қалыптасуы мен дамуына ерекше үлес қосты, ол халық мәдениетін терең зерттейтін мамандарға әрдайым көшбасшы бола береді. жүктеу/скачать 37.37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|