Я. К. Аршамов пайдалы қазба кенорындарын
жүктеу/скачать 4.23 Mb. Pdf көрінісі
|
|
5.3. Геохимиялық тосқауылдар Жер қыртысын, атмосфераны, гидросфераны құрайтын барлық элементтер үнемі қозғалыс күйінде болады, бұл жағдай олардың миграциясы болып табылады. Осы құбылысты анықтайтын көрсеткіштердің біріне миграция қарқындылығы жатады. А. И. Перельман миграция қарқындылығын келесі формула арқылы анықтауды ұсынды: мұндағы m – миграцияланатын элементтің массасы, t – миграция өткен уақыт аралығы, C k - қарастырылып отырған геохимиялық жүйедегі қажет элементтің кларктік, немесе жергілікті фондық мөлшері. Зерттеу масштабтарына байланысты осындай жүйе ретінде бүкіл жер қыртысын, жеке аудандар литосферасының жоғарғы бөліктерін, биосфераны, жеке теңіздерді, жеке аудандардың топырақтарын жəне т.б. қарастыруға болады. Химиялық элементтердің миграциясын сипаттай отырып, əдетте оның негізгі түрлері мен типтері қарастырылады. А. И. Перельманның ұсынысы бойынша миграцияның төрт негізгі түрі бөлінеді: 1 – механикалы ; 2 – физика-химиялы ; 3 – биогендік жəне 4 – антропогендік əрекеттен туындайтын техногендік. 1989 жылы В. А. Алексеенко химиялық элементтердің табиғаттағы анықтау түрлерімен орнын ауыстыруындағы байланыстарын қарастыра отырып, миграцияның əртүрлі типтерін бөлуді ұсынды. Миграцияның үш негізгі типі дараланады. Я. К. Аршамов 66 Миграцияны. бірінші типі элементтердің орын ауыстыруынсыз олардың анықтау түрінің өзгеруін көрсетеді. Мысалы: элементтің минералды түрден сулы ерітінділерге ауысуын немесе топырақтан өсімдікке ауысуын айтамыз. Миграцияны. екінші типі - элементтерін анықтау түрінің өзгеруінсіз орын ауыстыруы. Мұндай типтің мысалы ретінде минерал сынықтарының жерүсті суларында қозғалуы немесе ерітіндіде орналасқан элементтердің жерүсті жəне жерасты суларының қозғалуы кезінде орын ауыстыруы жатады. Миграцияны. 1шінші типі алғашқы екі типті біріктіреді жəне элементтердің анықтау түрін өзгертуімен бірге орын ауыстыруынан тұрады. Мысалы: кенорындардағы минералдарды ерітетін элементтердің жерасты суларында қозғалуы; борпылдақ шөгінділердің қалыңдығы үлкен болғанда минералды түрден биогенді түрге ауысуы. Нақты уақыт аралықтарында элементтердің миграциясы тоқтауы мүмкін, ал кейбір жеке бөлікшелерде элементтердің концентрациясы болуы мүмкін. Осы процесті қарастыру геохимиялық тосқауылдар туралы іліммен байланысты болып келеді. Геохимиялы тос ауылдар – қысқа ғана қашықтықта химиялық элементтердің интенсивті миграциясының шұғыл төмендеуі жəне соның салдарынан олардың концентрациясы болатын жер қыртысының бөлікшесі. Геохимиялық тосқауылдарға осындай анықтаманы тосқауылдар туралы ілімнің негізін қалаушы Александр Ильич Перельман берген. Ол 1961 жылдан бастап, геохимиялық тосқауылдарды жіктеудің жалпы негіздерін жасауды бастады. Көптеген тосқауылдар ауқымында миграцияланатын ағында элементтердің анықтау түрлері шұғыл өзгереді, содан кейін осымен байланысты миграция қарқындылығының өзгеруі жəне нақты бір химиялық элементтердің (олардың қосылыстарының) концентрациясы жүзеге асады. Сондықтан, дəл осы геохимиялық тосқауылдарда максималды экологиялық-геохимиялық өзгерулер болады. Осыған байланысты тосқауылдарға ерекше көңіл бөлінеді. Пайдалы азба кенорындарын геохимиялы іздеу əдістері 67 Миграция типінің өзгеруімен байланысты геохимиялық тосқауылдардағы химиялық элементтердің шоғырлануы техногенездің əсерімен күшеюінің жəне табиғатта кеңінен таралуының төмендегі көрсетілген мысалда қарастыруға болады. Бос оттегі болмаған жағдайда (глейлі жағдай) жерасты суларында темір екі валентті жақсы еріген күйінде (F 2 +) болады. Осындай бос оттегі болатын сулардың жер бетіне шығуы тотығуға жəне темірдің қиын еритін гидросидінің (Fe[OH 3 ]) жаралуына алып келеді. Металдың сулы ерітінділер түрінен минералды түріне ауысуы жүзеге асады. Сонымен, темірдің миграция типінің өзгеруі оның тұндыруы жəне концентрациясымен бірге болады. Қарастырылып отырған тосқауыл оттекті тосқауылға жатады. Осы тосқауылмен біз күнделікті өмірімізде де жиі кездесіп тұрамыз. Ваннаның, қолжуғыш раковинаның (шұңғылшаның) түбінде біз біртіндеп пайда болатын “тотықты” байқаймыз. Əдетте ол құрамының 90% жуығы үш валентті темірден тұратын гетиттің жəне гидрогетиттің (лимониттің) қоспасынан тұрады. Қарастырылып отырған жағдайда минералдардың жаралуы оттекті тосқауылда металдың шоғырлануымен байланысты. Тек қана еріген екі валентті темірдің тасымалдануы құбырлар бойынша техногенді жолмен жүзеге асады. Бос оттегінің қатынасуы жағдайында, яғни геохимиялық тосқауылда сулы ерітіндіден темір минералды түрге ауысып шоғырланады. Бұл жағдай шүмектен су аққан кезде болады. Судың қатты ағыны тұнбаланған минералдардың басым бөлігін шайып кетеді. Сондықтан, егер судың ағыны өте қатты болмаса (шүмектен су жəй аққанда), онда тұнбаланған темір көп қалады. Қазіргі кезде геохимиялық тосқауылдар туралы ілімдер үлкен ғылыми жəне практикалық маңызға ие. Оның қолданылуы химиялық элементтердің (олардың қосылыстарының) шоғыр- лануының геохимиялық (экологиялық-геохимиялық) жағдайларын бағалауға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде əртүрлі типті пайдалы қазба кенорындарының жаралу ерекшеліктерін анықтауға, содан кейін ұқсас кенорындарды іздеу жұмыстарын тиімді жүргізуге мүмкіндігін береді. Ең алғашында негізгі назарды табиғи геохимиялық тосқауылдардың дəл осы салдарын зерттеуге көңіл бөлінген болатын. Я. К. Аршамов 68 Адамзатты экологиялық проблемалар қатты уайымдата бастағаннан бері, əртүрлі антропогенді процестерден туындайтын химиялық элементтердің жоспарланбаған концентрацияларын (яғни, экологиялық-геохимиялық өзгерістерін) болжау кезінде жиі- жиі үлкен масштабтарда геохимиялық тосқауылдар туралы ілімді қолдана бастады. Біртіндеп, геохимиялық тосқауылдар туралы ілімдер ауылшаруашылық жəне өнеркəсіптік өндірістің əртүрлі салаларында жəне ғылымда қолданыла бастады. Демек, сол себептен оның тұжырымдары су құрылысын салғанда, кенорындардың үйінділерін қайта өңдегенде, өнеркəсіптік құрылыста, тіпті археологияда қолданылады. жүктеу/скачать 4.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|