Вагиф абышов азярбайъанлыларын сойгырымы (1917-1918-ъи илляр) бакы нурлан 2007

Тарих бойу Ъянуби Гафгаз дцнйа дювлятляри цчцн стратежи ящямиййят кясб етдийиня эюря, щямишя бу яразидя драматик щадисяляр баш вермишди. Чох вахт да щадисялярин даща драматикляшдирилмясиндя ермяниляр хцсуси рол ойнамышдылар. Бу олайлар заманы ися, ян чох зийан чякян вя мящрумиййятляря мяруз галан Азярбайъан халгы олмушду.

1917-ъи илин февралында баш вермиш буржуа ингилабынын нятиъяси олараг романовлар сцлалясинин сонунъу нцмайяндяси ЫЫ Николайын щакимиййятдян салынмасы, Гафгаз ъябщясиндя вя Ъянуби Гафгаз яразисиндя, цмумиликдя ися бцтцн империйа ярасиндя чох бюйцк чахнашмалара сябяб олмушду. 1917-ъи илин октйабр сийаси чеврилишиндян сонра ися империйа яразисиндя бу чахнашмалар даща да эенишлянмишди, Русийаны вятяндаш мцщарибяси бцрцмцшдц. Империйанын щяр йериндя сийаси чякишмяляр, гаршыдурмалар артмышды.

Ъянуби Гафгазын щям игтисади, щям дя сийаси мяркязи щесаб олунан Бакыда сийаси щакимиййят уьрунда мцхтялиф сийаси тяшкилатлар арасында мцбаризя активляшмяйя башламышды.

Ермяниляр, онларын «Дашнаксцтйун», «Щнчаг» вя башга бу кими сийаси тяшкилатлары Бакыда фяаллашмышдылар.

Ермянилярин тцркляря гаршы мякрли сийасятляри ичярисиндя Азярбайъан тцрклярини даща чох гырмаг, гарят етмяк, евлярини йандырмаг вя юз ата-баба торпагларындан говмаг, сонра ися Ермяни дювлятини йаратмаг планларыны щяйата кечирмяк ясас истигамят олмушдур.

Гафгазда чаризмин ишьалчылыг вя мцстямлякячилик сийасятинин щяйата кечирилмясиндя йахындан иштирак едян ермяни шовинист миллятчиляринин юз милли мянафеляри вар иди.

Онлар «дяниздян-дянизя Бюйцк Ермянистан» мифинин реаллашмасы цчцн мящз чар Русийасынын кюмяйи иля Ирандан вя Тцркийядян ермянилярин кцтляви шякилдя Гафгазда, о ъцмлядян Азярбайъан торпагларында мяскунлашмасына наил олмушдулар. ХЫХ ясрдя Русийа – Иран (1828 – Тцркмянчай сцлщ мцгавиляси), Русийа-Тцркийя (1829 – Ядирня сцлщ мцгавиляси) мцщарибяляриндян сонра ермяниляр кцтляви шякилдя Ъянуби Гафгаза кючцрцляряк Азярбайъанын ян сяфалы, мцнбит торпагларда мяскунлашдырылмышды. Бу мяскунлашдырманы айры-айры рус тядгигатчылары да етираф етмиш вя йаздыглары ясярляриндябу фактлары эюстярмишдиляр.

Рус тядгигатчысы Шавров да етираф етмишди ки, ХХ ясрин яввялляриндя Ъянуби Гафгазда 1 милйон 300 мин няфяр ермяни йашайырды ки, онларын да 1 милйон няфяриндян чоху дийарын йерли сакинляри дейилдиляр вя чар Русийасы тяряфиндян бу яразиляря кючцрцлмцшдц (171, 184).

Ермянилярин бу яразилярдя мяскунлашдырылмасы узагэюрян бир сийасятя хидмят етмишди. Ермяниляри мяскунлашдырмагла, эяляъякдя аборэен мцсялман-азярбайъан ящалисини щямин торпаглардан сыхышдырыб чыхармаьы, ярази иддиасы иряли сцрмяйи, сойгырымыны тятбиг етмякля юз мянфур мягсядляри олан «Бюйцк Ермянистан» хцлйасыны щяйата кечирмяйи нязярдя тутулмушду.

Бу стратеэийанын иърасында рус чаризми, сонра ися болшевик диктатурасы вя онун бу эцнки варисляри ермянилярин щамиси олмуш вя щамиси олараг галырлар (65, №13, 2002).

Ермяни ящалиси ичярисиндя эениш тяблиьат иши апармаг, онларын мянявиййатыны бу мянфур идейа иля зящярлямяк, яразисиндя, торпаьында йашадыьы Азярбайъан тцркляриня гаршы нифрят щисси ойатмаг вя эяляъяк сийаси фяалиййятляриндя онлардан истифадя етмяк щямин планын сонракы мярщялясиня дахил иди.

Яввялъя Русийа империйасынын, сонра ися Совет Русийасынын йахындан щимайясиня архаланан ермяниляр ики йцз ил (ХЫХ – ХХ йцзилликляр) ярзиндя Тцркийя яразисиндя вя сонра ися Ъянуби Гафгазда – Азярбайъан яразисиндя тцркляря гаршы, о ъцмлядян Азярбайъанда йашайан башга халглара гаршы да, чох бюйцк гятлиаманлар, гарят вя даьынтылар тюрятмишляр. Бу щагда диссертасийанын айры-айры фясилляриндя эениш бящс едилмишди.

Хцсусиля, гейд етмяк лазымдыр ки, биринъи дцнйа мцщарибясиндя ясас ъябщя хятляриндян бири олан, Гафгаз ъябщясинин Батумдан Урмийайа гядяр узанмасы вя бу ъябщя хяттинин Русийайа аид олан щиссясиндя тцрк ордусуна гаршы дуран рус гошунларынын ичярисиндя ермянилярин цстцнлцк тяшкил етмяси, щямин ъябщя хяттиндя йашайан азярбайъанлылара гаршы ермянилярин дящшятли гырьынлары вя гятлиаманларынын баш вермясиня сябяб олмушду.

Цмумиййятля, 1917-1918-ъи иллярдя Азярбайъан халгына гаршы тюрядилян гырьынларын ясас тяшкилатчысы Ст.Шаумйанын башчылыг етдийи Бакы Совети, еляъя дя ермяни-рус болшевик тяшкилатлары, «Сентрокаспи» диктатурасы вя онлара табе олан щярби щиссяляр олмушдур.

Беляликля, 1917-1918-ъи иллярдя баш верян сийаси щадисяляри арашдыраркян ялдя олунан фактики материаллар сцбут етмишди ки, ермянилярин Азярбайъан халгына гаршы тюрятдикляри сойгырымы сийасяти мягсядли шякилдя олмушду.

Бящс олунан мювзунун ясас щиссясиндя проблемля баьлы фактики материаллардан истифадя едиляряк, халгымыза гаршы баш вермиш сойгырымы щадисяляриня айдынлыг эятирилмясиня чалышылмышдыр. Она эюря дя щадисялярин нятиъясиня хроноложи бахымдан диггят йетирилмишди:

1. Русийа империйасында 1917-ъи ил феврал буржуа ингилабындан сонра Ъянуби Гафгазда, о ъцмлядян Азярбайъанда сийаси щадисялярин инкишаф етмяси эедишиндя мцхтялиф йюнцмлц тяшкилатларын йаранмасынын шащиди олуруг. Бу тяшкилатларла йанашы, Русийада йаранан Мцвяггяти Щюкумят дя Ъянуби Гафгазы идаря етмяк цчцн Хцсуси Ъянуби Гафгаз Комитяси йаратмышды. Истяр Русийа щюкумяти, истярся дя Хцсуси Ъянуби Гафгаз Комитяси Гафгазда Тцркийя иля мцщарибяни дайандырмаг мараьында дейилди. Ялбяття, мцщарибяйя бу ъцр йанашма ермяниляри дя тямин етмишди. Она эюря дя онлар Мцвяггяти щюкумяти бцтцн гцввяляри иля мцдафия етмяйя башламышдылар. Щятта, ермяниляр милли мясялянин габардылмасыны мцвяггяти олараг дайандырмаьы гярара алмышды.

2. Бу дюврдя ермяниляр, Ермяни дювляти йаратмаг планларынын реаллашдырылнмасы цчцн шяраитин йетишдийини щисс едиб, ясас гцввялярини Ъянуби Гафгазда щям яразиъя, щям дя ящалисинин сайына эюря бюйцк олан Азярбайъана гаршы йюнялтмиш олдулар. Чцнки онларын Тцркийя яразисиндя Ермяни дювлятини йаратмаг планлары тцркляр тяряфиндян пуча чыхарылдыгдан сонра бцтцн диггятлярини Азярбайъан торпагларына йюнятмишдиляр.

Ермяниляр Ъянуби Гафгазда юз планларыны щяйата кечирмяк цчцн щям Русийада феврал буржуа ингилабындан сонра йаранмыш Мцвяггяти щюкумяти вя октйабр силащлы чеврилишиндян сонра йаранан Совет Русийасыны, щямчинин Бакыда Ст.Шаумйанын рящбярлик етдийи вя тяркибинин бюйцк яксяриййяти ермянилярдян ибарят олан Бакы Советини, еляъя дя 1918-ъи илин августунда йаранан «Сентрокаспи диктатурасы»ны юзцня дайаг щесаб етмишди.

Ермяни дашнаклары щямин гцввяляря архаланараг Гарс, Гарабаь, Хой, Салмас, Урмийа, Нахчыван, Бакы, Шамахы, Губа, Сялйан, Лянкяран вя башга йашайыш мяскянляриндя азярбайъанлылара гаршы дящшятли гырьынлар тюрятмиш, онларын ямлакларыны гарят етмиш, евлярини йандырмыш, тарихи абидяляри мящв етмишдиляр.

Ермяниляр юз ъинайятлярини юрт-басдыр етмяк цчцн щямин дюврдя Бакыда няшр олунан вя юзляринин рящбярлик етдикляри мцхтялиф адда гязет сящифяляриндя (“Бакински рабочи”, “Известийа”, “Баку”, «Сосиал-демократ», «Арев» вя с.) юзляриня щагг газандырмаьа чалышмышдылар. Лакин щямин дюврдя няшр олунан башга гязетлярдя (“Ачыг сюз” - азярбайъан дилиндя, “Азярбайъан” щям азярбайъан, щям дя рус дилиндя чап олунурду, “Каспи” рус дилиндя няшр олунурду - мцял.), еляъядя щямин щадисяляри юз эюзляри иля эюрян шащидлярин ифадяляриндя вя Ъянуби Гафгазда юзцнц щюкумят елан едян, амма реал сийаси вя щярби эцъя малик олмайан Ъянуби Гафгаз Комиссарлыьынын, сонра Ъянуби Гафгаз Сейминин йыьынъагларында (бурада ермяни вя эцръц нцмайяндяляринин мцгавимятиня бахмайараг, Азярбайъан нцмайяндяляри мясяляни кяскин гоймасы нятиъясиндя) ермянилярин динъ азярбайъанлылара гаршы тюрятмиш олдуглары ъинайятляри тясдиглянмишди. Бу бахымдан, о дюврцн тарихи сянядляри сойгырымы фактларынын ашкарланмасында мцщцм ящямиййят кясб етмишди. Хцсусян, бу сащядя 1918-ъи ил августунда Азярбайъан Ъцмщуриййяти щюкумятинин йаратмыш олдуьу Фювгяладя Тящгигат Комиссийасынын (бу комиссийанын щазырладыьы сянядлярдян ясяр йазылан заман эениш истифадя едилмишдир) фяалиййятини гейд етмяк лазымдыр.

Бу Комиссийанын топладыьы сянядляр тясдиг етмишди ки, ермяниляр Азярбайъан халгына гаршы габагъадан щазырланмыш сойгырымы сийасятини щяйата кечирмишляр. Бу сойгырымы щяйата кечирмякдя ясас мягсядляри эяляъякдя Ермяни дювляти йаратмаг цчцн эениш торпаглар яля кечирмяк вя щямин торпагларда йашайан Азярбайъан тцрклярини гырмаг, гыра билмядиклярини ися доьма торпагларындан говмаг вя дидярэин салмаг олмушдур.

3. 1917-1918-ъи иллярдя Бакыда фяалиййят эюстярян мцхтялиф йюнцмлц ъийаси тяшкилатларын щакимиййят уьрунда апардыглары юлцм-дирим мцбаризяси, еляъя дя ермяни тяшкилатларынын Азярбайъан торпаглары щесабына юзляриня Ермяни дювляти йаратмаг планлары азярбайъанлыларын чох бюйцк фаъиялярля цзляшмясиня эятириб чыхармасынын шащиди олуруг.

Бакыда фяалиййят эюстярян болшевикляр партийасы вя Бакы Советинин рящбярлийиндя ясасян, ермяниляр цстцнлцк тяшкил етмишди. Щямин тяшкилатлара рящбярлик едян Ст.Шаумйан вя онунла мцттяфик олан ермяни дашнаклары азярбайъанлыларын тяшкилатланмасына щяр ъцр манеяляр йаратмаьа чалышмышдылар. Онлар щяр васитя иля азярбайъанлылары юз ятрафында бирляшдирмяйя башлайан «Мцсават» партийасынын вя Мцсялман Милли Шурасынын эцълянмясиня мане олмаг истямиш вя онлары мящв етмяк цчцн силащлы тяъавцзя щазырламышдылар.

Бакыда сийаси вя щярби цстцнлцкляри яля алан ермяниляр азярбайъанлылары сийаси, хцсусян щярби ъящяддян тяшкилатланмасынын гаршысыны алмаьа сяй эюстярмишдиляр. Бакыда фяалиййят эюстярян Бакы Советинин, фящля вя ясэяр депутатлары Советинин тяркибиндя, ян ясасы ися рящбярлийиндя, демяк олар ки, Азярбайъанын зийалы тябягсиндян (бир-ики няфяри чыхмаг шярти иля, онлар да болшевиклярин мювгейини мцдафия едирдиляр – мцял.) нцмайяндя йох иди. Диэяр тяряфдян, ермяни Коргановун башчылыг етдийи гырмызы ордуйа азярбайъанлылардан щеч ким гябул едилмямишди. Йарадылан болшевик ордусунун тяркиби вя рящбярлийи, демяк олар ки, ермяниляр тяшкил етмишди.

Бу дюврдя Бакыда гаты шовинист миллятчи, ермяни тяшкилатлары – «Дашнаксцтйун», «Щнчак», «Ермяни халг партийасы», Ермяни Милли Шурасы фяалиййят эюстярмишди. Бу тяшкилатлары бирляшдирян ващид бир хятт вар иди, о да Тцрк-Азярбайъан яразиси щесабына Ермяни дювлятини йаратмаг.

Яввялъя болшевик байраьы алтында, сонра ися “Сентрокаспи” диктатурасынын щакимиййяти дюврцндя ермяни гулдур силащлы дястяляри Бакы, Шамахы, Губа, Лянкяран, Сялйан, Эюйчай, Кцрдямир вя башга йерлярдя, Дашнаксцтйун партийасынын рящбярлийи алтында ися Ъянуби вя Гярби Азярбайъанда азярбайъанлылара гаршы дящшятли гырьынлар щяйата кечирмишляр. Буна бахмайараг вятяни, торпаьы вя халгы дцшцнян габагъыл зийалы нцмайяндяляр халгы юз ятрафында бирляшдирян тяшкилатлар гурараг, Азярбайъанын варлыьыны горуйуб сахламыш, архасында Русийа вя башга гярб дювлятляринин дурдуьу ермянилярин мякрли планларыны пуча чыхартмышдылар. Бу бахымдам «Мцсават» партийасы, Мцсялман Милли Шурасы вя Ъянуби Гафгаз Сейминдя Азярбайъан нцмайяндяляринин фяалиййятлярини хцсусиля гейд етмяк лазымдыр. Мящз щямин гцввялярин Азярбайъан халгына сащиб чыхмалары нятиъясиндя онларын мящв олмагдан хилас етмишди.

4. 
   Азярбайъан Ъцмщуриййяти юз варлыьыны елан етдикдян сонра азярбайъанлыларын щцгугларыны эениш сурятдя мцдафия етмяйя башламышды. Щяр шейдян яввял, Азярбайъан щюкумяти Тифлисдян Эянъяйя кючдцкдян сонра азярбайъанлыларын сойгырымыны арашдыран Фювгяладя Истинтаг Комиссийасы йаратмышды. Йени йарадылан Азярбайъан ордусу азярбайъанлыларын йашадыьы яразилярдя ермяни тяъавцзцндян халгын мцдафиясини тяшкил етмиш вя дцшмяня гаршы ъидди мцгавимят эюстярмяйя башламышды. Лакин Ъцмщуриййят ордусу Азярбайъан яразисинин бир щиссясиндя ермянилярин халгымыза гаршы сойгырымынын гаршысыны алса да, щяля ъидди нязарят едя билмядийи Нахчыван, Гарабаь, Зянэязур вя башга бюлэялярдя бу сойгырымын гаршысыны алмаг мцмкцн олмамышды.
   

Ермяниляр заман-заман бу сийасятлярини давам етдирмиш, дцнйа дювлятлярини, хцсусян христиан дцнйасыны юзляринин йалан цзяриндя гурулмуш планларына инандыра билмиш вя нятиъядя, Азярбайъан торпагларынын бир щиссясини яля кечиряряк орада йашайан минлярля азярбяйъанлыны гятля йетирмиш вя саь галанларыны депортасыйа етмиш, онларын ямлакыны гарят етмиш, щямин йерлярин тарихи абидялярини мящв етмишди.

Бу эцн дя, щямин сийасят Гярб дювлятляри вя Русийанын кюмяйи иля Азярбайъана вя онун халгына гаршы, давам етдирилмякдядир.

Истяр 1917-1918-ъи илляр, истярся дя ондан сонракы дюврлярдя ермянилярин халгымыза гаршы апардыьы сойгырымы сийасятинин ясл мащиййятини тядгигатчылар тяряфиндян елми арашдырылмасы бундан сонра да давам етдирилмялиди. Чцнки бу дюврцн щадисяляри щяля кифайят гядяр вя там арашдырылмайыб. Бунула баьлы Тцркийя, хариъи дювлятляр вя Эцръцстанын архивляриндя тутарлы сянядляр варды. Щямин сянядлярин эяляъяк тядгигатлара ъялб едилмяси, ермянилярин узун мцддят халгымыза гаршы апардыьы сойгырымы сийасятини щяртярфли арашдырмаьа имкан вермиш олар.

ХХ ясрин яввялиндян башлайараг, Шимали Азярбайъанда, Бакыда вя Азярбайъанын диэяр ири шящярляриндя ермянилярин бир сыра истещсал вя инфраструктур сащялярдя юз йерлярини мющкямлятмяси, совет дюврцндя бу ишин рящбяр партийа – совет органларында, тящлцкясизлик вя инзибати идарялярдя, игтисади органларда вя с. рящбяр вязифяляря иряли чякилмяк йолу иля иъра едилмишди. Бу ъцр эениш мигйаслы фитнякар фяалиййятин сон нятиъяси Азярбайъан торпаьында Даьлыг Гарабаь кими дцйцнцн йарадылмасына эятириб чыхартмышды (65, №13, 2002).

Щазырда Русийанын йахындан кюмяйи иля Ермянистан силащлы гцввяляринин Азярбайъан торпагларынын 20 фаизини ишьал етмяси, бир милйон гачгынын вя мяъбури кючкцнцн аъынаъаглы вязиййятдя йашамалары вя бцтцн бу щадисяляря АБШ вя Гярб дювлятляринин эюз йуммалары, йахуд христиан тяяссцбкешлийи иля ермянилярин мювгейинин мцдафия етмяляри, еляъя дя БМТ Тящлцкясизлик Шурасынын дюрд гятнамясинин (822, 853, 874, 884 сайлы) ермяниляр тяряфиндян йериня йетирилмямяси, АТЯТ-ин Минск групунун фяалиййятсизлийи, бир даща ону эюстярир ки, дцнйада христиан щямряйлийи щяля дя галмагда вя Ъянуби Гафгазда христиан Ермяни дювляти щагсыз олараг мцдафия олунмагдадыр. Азярбайъан халгы бу тарихи дярслярдян нятиъя чыхартмалы, достуну – дцшмянини танымалы вя онсузда заман – заман ялиндян алынмыш, парчаланмыш торпаьынын мцдафиясини эцъляндирмяли, шяраит йетишян кими ишьал олунмуш яразилярини азад етмялиди.

1. 
   Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti tarixindən. Bakı: Elm, 1995, 164 s.
   
2. 
   Abdullayev Ə. Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti (XIX əsrin sonu – XX əsr). Bakı: Elm, 1998, 320 s.
   
3. 
   Abışov V.Ş. Azərbaycanlıların soyqırımı. 1918-1920-ci illər. Bakı: Qartal, 2001, 174 s.
   
4. 
   Abışov V.Ş. Fevral-oktyabr inqilablarından sonra erməni millətçilərinin antiazərbaycan fəaliyyətinin canlanması // Tarix və onun problemləri, 2000, №3-4, s. 82-86.
   
5. 
   Açıq söz qəz., 1917, 14 may – 14 iyun, № 462, 472, 497,
   
6. 
   Ağayev M.A. Azərbaycan burjua ideologiyasında milli məsələyə dair bəzi şüarların tənqidi (1917-1920). //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası, 1991, № 2-3, s. 21-26.
   
7. 
   Arzumanlı V. və Mustafa N. Tarixin qara səhifələri. Deportasiya, Soyqırımı, Qaçqınlıq. Bakı: Qartal, 1998, 279 s.
   
8. 
   Azərbaycan hökuməti Şamaxı qəza rəisinin dəftərxanası (Azərbaycan Respubli­kası Mərkəzi Dövlət Arxivi (бундан сонра - ARMDA) - f. 949, siy. 1, iş 8, v. 39.
   
9. 
   Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin yanında Fövqəladə İstintaq Komissiyası Azərbaycan Respublikası Siyasi Partiyalar və İctimai Hərəkatlar Мяркязи Dövlət Arxivi (бундан сонра - ARDSPİHA) – f. 277, siy. 2, iş 14, v.1, 49; iş 13, v.5; iş 7, v. 37-38; f. 277, siy.8, iş 536, в.174; iş 26, v.1.
   
10. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Daxili İşlər Nazirliyi (ARMDA) – f. 894, siy.4, iş 65, v.1-3; siy.10, iş 31, v.1-8; iş 81, v.9-10; iş 80, v.39-44.
    
11. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ədliyyə Nazirliyi (ARMDA) – f. 100, siy.2, iş 791, v.106-107.
    
12. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Ədliyyə Nazirliyi yanında Fövqəladə İstintaq Komissiyası (ARMDA) – f. 1061, siy. 1, iş 95, v.1-2, 4; iş 99, v.5-8; iş 6, v.3-7; iş 105, v.4; iş 96, v.32.
    
13. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Gürcüstandakı nümayəndəliyi (ARMDA) – f. 897, siy. 1, iş 11, v.144, 149, 193.
    
14. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Xarici İşlər Nazirliyi (ARMDA) – f. 970, siy. 1, iş 4, v.1-2.
    
15. 
    Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Milli siyasəti. Bakı: Qartal, 1998, 199 s.
    
16. 
    Azərbaycan Kommunist Partiyasının Mərkəzi Komitəsi (ARDSPİHA) – f.1, siy. 85, iş 462, v.518-522.
    

1. 
   Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Azərbaycanı öyrənən və tədqiq edən cəmiyyət (ARMDA) – f.389, siy. 1, iş 65, v.32.
   

17. 
    Azərbaycan SSR Həmkarlar təşkilatı (ARMDA) – f. 1134, siy.2, iş 5, v.167.
    
18. 
    Azərbaycan SSR Poçt və Teleqraf Xalq Komissarlığı (ARMDA) –f. 50, siy.5, iş 583, vv.201-202.
    
19. 
    Azərbaycan tarixi sənədlər və nəşrlər üzrə. Z.M.Bünyadovun redaktəsi ilə. Bakı: Elm, 1990, 381 s.
    
20. 
    Azərbaycan tarixi. 3 cilddə, III c., Bakı: Elm, 1973, 598 s.
    
21. 
    Azərbaycan tarixi. 7 cilddə, V c., Bakı: Elm, 2001, 672 s.
    
22. 
    Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi uğrunda bolşeviklərin mübarizəsi. Sənədlər və materiallar. 1917-1918-ci illər. Z.İ.İbrahimovun və M.S.İsgəndərovun redaktəsi ilə. Bakı: Azərnəşr, 1960, 676 s.
    
23. 
    Azərbaycanın tarixi və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı. /Ə.S.Sumbatzadənin redaktəsi ilə. Bakı: Elm, 1978, 218 s.
    
24. 
    Azərbaycanlıların soyqırımı haqqında. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin fərmanı. «Xalq qəzeti» qaz., Bakı, 1998, 27 mart, №80.
    
25. 
    Baykara H. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi.Bakı:Azərnəşr, 1992, 276 s.
    
26. 
    Cavadov Q.C. XIX əsridə Azərbaycanın etnik xəritəsinə dair – // Elturan. 1994, № 1-2, s. 26-30.
    
27. 
    Çəmənzəminli Y.V. Müstəqilliyimizi istəyiriksə. Bakı: Gənclik, 1994, 71 s.
    
28. 
    Ermənistan Azərbaycanlıların tarixi coğrafiyası /B.Budaqov və Q.Qeybullayevin redaktəsi ilə. Bakı: Gənclik, 1995,456 s.
    
29. 
    Əlibəyli H. Cənubi Azərbaycan çar Rusiyasının geopolitik planlarında. //İpək yolu, 1998, № 2, s.70-75.
    
30. 
    Əliyev Ə. Azərbaycan-Türk Respublikası. «Azərbaycan» qəz., Bakı, 1991, 01 may, №18.
    
31. 
    Əliyev P. Qarabağ bolşevikləri Sovet hakimiyyətinin qələbəsi uğrunda mübarizədə. Bakı: Azərnəşr, 1963, 106 s
    
32. 
    Əlizadə N. Lənkəran qəzası zəhmətkeşlərinin Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmlənməsi uğrunda mübarizəsi tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1963, 112s.
    
33. 
    Əzimov H. Azərbaycan qəzalarında Sovetlər (1917-1918-ci illər). Bakı: Elm, 1971, 126 s.
    
34. 
    Əzimov H. İnqilab dövründə Azərbaycanda kəndli təşkilatları və sinfi mübarizə. Bakı: Elm, 1976, 37 s.
    
35. 
    Həsənov C. 1918-ci ilin mart: vətəndaş müharibəsi, yoxsa türk-müsəlman soyqırımı? «Azadlıq» qəz., Bakı, 1994, 31 mart, № 31.
    
36. 
    Həsənov C. Azərbaycan beynəlxalq münasibətlər sistemində. 1918-1920. Bakı: Azərnəşr, 1993, 361 s.
    
37. 
    «Hümmət», qəz., Bakı, 1918, 31 mart, №37.
    
38. 
    Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi (ARMDA)- f.30, siy.1, iş 108, v.1.
    
39. 
    İbrahimov A.Z. Azərbaycan Böyük Oktyabr sosialist inqilabının hazırlanması dövründə. Mart-oktyabr 1917-ci il. Bakı: ADU, 1988, 80 s.
    
40. 
    İbrahimov Z. Sosialist inqilabı uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. Bakı: Azərnəşr, 1957, 585 s.
    
41. 
    İbrahimov Z. V.İ.Lenin və Azərbaycanda sosialist inqilabının qələbəsi. Bakı: Azərnəşr, 1970, 523 s.
    
42. 
    İsgəndərov A. 1918-ci il mart qırğınının tarixşünaslığı. Bakı: Mütərcim, 1997, 184 s.
    
43. 
    İsmayılov R. Azərbaycan tarixi. Bakı: Azərnəşr, 1993,163 s.
    
44. 
    İSTPART (ARDSPİHA) - f. 276, siy. 1, iş 94, v.15; siy. 2, iş 16, 155, v.15; siy.9, iş 1, v.15.
    
45. 
    Qasımov M. və Qasımov N. Qaraçimənin qan yaddaşı. Bakı: Təhsil, 2001, 453 s.
    
46. 
    Quliyev D.P. Tarix şahiddir ki. 1918-1920-ci illərin hadisələri bu günün gözü ilə: faktlar və şərhlər // Həyat, Bakı, 1992, 22 may, №100.
    
47. 
    Mədətov Q. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və Naxçıvan MSSR-in təşkili. Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1958, 163 s.
    
48. 
    Məhərrəmov N. Daşnaksütyun və Azərbaycanın taleyi. Bakı: Azərbaycan, 1995, 95 s.
    
49. 
    Məmmədov X. Azərbaycan milli hərəkatı (1875-1918-ci illər). Bakı: Sabah, 1996, 174 s.
    
50. 
    Məmmədov İ. və Əsədov S. Ermənistan Azərbaycanlıları və onların acı taleyi. Bakı: Azərbaycan, 1992, 71 s.
    
51. 
    Məmmədov M. Borçalı mahalı və Qaçağan kəndi. Bakı:Təfəkkür,2001, 292 s.
    
52. 
    Məmmədova L. Azərbaycanda erməni siyasi təşkilatlarının xəyanəti //Respublika, Bakı, 2004, 17 mart, №073.
    
53. 
    Məmmədova L.A. 1918-ci il Mart hadisələri. // Hərbi Bilik, 1998, №2, s. 61-63.
    
54. 
    Məmmədzadə M.B. Ermənilər və İran. Bakı: Azərnəşr, 1993, 42 s.
    
55. 
    Məmmədzadə M.B. Milli Azərbaycan hərəkatı. Bakı: Nicat, 1992, 246 s.
    
56. 
    Milman A. Bakı Soveti – Azərbaycanda proletar diktaturası orqanıdır (oktyabr 1917-ci il – iyul 1918-ci il). Bakı: Azərnəşr, 1957, 152 s.
    
57. 
    Miralayev T. Azərbaycanın qırmızı qvardiyaçıları və qırmızı partizanları. Bakı: Azərnəşr, 1970, 130 s.
    
58. 
    Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1998, 385 s.
    
59. 
    Nərimanov N. Ucqarlarda inqilabımızın tarixinə dair. Bakı: Azərnəşr, 1992, 77 s.
    
60. 
    Onullahi S. Erməni millətçiləri və İran. Bakı: Maarif, 2002, 87 s.
    
61. 
    Paşayev A. Açılmamış səhifələrin izi ilə. Bakı: Azərnəşr, 2001, 535 s.
    
62. 
    Piriyev V. Azərbaycanın tarixi-siyasi coğrafiyası. Bakı: Araz, 2002, 350с.
    
63. 
    Pişəvəri M. C. Seçilmiş əsərləri. Bakı: Azərnəşr, 1984, 429 s.
    
64. 
    Rəhimli Ə. Ermənilərə Güneyli müəllifin tutarlı cavabı. «Respublika» qəz., Bakı, 2002, 17 yanvar, №13;
    
65. 
    Rəhimoğlu H. Silinməz adlar, sağalmaz yaralar. Bakı: Azərnəşr, 1997, 257 s.
    
66. 
    Rəhimov K. Bir məsələyə üç baxış: Andranik kimdir? //Azərbaycan Kommunisti, 1990, № 7, s. 49-60.
    
67. 
    Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı: Elm, 1990, 113 s.
    
68. 
    Rəsulzadə M.Ə. Bolşeviklərin şərq siyasəti. Bakı: Sabah, 1994, 134 s.
    
69. 
    Rəsulzadə M.Ə. Çağdaş Azərbaycan tarixi. Bakı, Gənclik, 1991, 112 s
    
70. 
    Rusiyanın Van və Ərzurumdakı Baş Konsulu Mayevskinin xatirələri. Bakı: Şərq-qərb, 1994, 38 s.
    
71. 
    Saleh bəy. Dünyanın taleyi. Bakı: Elm, 1998, 412 s.
    
72. 
    Süleymanov M. Azərbaycanda ilk milli hərbiyyə məktəbi. Bakı: Hərbiyyə nəşriyyatı, 2000, 176 s.
    
73. 
    Süleymanov M. Azərbaycanda türk şəhidlikləri. Bakı: Hərbi Nəşriyyat, 2000, 172 s.
    
74. 
    Svyataxovski T. Rusiya Azərbaycanı 1905-1920-ci illər. //Azərbaycan, 1989, № 11, s. 117-134.
    
75. 
    Şeyxzamanlının xatirələri. Bakı: Qartal, 1997, 302 s.
    
76. 
    Tarixi sənədlər. //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası, 1989, № 2, s. 122-143.
    
77. 
    Topçubaşov Ə. Azərbaycanın təşəkkülü. //AMEA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə, hüquq seriyası, 1990, № 3, s.114 -133.
    
78. 
    Zeynaloğlu C. Müxtəsər Azərbaycan tarixi. Bakı, Azərbaycan Dövlət Kitab Palatası, 1992, 144 s.
    

Тцрк дилиндя

82. 
    Алтан Делиорман. Тцрклере гаршы ермени комителери. икинъи няшри, Истанбул: Баьычы Башым вя Йайыъы еви, 1975, 360 с.
    
83. 
    Азербайъан Белэелеринде Ермени сорусу (1918-1920). Анкара: Башбаканлык Девлет Аршнвлети Эенел Мцдцрлцьц, 2001, 682 с.
    
84. 
    Ермяни сорусу. 1914-1923. Анкара: Тцрк тарищ куруму басымеви, 1991, 295 с.
    
85. 
    Ермени кцлтцр терюрц. Тцркийе: Иьдыр, 1998, 41 с.
    
86. 
    Казым Гарабакир. Ерзинъан ве Ерзурумун гуртулушу. Ерзурум: Эцнер Метбеси, Тиъарет вя Сенайе, 1990, 526 с.
    
87. 
    Др. Рифат Учаролун. Сийаси тарищ (1789-1984).Истанбул: Филиз китабы, 1995,892 с.