Юриспруденция кафедрасы

Құрастырушы: Н.С. Газизова

бекітілді

Хаттама № «___» __________20 __ж.
Кафедра меңгерушісі: Н.С. Газизова
Тарих- филология факультетінің оқу- әдістемелік кеңесінде талқыланды.

Хаттама № «___»__________20__ ж.

Тарих- филология факультетінің ғылыми кеңесінде бекітілді

1. 
   Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша глосарийлер
   
2. 
   Қысқаша дәрістер курсы
   

3. 
   Семинар сабақтарды өткізуге арналған
   

4. 
   Мемлекет және құқық теориясы пәні бойынша емтихан сұрақтары
   

 Мүліктің шарттық режимі – ерлі- зайыптылардың және олардың осы некеден туған баларының неке шартымен белгіленген меншігінің режимі.

мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді аттестациялау, жұмыс уақыты, мемлекеттік қызмет өткеру.

Жоспар:

1. 
   Мемлекет және құқық теориясының пәні, оның мазмұны.
   
2. 
   Мемлекет және құқық теориясының әдісі, оның мазмұны.
   
3. 
   Қоғамдық және заң ғылымдарының жүйесінде жалпы теорияның алатын орны.
   

Әр ғылымының өз саласында обьективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған мәселелері болады. Сол мәселелер ғылыми тұрғыдан зерттеліп, тұжырымдалып, ғылымның пәніне – предметіне айналады. Мемлекет және құқық теориясы – қоғамдағы саяси – экономикалық, мәдени- әлеуметтік құбылыстарды зерттеп, қоғамдық өмірдегі қарым- қатынастарды реттеу, басқару әдіс – тәсілдерін, объективтік заңдылықтарын анықтап отыратын ғылым. Жалпы теория мемлекетпен құқықтың өмірге келу, даму зыңдылықтарын, мақсатын, мазмұнын, құрылысын, нысанын, қағидаларын, белгі- нышандарын, фунцияларын зерттейді.

Жалпы теорияның пәні қоғам мен мемлекеттің арсындағы сан қырлы, күрделі қарым- қатынастарды, қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттің алатын орнын, маңызын, азаматтық қоғам мен мемлекеттің өзара байланысын, адамдардың сана – сезімін, оның қоғамдағы маңызын, мемлекеттің болашағын, құқықтық мемлекет қалыптастыру бағыттарын зерттеп, қорытынды тұжырымдар жасап отырады.

Мемлекет пен құқықты бір - бірінен айыруға болмайды. Олар объективтік тұрғыдан тығыз байланыста бірлесіп дамитын ғылым. Бірақ олар бір ғылымға жатқанымен, әрқайсысының нақты бағыттары болады. Мемлекет қоғамның саяси- экономикалық құрылысымен шұғылданады, құқық – нормативтік актілер жүйесін қалыптастырады.

Осы бірлестік пен дербестік олардың мазмұнын, мақсатын, қызметінің әдіс – тәсілдерін, функцияларын жан – жақты зерттеуге, жаңартуға, дамытуға мүмкіншіліктер береді. Мемлекет пен құқықты тереңірек зерттеп білуге жағдай туады.

Заң ғылымы өткен дәуірде (алғашқы қоғамда, құл иелену, феодалдық, буржуазиялық формацияларда), қазіргі кезеңде, болашақта мемлекет және құқықтың қоғамды басқарудағы объективтік және субъективтік заңдылықтарын, әдіс –тәсілдерін зерттейді. Осы үш дәуірде болған және болашақ қоғамның, мемлекет пен құқықтың өздерінің даму процессінде болған жақсы тәджірибелерді жинақтап, қорытынды тұжырымдар жасалып отырады.

• 
  қоғамының қалыптасу, мемлекет және құқықтың өмірге келу заңдылықтары;
  
• 
  қоғамның, мемлекеттің, құқықтың даму заңдылықтары;
  
• 
  қоғамның, мемлекеттің, құқықтың тарихы маңызы, құрылымы, мақсаты.
  

Құқық және мемлекет теориясының фунциялары бір бірімен тығыз байланыста дамиды. Олардың қызметін біріктіріп зерттегенде жалпы теорияның қоғамдағы маңызы жақсы көрінеді. Жалпы теория өз фунцияларын заң ғылымының басқа салаларымен бірлесіп атқарады. Сонда ғана нәтиже болады.

Жалпы теория қоғамджық ғылымсдардың ішіндегі тек мемлекеттік – құқықытық құбылыстарды зерттейтін саласы. Сондықтан жалпы теория заң ғылымының бір саласы.

Жалпы теория заң ғылымдарының барлық салаларының объективтік даму заңдылықтарын зерттеп, оларды қалай қолдану жолдарын көрстеіп отырады және ғылымының салаларынын бірлесіп, дербестік даму бағыттарын анықтап отырады. Сондықтан мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының ішіндегі ең терең түйінді ғылым, (фундаментальды ғылым).

Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының салаларына бағыттаушы, ұйымдастырушы, әдістемелік ғылым. Мемлекет және құқық теориясы заң ғылымының садаларына тиісті әдістемелік жасап, оны ғылыми тұрғыдан қалай қолдану әдіс – тәсілдерін анықтап отырады.

Жоғары мектепте студенттер көптеген пәндерді оқудан бұрын, ең алдымен «Заң ғылымы дегеніміз не?» «Мемлекет және құқық теориясы деген не?» Міне,осы сұрақтарға олар жауап алуы қажет. Толық жауапты студенттерге мемлекет және құқық теория пәні береді. Бұл пәнді студенттер бірінші курста оқып, мемлекет және құқық туралы білім алып, олардың қоғамды реттеп, басқарудағы рөлін, маңызын жақсы түсініп шығады. Сөйтіп, студеттердің жоғары курстарда заң ғылымының салалық пәндерін оқып, жақсы түсінуге мүмкіншілік жасалады.

Қоғамдағы ғылымдардың, соның ішінде заң ғылымының, даму процесінде сан қырлы қиындықтар кездесіп жатады. Оның себептері: қоғамның объективті даму заңдылықтарының, мүлде – мақсаттарының күрделенуі. Әсіресе, бұл процесс қоғамның дағдарысқа ұшырау кезінде немесе өтпелі дәуірде өте қатты шиеленіске кездеседі. Бұл кезде қоғамдық ғылымдарға, соның ішінде заң ғылымына, талап күшейеді. Заң ғылымының, мемлекет пен құқықтың алдына қойылатын талап-қоғамды реттеп,басқаруды күрт жақсартып, қиыншылықтан,дағдарыстан тезірек алып шығу және қылмысқа қарсы күресті батыл, табанды жүргізу.

Қоғамдағы іргелі-фундаментальді ғылымдар өмірдін сұранысына, талабына жауапты тез, үстірт бере алмайды. Шын, сапалы ғылым бір күндік, бір айлық немесе бір жылдық іс емес. Ол көп жылдық ғылыми зерттеуден өтетін іс-әрекет, оны өмірлік-тәжірибелік сынықтан өткізу қажет. Осы процестерден кейін ғылыми қорытынды басқаруды жақсарту мәселесіне заңды түрде кірісуге болады.

Қазіргі кезеңде нарықты экономика реформасы, қоғамның әлеуметтік саласындағы жаңа келеңсіз жағдайлар ғылымның әлеуметтік саласындағы жаңа келеңсіз жағдайлар ғылымның алдына бұрын болмаған қиындықтарды, келеңсіз жағдайлар ғылымның алдына бұрын болмаған қиындықтарды, келеңсіз істерді үйып-төкті. Осы қиын жағдайдан ғылыми тұрғыдан шығу жолын, бағытын тез, аз уақыт ішінде көрсетуге болмайды. Және бұл қиндық, дағдарыс қағамның бір-ақ саласын зерттеумен шұғылданады. Сондықтан қазіргі дағдарыстан шығу үшін қоғамдық ғылымның барлық саласы бірігіп ғылыми зерттеу жүргізу қажет. Мұндай зерттеу елімізде жүргізіліп жатыр, екі-үш жылда қорытынды тұжырымдар болуғп тиіс.

Жалпы теория мемлекеттік – құқықтық проблемалармен бірге дүниетаным мәселерін де зерттеп қоғамның әлеуметтік жағдайын қосып, ғылыми тұрғыдан қорытынды тұжырымдар жасап, құқықтық нормалар арқылы қоғамдық, топтық, жеке тұлғалық мүдде-мақсаттарды іске асыруға, сапалы орындауға мүмкіншілік жасап отырады. Құқық және мемлекет теориясының ғылыми даму бағыттары: Жалпы ерекшелік заңдылықтарды зерттеу; негізгі күрделі мәселерді зерттеу; жалпы теорияны дамыту; жалпы теорияның салаларын, жүйелерін біріктіріп зерттеу.

1). Мемлекет және құқық теориясы (жалпы теория) заң ғылымының өзіне тән ерекшеліктерін, олардың объективтік даму заңдылықтарын зерттейді. Бұл заңдылықтарды қоғамның экономикалық, әлеуметтік объективтік даму заңдарымен араластыруға болмайды. Мысалы, қоғамның саласының сапасы сол қоғамның материалдық тұрмыс жағдайына байланысты – бұл тарихи материализмнің объективтік даму заңы. Қоғамдағы өндірістік қатынастың өндіргіш күштің деңгейіне сәйкес болу заңы экономикалық теорияның пәніне жатады.

Мемлекет және құқықтың зерттеу мәселелері заң ғылымының объективтік даму заңдары, олардың өздеріне тән ерекшіліктері және бұл заңдардың қоғамның объективтік даму заңдарымен байланысы.

2). Заң ғылымының негізгі күрделі зерттеу мәселелері: мемлекет пен құқықтың сапалы дұрыс дамуы, олардың салалық құқықтарымен, құқықтық санамен, құқықтық мәдениетпен арақатынасы т.б.

3). Мемлекет және құқық теорясы жан-жақты дұрыс, сапалы салаларының атқаратын қызметтеріне зор әсер етеді. Жалпы теория заң ғылымының жетекші саласы, әдістемелік жұмыстарды ұйымдастурушы, бағыттаушы күш деуге болады.

4). Мемлекет және құқық, олардың салалары бірлікте және дербестікте дамып зерттеледі. Олардың бірлестігі: өмірге бірге келуі және оның себептері де бірдей; мемлекет пен қуқықтың даму процесі, өзгеруі, жаңаруы да бір-біріне ұқсас; атқаратын қызметтері бірдей – қоғамды реттеп, басқару.

Қорыта айтсақ, құқық және мемлекет теориясының ғылыми зерттеу мәселелері:

• 
  мемлекет және құқықтың өмірге келу, даму және қоғамды реттеп, басқаруының объективтік даму заңдылықтары;
  
• 
  мемлекет және құқықтың мазмұны, түрлері, нысаны, фукциялары, құрылымы, механизмы және құқықтық жүйе;
  
• 
  заң ғылымдағы мемлекеттік – құқықтық түсініктер.
  

Қоғамның мазмұнын, объективтік даму процесін ғылыми зерттеуде теория мен методиканың маңызы өте зор. Онсыз ғылымда дұрыс зерттеу, дұрыс ғылыми қортынды жасау мүмкін емес. Методологияның екі түрі болады: жалпы ғылыми әдіс – тәсіл және жекелік ғылыми әдіс – тәсіл. Жалпы ғылыми әдіс – тәсілді – ғылымды зерттеудің методологиялық негізі деп атайды. Қазіргі замандағы ғылыми зерттеулер философияның діни, позитивизм, экзистеционализм, утилитаризм т.б. бағыттарына сүйене отырып жүргізіледі.

Диалектиканың заңдары табиғаттың, қоғамның объективтік дамуының қайнар көзін, ішкі қозғалысын және бағытын көрсетеді. Диалектикалық категориялар (анализ мен синтез, мазмұн мен форма, құбылыс пен пән, шындық пен мүмкіншілік т.б.) танымның дәйектілігін, заңдылығын бейнелейді.

Материалистік диалектика методологиясының негіздеріне сәйкес мемлекеттік – құқықтық құбылыстар қоғамның өмірімен бірге зерттеулуге тиіс. Сондықтан қоғам, мемлекет, құқық – осылардың арасындағы қатынастарының түрлерін білу қажет. Қоғамның мемлекет – құқықпен үш түрлі байланысы бар: қоғамның базисі мен қондырмасы арқылы, қоғаммен мемлекет – құқықтың байланысы, қоғамның мүдде – мақсатының құқық – мемлекетпен байланысы.

1). Қоғамның экономикалық базисі өзінің қондырмасымен байланыста дамиды. Қондырманың бір саласы құқық пен мемлекет. Қондырма – базис арқылы қоғам, құқық және мемелекетпен тығыз байланыста болады. Қоғамды реттеп, басқаратын құқық пен мемлекет.

2). Құқық пен мемелекет қондырманың бір күрделі саласы, олар қоғамның барлық саласымен үздіксіз байланыста болады және құқық пен мемлекеттің қызметі қоғамдағы адамдардың сана сезімімен де байланыста дамиды. Бұл екі жақта объективтік процесс.

3). Мемлекет пен құқық қоғамның жалпы халықтық және таптық мүдде – мақсаттарын реттеп, басқарып іске асырып отырады. Бұл да екі жақты объективтік процесс.

Сонымен, материалистік және диалектикалық методқа сәйкес мемлекет пен құқық қоғамының экономикалық, саяси, рухани жағдайларымен тығыз байланыста, үздіксіз қозғалыста, дамудағы объективті шындық құбылыстар. Мемлекет пен құқықтың өздерінің даму заңдары болады. Бұл заңдылықтарды ғылыми тұрғыдан зерттеп білуге болады. Мемлекеттік – құқықтық құбылыстарды зерттеудің жалпы методологиялық алдын ала шарттары:

• 
  құқық пен мемлекет объективті шындық құбылыстар ретінде ғылыми анализ жасаудың объектісі бола алатыны;
  
• 
  мемлекет пен құқықтың үздіксіз қозғалыста, өзгеруде және тарихи даму процесте болатынын ескеру;
  
• 
  мемлекет пен құқықты зерттеу процесінде қоғамның салаларында сан қырлы болып жататын байланыстарды, қатынастарды ескеру қажет. Кейбір жағдайда сол байланыс қатынастар заң ғылымын дамытудың негізгі бағытына айналуы да мүмкін;
  
• 
  құқықтық – мемлекеттік құбылыстарды зерттеуде міндетті түрде заңды тәжірибелермен, өмірдің талаптарын ескере отырып жүргізген нәтижелі болады. өйткені теорияның дұрыстығы тәжірибе арқылы анықталады. Бұл тұрғыдан зерттеу әділетті болуы қажет.
  

Заң ғылымының зерттеу процесінде анализ және синтез тәсілдері де қолданылады.

• 
  теориялық және тәжірибелік зерттеу процесінде күрделі объектілерді талдау, құрамды бөліктерді жіктеп ажырату. Синтез – сол талданған бөліктерді жинақтап қосу арқылы белгілі бір объектіні, затты құрастыру. Мысалы: жалпы теорияда мемлекеттік органдарды, оның функцияларын, құқықтық нормаларды, қатынастың субъектілерін жүйе – жүйеге, сала – салаға топтастырып зерттеу, немесеғ оларды біріктіріп зерттеу жүргізу.
  

Ал, жалпы құқық және мемлекет теориясы философияға сүйене отырып, заң ғылымының барлық табыстарын пайдаланады. Оның барлық саласында бірдей қатысты методологиялық мәселелерді зертейді. Осы типтес қарым – қатынас басқа ғылымдарда да бар.

Жекелік ғылыми зерттеу әдіс – тәсілдерінің түрлері: жүйелік, функционалдық, статистикалық, социологиялық, үлгілік, салыстыру – теңестіру т.б.

Жүйелік тәсіл – қоғамдағы мемлекеттік – құқықтық құбылыстарды жүйеге, салаға топтастырып зерттеу.

Функционалдық тәсіл – қоғамдағы заңды құбылыстардың әлеуметтік бағытына, маңызына, қызметіне қарай жіктеп зерттеу жүргізу. Бұл әдіс мемлекеттің аппаратын, функциясын, құқықтық құрылымын, жүйесін, құқықтық сананы, жауапкершіліктің түрлерін т.б. құбылыстарды зерттеуде пайдаланады.

Статистикалық әдіс –заңды құбылыстардың санды деректеріне, фактілеріне сүйене отырып зерттеу жүргізу.оның кезеңдері: бақылау, деректерді, фактілерді жинақтау, жиналған материалдарға анализ жасау.

Үлгілік әдіс – болған құбылыстың үлгісін жасап, сол арқылы істің мазмұның, көлемін жобалап барып зерттеу жүргізу.

Социологиялық тәсіл - жүелік, функционалдық, статистикалық, үлгілік тәсілдер арқылы жүргізілген зерттеулердің қорытынды нәтижелерін біріктіріп зерттеуді жалғастыру.

Салыстырмалы теңтестірмелі әдіс – бірнеше мемлекеттерді, құқықтарды салыстырмалы зерттеу және олардың тарихи даму процесстерінде теңестірмелі әдіспен зерттеу жүргізу.

Математикалық әдіс – ЭВМ, компютер, автоматика, телемеханиканы қолданып зерттеулер жүргізу. Осы аталып өткен зерттеулердің әдіс – тәсілдерін барлық қоғамдық ғылымдар пайдаланады. Бұл әдістерді жеке сирек қолданады. Олар көбінесе біріктіріліп, зерттеу барысында бірін – бірі толықтырылып отырады. Мемлекет және құқық теориясының оқулығы студенттерді заң ғылымының күрделі салаларымен, мемлекеттік – құқықтық құрылымымен, функцияларымен т.б. таныстырады. Ол оқулықтың алдында екі міндет түр: біріншісі – заң ғылымының, заң мамандығының негізін қалыптастыру, сол арқылы салалық заң пәндерін жақсы оқып- білуге мүмкіншілік жасау; екіншісі – жоғары заң мектебін бітіріп, жақсы маман болуды қамтамасыз ету.