Xviiғ. Xviiiғ. басындағы Қазақ хандығы

Батыр қонтайшы
кез ндег  хандық
Батыр қонтайшы кезінде (1635 – 53) хандықта
қалалар сипатындағы отырықшы елді мекендер
салына бастады, жер игеру біршама ілгеріледі.
Осыған қарамай Жоңғар Хандығы көшпелі
мемлекет ретінде тарихта қалды. 1640 жылы
Тарбағатай тауларының етегінде біріккен
моңғол, қалмақ және ойрат тайпалары
басшылары моңғол – ойрат заңдарын
қабылдайды. Жинақ “Цааджин бичиг” деп
аталды. Онда моңғол-ойрат тайпаларының ішкі
тіршілігі, мемлекет құрылымы, әскери қызмет
атқару тәртібі, діни ұстанымдары белгіленген.
Батыр қонтайшыдан кейін билік басында болған
қонтайшылар Сенге (1653 – 1671), Қалдан Бошақты
(1671 – 1697), Севан Рабдан (1697 – 1727), Қалдан
Серен (1727 – 1745) Батырдың саясатын одан әрі
жалғастырды. Олар хандықтың ішінде егін
шаруашылығы мен ұсақ кәсіпшіліктер, сауда
қатынастарының дамуына едәуір ықпал жасады. Қол
өнері мен кәсіпшілік дамыды. Оларда соғыста қолға
түскен тұтқындар да жұмыс істеді. Саудаға Шығыс
түркістандықтар белсене қатысты. 18 ғасырларға
қарай Жоңғар Хандығындағы адам саны 1 млн-ға
жетті, басқа ұлттарды қосқанда мемлекеттегі халық
саны 1,5 млн-ға жуық еді.

# C 6 A 2 8 D
# 8 6 8 6 6 8
# A D 6 2 3 7
Бұланты шайқасы
Бұланты шайқасы - ж. Ұлытау өңіріндегі Бұлантыжәне Білеуті өзендері аралығында қазақ
жасақтарының жоңғар басқыншыларымен болған шайқасы.
1723-1725 жж. қазақ жерінің шығысы мен Жетісуды, Сырдарияның орта ағысына дейінгі
өңірін басып алған жоңғарлар Ұлытауға қарай бет бұрды. Осы қауіпті кезеңде Ордабасы
жиынында біріккен бүкіл қазақ қолының бас қолбасшылығына Әбілқайыр хан сайланды. Бұл
жоңғарларға қарсы ұйымдасқан шабуылға шығуға мүмкіндік туғызды. Соның нәтижесінде
Ұлытау өңіріне енуді көздеген жоңғарлар 1726 ж. Шұбар теңіз шайқасында қазақ
жасақтарынан ойсырай жеңіліс тапты. Мұның артынша Бұланты мен Білеуті өзендері
арасындағы кең жазықта шешуші ұрыс болды. Ол тарихқа Бұланты шайқасы деген атпен
енді. Онда қазақ жасақтары жеңіске жетіп, жоңғарлар Ұлытауғажеткізбей тоқтатылды. Сол
жеңістен кейін майдан кіндігі болған төбе «Қалмаққырылған» атанды. Қанжығалы қарт
Бөгенбайдың ұсынысымен соғыста қаза болған қазақ жауынгерлерінің денесі таудың
басына шығарылып жерленді. 

Аңырақай шайқасы
Аңырақай шайқасы (1729 ж., кей деректерде 1730ж.) — біріккен
қазақ қолының жоңғар басқыншылығына қарсы жүз жылдық
азаттық соғысында бетбұрыс жасаған ең ірі жеңісі.[1]
Саяси және әскери бірлікке қол жеткізген үш жүз жасақтары 1728
жылы бастап, Балқаш пен Шубойына қарай жылжып, ұрысқа
әзірлене бастады. Бұл кезде жоңғарлар қазақ жерін тұтастай
иелену ниетінде еді. Қазақтардың әрекетін сезген олар да Шу мен
Балқаштың оңтүстігінде үлкен шеп құрды.

Шайқастың ең басында Бөлек батыр Қараұлыжоңғар әскерлерінің
қолбасы Аңырақаймен жекпе-жекке шығып, оны өлтіреді.
Солайша қазақ қолдарының рухын көтерген.
Бұл шайқаста көптеген батырлар жекпе-жекке шықты. Бұл
соғыста көптеген атақты батырларқаза тапты. Соққыдан есін жия
алмай қалған қалмақтар сусыз сортаң жерде шөлге ұшырап, одан
әрі соғыса алмай Аягөз, Шарға қарай жөңкіле қашты.
Үш жүз жасақтары шешуші шайқас алдында Хантауында, Сұңқар
тауында (кейін бұл жер Әбілқайыр тауы аталды) жиналды. Шайқас
солтүстігі Балқаш, оңтүстігі Отар даласы, батысы Шу, шығысы
Күртіге дейінгі аралықтағы жерлерде өткендігін осы өңірлерде жиі
кездесетін қазақ, қалмақ қорымдары дәлелдейді. Аңырақай
аталатын да осы өңір. Бұл шайқаста (40—45 күн) қазақтар ірі
жеңіске жеткен.

Жең лу себептер :
Қ А З А Қ Т А Р Б Ұ Л С О Ғ Ы С Т Ы Ә Р І Қ А Р А Й Д А М Ы Т А А Л М А Д Ы . О Ғ А Н Ш А Й Қ А С Т Ы Ң
С О Ң Ы Н Д А Б О Л А Т Х А Н Ж А Р А Л А Н Ы П , Қ А Й Т Ы С Б О Л Ғ А Н Н А Н К Е Й І Н Б А С Т А Л Ғ А Н Т А Қ
Ү Ш І Н Т А Л А С К Е Д Е Р Г І К Е Л Т І Р Д І . К Ө П Ш І Л І К Б О Л А Т Х А Н Н Ы Ң Б А Л А С Ы Ж А С
Ә Б І Л М Ә М Б Е Т Т І Қ О Л Д А Д Ы . Б Ұ Ғ А Н Н А Р А З Ы Б О Л Ғ А Н Ә Б І Л Қ А Й Ы Р М А Й Д А Н
Д А Л А С Ы Н Т А С Т А П , К І Ш І Ж Ү З Д І Ң Қ О Л Ы Н Ы Р Ғ Ы З А Р Қ Ы Л Ы Б А Т Ы С Қ А А Л Ы П К Е Т Т І .
Б О Л А Т Х А Н Ө Л Г Е Н Н Е Н К Е Й І Н « Қ А З А Қ Т Ы Ң Б А С Х А Н Ы Б О Л У Ж О Л Ы М Е Н І К І » Д Е П
С Е Н І М М Е Н Ж Ү Р Г Е Н Ә Б І Л Қ А Й Ы Р Ж Е М Е - Ж Е М Г Е К Е Л Г Е Н Д Е Б И Л І К Т І З Г І Н І Н І Ң
Б А С Қ А Н Ы Ң Қ О Л Ы Н Д А К Е Т К Е Н І Н К Ө Р Г Е Н Д Е Ш А Р Т С Ы Н Ы П , А Ш У Л А Н Ы П , Қ А З А Қ
Ә С К Е Р І Н Ж А У Қ О Л Ы Н А Т А С Т А П Е Л І Н Е К Е Т І П Қ А Л А Д Ы . К Е Т К Е Н Д Е Д Е Ж А Й К Е Т П Е Й
Ж О Л Ы Н Д А Ғ Ы Б І Р Н Е Ш Е А У Ы Л Д Ы Ш А У Ы П Т О Н А Й К Е Т Е Д І . Б Ұ Л Ә Б І Л Х А Й Ы Р Д Ы Ң
Т А Р И Х Ж Ә Н Е Б О Л А Ш А Қ Ұ Р П А Қ К Е Ш П Е Й Т І Н С А Т Қ Ы Н Д Ы Ғ Ы Е Д І . О С Ы Д А Н С О Ң
Б І Р І К Т І Р І Л Г Е Н Қ А З А Қ Х А Л Қ Ы Н Ы Ң Ж А С А Қ Т А Р Ы Ы Д Ы Р А Й Б А С Т А Д Ы Д А , Ж О Ң Ғ А Р
Ә С К Е Р І Н І Ң 1 Б Ө Л І Г І А М А Н Қ А Л А Д Ы .

Н Е Г І З Г І Ә Д Е Б И Е Т Т Е Р :
1 . А Б У С Е И Т О В А М . Х . К А З А Х С Т А Н И Ц Е Н Т Р А Л Ь Н А Я А З И Я В X V - X V I I В Е К А Х : И С Т О Р И Я ,
П О Л И Т И К А , Д И П Л О М А Т И Я . – А Л М А Т Ы : Д А Й К - П Р Е С С , 1 9 9 8 . – 5 9 2 Б .
2 . А Б Ы Л Х О Ж И Н Ж . Б . П О С Т С Т А Л И Н С К И Й П Е Р И О Д В И С Т О Р И И С О В Е Т С К О Г О
К А З А Х С Т А Н А : Ч Е Р Е Д А О Б Р Е Ч Е Н Н Ы Х Р Е Ф О Р М И Н Е С О С Т О Я В Ш И Х С Я Д Е К Л А Р А Ц И Й
( 1 9 5 3 - 1 9 9 1 Г Г . ) . – А Л М А Т Ы , К Б Т У , 2 0 1 9 . – 4 6 5 С .
3 . А Б Ы Л Х О Ж И Н Ж . Б . С Т Р А Н А В С Е Р Д Ц Е Е В Р А З И И : С Ю Ж Е Т Ы П О И С Т О Р И И К А З А Х С Т А Н А .
– А Л М А Т Ы : Қ А З А Қ У Н И В Е Р С И Т Е Т I , 1 9 9 8 . – 2 8 0 С .
4 . А Л А Ш Қ О З Ғ А Л Ы С Ы . М Ә С Е Л Е Н І Ң З Е Р Т Т Е Л У Т А Р И Х Ы Н А Н . Қ Ұ Ж А Т Т А Р М Е Н
М А Т Е Р И А Л Д А Р Ж И Н А Ғ Ы . 1 9 1 8 – 2 0 0 7 Ж Ж . Д В И Ж Е Н И Е А Л А Ш . И З И С Т О Р И И И З У Ч Е Н И Я
В О П Р О С А . С Б О Р Н И К Д О К У М Е Н Т О В И М А Т Е Р И А Л О В . 1 9 1 8 – 2 0 0 7 Г Г . А Л М А Т Ы . : " Е Л –
Ш Е Ж І Р Е " , 2 0 0 7 . Т . 4 . – 4 7 2 Б . 5
5 . З А Й Б Е Р Т В . Ф . Б О Т А Й С К А Я К У Л Ь Т У Р А . – А Л М А Т Ы : Қ А З А Қ П А Р А Т , 2 0 0 9 . – 5 7 6 Б .