Xviii ғасырдың аяғы мен XIX ғасырдың ғы соңындағы Батыс Еуропа философиясы
жүктеу/скачать 96.84 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Феноменология
- «ноэма»
- «сана ағымын»
| Гуссерльдің феноменологиясы
Ұлы неміс математигі, логик және философ Эдмунд Гуссерль (1859-1938 жж.) «Логикалық зерттеулер» атты еңбегінде трансцендентальды феноменологияны философиялық жүйе ретінде сипаттайтын өзінің көзқарастарын берген. Гуссерльдің феноменологиясының қалыптасуына неміс классикалық философиясы, соның ішінде Кант пен Гегельдің философиясы ерекше ықпал етті. Олардан Гуссерль көп нәрсені алады, әсіресе олардың ұғымдық аппаратын көбірек пайдаланды. Феноменология термині философияның ұғымдық аппаратына 1700-ші жылы еніп, сана мен тәжірибенің шындықтан абстракциялануы дегенді білдірді. Сондай-ақ, алғашқы сезімдерден бастап, ақылды ойға қатысты өзіндік сана саласындағы тарихи зерттеулерді де қамтыды. Гуссерль феноменологияны мән және оны күнделікті тәжірибеге енгізу актісін зерттейтін философиялық әдіс ретінде анықтайды. Ол қандай да бір философиялық немесе ғылыми нәрселер туралы айтқанда «Заттарға оралу!» ұранын ұстанды. Оларға оралу үшін Гуссерль әлем рефлексия (түсіну) басталғанға дейін өмір сүретінін дәлелдейтін редукцияны (мәлімет) философияның құрайтын бір бөлшегі, пәні ретінде енгізуді ойлады. Ол феноменологияны өмірлік тәжірибеге ие болудың әдісі деп түсіндірді. Феноменология әдісі адамға осы тәжірибенің уақыт пен кеңістік ішінде қалай пайда болатынын көруге мүмкіндік береді. Тәжірибенің пайда болуын және оның себептерін түсіндірместен, Гуссерль осылайша тәжірибенің өмірдегі шынайы, тура бейнесін сипаттауға тырысқан еді. Осы мақсатта ол «epoche» ұғымын ұсынады, ол заттардың мағынасын қоршаған әлемдегі шынайы қалпына сүйене отырып түсіну дегенді білдірді. Бұл ретте сананың қандай да бір затқа көңілі ауып, назарға алуы объективтілікті, объективті шындықты түсіну дегенді білдірмейді. Гуссерльдің ойынша, «назарға алу» объективтік кеңістікті, объективтік уақытты және сонымен бірге адамның ойланып-толғану процесі мен құбылыстарын қамтитын объективтік әлемді қамтиды. Бұл ғылыми зерттеулерді метафизикалық сипаттағы кез келген дәлелсіз деректерден тазалауға мүмкіндік береді. Осылайша феноменологиялық «тазалану» ғылымның зерттеу пәнін танымға ыңғайлы етеді. Мұндай философиялық пән нақты бір адамның шығармашылығына байланысты емес және қандай да бір күштің нәтижесі емес, яғни бұл «пән ретінде ғылымға керек таза пән». Затқа деген мұндай феноменологиялық көзқарас «кері қарай, заттарға!» оралуды болжайды. Гуссерльдің түсінігінде «заттың мағынасы» және «заттың мәні» дегеніміз «ноэма» (грек тілінен: «noema» – «ой»), яғни зат туралы ойдағы бейнелер немесе ойдың, заттың бейнесі болып табылады. Гуссерль заттың болуы дегеніміз заттардың жасалуын білдірмейді, себебі құбылыстар жасалмайды, олар өзгереді деді. Ой-толғанысты өткеру ол абсолюттік субъективтілікті, «сана ағымын» бейнелейді және ол затқа бағытталады. Сана интенционалды (intentio – ұмтылыс) белсенді, яғни ұмтылысы белсенді болғандықтан да, заттық болады. Сана әрдайым өзіне белгіленген шектен шығып, затқа бағытталып отырады, яғни «интенционалдылық әуел бастан болмайды, ол қызмет арқылы пайда болады» деді. Гуссерльдің ойынша, біздің санамыз зат туралы мағыналарды қалыптастырады. Сананың интенционалдылығынан, яғни оның затқа мағына қалыптастырушылық тұрғыда бағытталуынан, алғаш рет сана құбылысынан бөлек сана феномені мәселесі пайда болды. Сана феноменінде алғаш рет бар-зат мәселесі туындады. Феноменологиялық тазаланған сана үшін зат ол қызмет етуші (заттық өмірдегі әрекетінде) зат емес, бар-зат, яғни сана оның мағынасын қалыптастыратын бар-зат болып есептелінеді. Осылайша, ол сана феномені (немесе таза сана, шын мәнісіндегі сана) мен сана құбылысын (жасалатын сана, сананың белгілері) ажырата қарады. Феноменологиялық редукция (бір нәрсенің қарапайымдануы) сананың екі қырын анықтауға көмектесті: ноэма ретіндегі сананы (ойдың заттық мазмұны) және ноэзис ретіндегі сананы (заттың мағынасын қалыптастыру). Заттар, Гуссерль бойынша, ноэматикалықтан ноэтикалық түрге ауысады, яғни мағынасының жасалуы барысында пайда болған заттан қасиет-белгілерге ие затқа айналады. Субъекті мен заттың мағыналық (мағына қалыптастырушы) байланысының алдыңғы орынға шығуы – сана құбылысы (сананың мазмұны, ноэма) мен сана феноменінің (мағына қалыптастырушы, ноэзис) айырмашылығынан туындайтын феноменологиялық мағына болып табылады. Гуссерль бойынша, феноменология сөздегі барлық мағыналардың және мағына түрлерінің қалыптасуынан және теориялыққа дейінгі сипатталуынан тұрады. Ол сөзді сол күйінде тану арқылы жүзеге асады. Феноменологиялық әдіс сол себепті де бір ғана мақсатты көздейді – ол затты өзі талап еткен әдіс арқылы сипаттай отырып, оның мағыналық бейнесін беру. жүктеу/скачать 96.84 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|