Вестник казнпу им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г
жүктеу/скачать 3.48 Mb. Pdf көрінісі
|
| Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Тарих және саяси-әлеуметтік ғылымдар» сериясы, №1(72), 2022 ж.
200 барады. Азып барады. Күйді күйттейтін ел азайып барады. Күйсіз ойын-сауық құруға болмайды. Күйсіз әскер болып, жауға шабуға болмайды. Күйсіз қазақ музыкасының ажар-көркі кірмейді, күйі келмейді. Олай болса Қазақстан Оқу комиссариаты күйді тасқа бастыруға салақсымай, қам қылу керек»[14], - деп, күйдің де, күйшілік өнердің де жаңа заман, жаңа қоғам орнасымен «ескіліктің сарқыншағы» ретінде қадірсіз болып отырғанын ашына айтып, әлі де болса қолда бар, ел арасында сақталған күйді жаздыруға Затаевич сықылды зерделі адамдарды көптеп тартып, фонограф аспабымен елге шығуды, аз елдегі атақты күйшілерді ордаға алдырып, жазып алуды кешеуілдетпеу керектігін де ескерте кетеді. Қай елде қандай күйші бар екенін сұрастырып, газетке жазып, білуге болатындығын д қаперге салады. Мысалы ретінде ол Семей, Бұқтарма үйезі, Күршім-Алтай болысы, 5-ауылдағы Ырысбай Талысбайұлы, Өскемен үйезі, Ұлан болысы, 4-ауылда соқыр ақын, әрі күйші, жатқа білмейтін қиссасы кем Әубәкір, Құранды жатқа білетін қари, Күршім-Алтайдың 4-ауылындағы Шайқы Қосынұлы деген күйшілердің өнерін тиісінше бағалап, елдің ауыз суы құритын осы күйшілерді уездік, губерниялық қалаларға алдырып, сыншылардың сынынан өткен күшілерді Қызылордаға шақырып, 5-10 күйшінің білгенін қағазға түсірсе де, біраз нәрсе жиналатындығын баса айтып, оқу комиссариатынан түйінді мәселенің оңынан шешілуіне ықпал етіп, бақылауға алуын да базына етіп жеткізіпті. Одан бөлек, «Ән-күй жайында» атты еңбегінде: «...Әр ән өз өлеңімен айтылу керек. Өлеңдері бар. Қолға түсіру кімге болса да қиын емес. Жалпы мәдениет, әдебиет мәселесі – әрбір ұлттың тарихының төрінен орын алатын қиын мәселе. Солай болған соң, мәдениеттің күрделі тамырының бірі ән-күй әңгімесі де жеңіл емес. Сондықтан ән-күйдің дұрыс бет алып, бағыты жөнделуіне, көрінген кемшілігіне көңіл бөлу қазақ ән- күй білетін азаматтарының міндеті болу керек. Маңызы өзгеріп, қасиетіне кемшілік келеді. Сондай «көпшіктер» жалқаулққа, енжарлыққа бастадйы. Сұқылдаған Әмірелер хорға қосыла білсе, кесел болмайды. Қайта біріне бар, біріне жоқ солақайлықтан құтылу керек. Үйренуге кеш еме. Мүмкіндік әлі де бар. Мұнымен Әмірелердің «еркелігіне» нұқсан келеді. Затаевич пен Ковалев «гармонияға» айналдырып, тартып жүрген ән-күйде, меніңше, тағы бір кемшілік бар. Ол мынау: бұлар ән-күйдің қара қыртысын айналдырып барады. Мәселен, Затаевич күйсандықта тартқан «Қосбдасар» күйі мен Ковалев бастап, күйсандық скрипкеге қосып тартқан «Ақсақал» қалың ел қазағы бірден «мынау біздің төл мал» деп ұғына қоя алар ма екен? Менің шәгім бар» [15], - деп сан түрлі сауық кешін ұйымдастыудың әдемі екендігіне шүбә келтірмесе де, орындаушы атаулының ән-күйдің «нағашы тектерін» де ұмытып кетпегені жөн болатындығын жеткізе кетіпті. Шындығында өз өмірбаянында «Ақат ағам екеуміз де әрі молда, әрі етікші, әрі шимайшы, әрі домбырашы, әрі әнші болып өстік. Әкем домбыра тартушы еді. Ақатты бес жасынан алдына алып отырып, домбыра тартып үйреткен еді. Біздерден үлкен екі апамыз болды. Үлкені домбыра тартушы еді, хат танушы еді. Бізге өлең, ән үйреткен екі апамыз еді. Қадікеш деген үлкен апамыз өлең де шығарушы еді. Ұзатылатын қыз жолдастарына шығарған өлеңдерін ұрлап алып оқи беруші едік. Байы өлген қатындарға шешем (Батима) жыр шығарып, үйретіп отырғанын жас кезімде құлағым шалушы еді. Менің 7-8-дегі жалаңбұт жүгріп жүретін кезімде ойын-сауық болғанда, келіншектер бізді (Ақат ағам екеумізді) көтеріп әкеліп, етегімізге бауырсақ, құрт салып қойып, қосылдырып ән салғызар еді» деп жазуына қарағанда Жүсіпбек бала шақтан-ақ дәстүрлі өнерге құштар, күйге құмар, әнге әуес болып өскен секілді. Сонымен қатар қаламгер «Музыканың пайдасы» атты мақаласында: «...Қазақ халқы бұрын «хор» деген нәрсені білмейтін. Ең көп болғанда екі қыз, екі келіншек, екі жігіт қосылып ән салатын. Соңғы кездерде Еуропа мәдениеті бізге көріне бастағалы, орыстың айтқан «хорын» еліктеп, біз де «хорға» кіріскеміз. Бірақ біздің «еліктен» туған хорымыз бен негізгі Европа, орыс жұртының арасында жер мен көктей айырма болатын. Ол айырма европалықтардың хор әнінде дауыстары жуан-жіңішке, орта боп тап-тапқа, бірнеше жікке бөлінетін. Ол дауыстардың әрқайсысын жеке естігенде, әрине, түкке де келмейді – хор ән-күй боп ұғынылмайды. Бірақ әрқайсысы өз орнында болып, қосылып айтып кеткенде, бірі гүрілдеп, бірі сұңқылдап, бірі тақылдап, бірі шақылдап, мың құбылып, мұңға шомылып, сыбызғыдай созылып үзіліп-үзіліп алпыс екі тамырыңды қозғағандай ән болып шығатын. Олардың айтушы дауысы тәуір кісілері неғұрлым көп болса, соғұрлым әндері көркейе беретін. Осындай боп қосылған дыбыстардың әдемілігін «гармония» дейді. Ал, бәрінің қосылып айтқанын «хор» дейтін. Жә, біздің «хор» деп жүргеніміз ше? Біздікінің бұл айтылғанға он екі де бір нұсқасы келмейтін. Біздің бұрынғы хорымыздың шынын айтқанда бір үйшік қозыны, есік ашып жіберіп, енесіне жібергендегі қозылардың ду қонып маңырайтыны болушы еді ғой. Содан бөтені жоқ десек, дәнін айтқан болармыз. Яғни, біздің бұрынғы «хорымыздың» аты «жамырау» болатын [16], - деп хормен ән салудан әлі қазақтың құралақан екенін қадап айтып, сол кемшілікті жою үшін артистердің тұрлаулы ынтасы керектігін де байыппен жеткізіп, үйреніп жүрген ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №1(72), 2022 г. 201 хорларына бұрынғы намаз сабағындай көңіл қойып, әбден машықтанса, хор репетициясына салдыр-салақ қарамаса, көпке жетпей жетістіктерге иек артатынымызды да тарқата талдап түсіндіреді. Демек, Жүсіпбектің музыка турасындағы көсемсөздері әлі де болса екшеліп, тереңірек зерттеле түссе, табысты ұлттың рухани санасы да өсе түсері даусыз. жүктеу/скачать 3.48 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|