-ж. ЕДБ-дің несиелер бойынша құрған провизиялары

Біздің еліміздің дамыған нарықтық экономикасы бар елдердің деңгейіне бағытталуы жағдайында осы тәжірибені қарастыру артық болмайды деген ойдамыз. Әрине, несиелік бюро құрылып, жалпы қадағалау жүйесі бір қалыпқа келмейінше бұл мәселе шешімін күтіп тұрғандардың біріне жатқызылады.

Сонымен қатар, несиелеік тәуекелді басқару кезінде еліміздегі көптеген банктерде несиелік менеджерлердің сараптама және мониторинг жүргізуі кезінде, банктік зайым және кепіл туралы келісім-шарттарда т.б. әр түрлі кемшіліктер жіберетінін айта кеткен жөн. Атап айтсақ:

1. 
   Қарыз алушылардың ақша қаражаттарының қозғалысына әрқашан талдау жүргізілмейді;
   
2. 
   Бизнес-жоспарды әрқашан талап етпейді және қарыз алушылардың келісім-шарттарына талдау жасалмайды;
   
3. 
   Банктік зайым келісім-шарттары бойынша несиенің мақсатты пайдаланылуы Несиелік Комитеттің протоколына әрқашан сәйкес келмейді;
   
4. 
   Несиелік істі құрайтын құжаттардың жекелеген түрлерінің болмауы;
   
5. 
   Кепілді бағалау кезінде бекітілген әдістемеден ауытқу және аралық есептердің болмауы.
   

2. 
   Заңды тұлғаларды несиелеу механизмін жетілдіру
   

Қазіргі таңда банк клиенттерінің ссудаларды қайтармауы жиі болатын құбылысқа айналды. Осындай жағдайларды болдырмау үшін, ең алдымен, банктерде несиелік қаражаттарды беруге өтініштерді қарастыру кезінде аналитикалық жұмысты жақсартып, клиенттің несие қабілеттілігін неғұрлым толық зерттеу қажет. Өтініш пен бизнес-жоспарды терең зерттеу мүмкін тәуекелдердің пайда болуын алдын-ала көруге мүмкіндік береді. Сонымен қатар, клиенттің хұқықтық мәртебесін өткізген құжаттарының түпнұсқалылығына мән беру қажет. Бұл, өз кезегінде хұқық қорғау органдарымен тығыз байланыс орнатуды талап етеді /16. 28-бет/.

Несиелік ресурстарды қайтармау тәуекелінің жоғары деңгейінің сақталуына байланысты банктік несиемен нақты сектордың қажеттілігі толық қанағаттандырылмай отыр. Ұлттық банктің ресми мәліметтеріне сәйкес ссудалар бойынша мерзімі өткен берешектер мөлшері жоғары деңгейде сақталған (9-сурет):
9-сурет
ЕДБ-дің несиелері бойынша мерзімі өткен берешектер динамикасы

Суреттен көріп отырғанымыздай, заңды тұлғаларға берілген несиелер бойынша мерзімі өткен берешектер жылдан жылға өскен. Бұл көрсеткіш 2003-жылы 2000-жылға қарағанда біршама артқан. Бұл банктердегі несиелік механизмнің жетілдіруді қажет ететіндігін айқындайды. Осы тұрғыдан алғанда Қазақстанның банктері қолданатын несие қабілеттілігін талдау құралдары әрі қарайғы жетілдіруді талап етеді. Бұл, әсіресе, сандық және сапалық жағынан әр түрлі болып келетін көптеген ақпараттарды тиімді және жүйелік өңдеу тұрғысынан үлкен мәнге ие. Осыған байланысты отандық және шетел экономистерінің ғылыми зерттеулерін қарастыру, алдыңғы қатарлы

банктердің тәжірибесін жалпылау маңызды болып табылады.

Ірі және орта кәсіпорындардың несиелік талдау үрдісін оңтайландыру синтезделген көрсеткіш – несие қабілеттілігі мен несие сапасының рейтингін анықтауды қажет етеді. Бұл клиенттің жеке және іскерлік сипаттамалары, несиенің қамтамасыздандырылуы мен өтелу сызбасы, банкпен қарым-қатынасы сияқты факторларды бірегей көрсеткішке біріктіруді білдіреді. Шетел авторларының зерттеулері несие қабілеттілігінің рейтингі жүйеленген нәтиже алуға мүмкіндік беретінін көрсетті. Оның негізінде белгілі-бір қарыз алушыны несиелеуге қатысты дұрыс шешім қабылдау ықтималдығын көбейтуге болады /21. 65-66бет/.

Бөлшектелген талдауларды бір жалпы несиелік талдауға біріктіре келе, несие қабілеттілігін анықтау үрдісінің келесі сызбасын алуға болады (10-сурет):

Банктердің несиелік қызметі көптеген потенциалды қарыз алушылардың ішінен несиелік қабілеттілігі күмән тудырмайтын клиенттерді таңдағанда ғана сәтті жүргізілмек. Несиені беру мүмкіндігі туралы шешім потенциалды қарыз алушының несиелік талдау нәтижелерінен қабылданатыны белгілі. Осы мақсатта республикамыздағы коммерциялық банктер несиеленетін жобаға және шаруашылық субъектінің қаржылық жағдайына сараптама жүргізу тәртібін белгілейтін әдістемелік нұсқаулар шығарады. Сондай-ақ, ҚР Ұлттық банкіндегі перспективалық зерттеулер орталығы дайындап, ҚР Ұлттық банк Директоратының 27-қыркүйек 1994-жылғы мәжілісінде №26 қаулы бойынша бекітілген «Қарыз алушының несиелік қабілетін банктердің талдауына байланысты әдістемелік нұсқауы» бар. Ол бойынша келесідей коэффициенттер есептеледі:

1. 
   Ағымдағы өтімділік коэффициенті;
   
2. 
   Мерзімді өтімділік коэффициенті;
   
3. 
   Активтер рентабельділігі;
   
4. 
   Негізгі құралдар мен басқа айналымнан тыс активтер рентабельділігі;
   
5. 
   Меншікті капитал рентабельділігі;
   
6. 
   Ұзақ мерзімді міндеттеме рентабельділігі;
   
7. 
   Қаржы тұтқаса коэффициенті;
   
8. 
   Тіркемелі активтерді өтеу коэффициенттері;
   
9. 
   Қарызға қызмет ету коэффициенттері т.б.
   

Сонымен, шетел және отандық несиелік істің тәжірибесіне сүйене отырып, потенциалды қарыз алушының несие қабілеттілігін талдау үшін келесі кестеде көрсетілгендей көрсеткіштер жиынтығын ұсынамыз (17-кесте):

17-кесте

Қарыз алушының несиелік қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі

Коэффициент атауы	Белгіленуі	Есептеу алгоритмі
Ағымдағы өтімділік коэффициенті	К1	(ақша қаражаттары+қысқа мерз. инв.+деб-қ қарыз)/ қысқа мерз. міндеттемелер
Қаржы тұтқасы коэффициенті	К2	тартылған қаражаттар/ меншікті қаражаттар
Несие пайызының өтелу коэффициенті	К3	(таза пайда+пайыз төлеу бойынша шығындар)/ несие пайызын төлеу шығындары
Активтердің рентабельділігі	К4	Пайда / кәсіпорын активтері
Меншікті капитал рентабельділігі	К5	Пайда / меншікті капитал
Қор қайтарымы коэффициенті	К6	Жалпы пайда – түсім/активтер
Айналым қаражаттарының айналым уақыты коэффициенті	К7	(Орташа қалдық * мерзім ұзақтығы) / Жалпы кіріс
Ақша қаражаттарының қозғалысы коэффициенті	К8	Жалпы қарыз / ақша қаражаттарының балансы
Қарызға қызмет ету коэффициенті	К9	Пайда / қарыз бойынша шығындар
Тәуелсіздік (автономия) коэффициенті	К10	Меншікті капитал / авансталған капитал

Көзі: /21. 14-бет/
Бұл жердегі қаржы тұтқасы коэффициенті 0,7-ден аспауы керек, яғни тартылған қаражаттардың ең жоғары мөлшері 70%-ды құрауы керек. Алайда, кейбір жобалар бойынша өте көп қаражат қажет болғандықтан, банктен алынатын несие бұл көрсеткіштен жоғары соманы қажет етеді. Бұл жағдайда банктер жобаны өз тарапынан толық зерттеп, несиенің қайтарылуын қамтамасыз ету мақсатында тәуекелдің алдын алу үшін үшінші тарапты іске қосуын ойластыруы керек. Мысалы, жоба құрылыс объектісін қамтитын болса, алдын ала үшінші жақтағы қандай-да бір компаниямен келісім-шартқа отырғаны жөн. Қазіргі таңда кейбір банктер іске асырылмаған жобаны өзі алып, әрі қарй жүргізеді. Бірақ, бұл банктерге қажет емес.

Қарыз алушының қаржылық жағдайының көрсеткіштер жүйесін қалыптастыру және есептеу несие қабілеттілігін талдаудың бір жағы ғана болып табылады. Келесі кезеңде алынған мәндерді қандай-да бір нормативтік мәндермен салыстырады. Осындай нормативтік мән ретінде орташа салалық коэффициенттерді қолданады. Олардың көмегімен белгілі бір кәсіпорынның қаржылық жағдайы сол саланың ұқсас кәсіпорнымен салыстырылады. Мұндай салыстыру кәсіпорынның саладағы шруашылық субъектілердің аясында жағдайын неғұрлым объективті көрсетеді. Бұл жағдайда банктер өздерінің несиелік ресурстарын экономиканың қай саласына салу тиімді болатынын да анықтай алады. Жалпы, салалар бойынша орташа коэффициенттерді есептегеннен кейін сол мәнге сәйкес келген кәсіпорын коэффициенттерін екінші класқа, одан жоғары болғандарын бірінші класқа, ал олардан төмендерін үшінші класқа жатқызуға болады. Сәйкесінше, бірінші және екінші класқа жатқызылған кәсіпорындарға несие беру туралы, ал үшінші класқа жатқызылғандарына несие бермеу туралы шешім қабылдауға болады.

Алайда, мұндай бағалау әдісі объективті шешім қабылдауға толық мүмкіндік бермейді. Сондықтан, осыған қоса несиені беру мүмкіндігінің балдық бағасын анықтаған жөн. Оны келесідей көрсетуге болады (18-кесте):

18-кесте

Несие қабілеттілігін қаншалықты нақты бағалап, несие беру туралы шешімі қаншалықты негізделіп қабылданғанымен, бір де бір банкир өзі берген ссуданың мерзімінде қайтарылмауын болжай алмайды. Несиенің қайтарылуына бақылау жасау кезінде несиелік қызметкер жоғарыда көрсетілген көрсеткіштер бойынша кәсіпорынның жағдайын тұрақты түрде талдап отыруы қажет. Әсіресе, талдау кезінде айқындалған әлсіз жерлері үздіксіз талданып отырғаны жөн. Осы орайда, белгілі бір жобаны несиелеу кезінде болжанатын ақша түсімінің ағымына шамадан тыс тәуелді ссудалардан қауіптену керек. Баланста көрсетілген өтімсіз активтерді дисконттап, тек тез өтетін активтерді есепке алған жөн. Яғни, мониторинг үрдісінде кепілге алынатын затты аса мұқияттылықпен талдап, кейбір мүліктердің пайдаланылу аясы мен мерзіміне көңіл бөлген жөн. Негізінен, клиенттің несие қабілеттілігін талдау коэффициенттерінен бұрын баланс баптарына аса көңіл бөлген жөн. Бұл жерде ағымдағы активтер мен ағымдағы міндеттемелер баптарына ерекше қарау керек. Себебі, олардың өзгерісі несиенің қайтарылуына тікелей әсер етеді. Клиенттің қаржылық жағдайын қарау кезіндегі тағы бір маңызды ақпарат көзі – төлейтін салығы туралы мәліметтер болып табылады. Яғни, несиелік қызметкер осы ақпарат көздерін бір бірімен салыстырып, несиенің мақсатты іске асырылуын бақылап, барлық несиелеу үрдісіне ұйытқы болып отырады.

Екінші деңгейлі банктердің беретін ұзақ мерзімді несиелерінің жалпы несиелік портфельдегі үлесінің аз екені белгілі. Осыған байланысты коммерциялық банк ресурстарын экономиканың нақты секторына инвестициялау мәселесін шешудің екі жолы бар: біріншіден, банктердің ресурстық базасының нақты өндіріс қажеттіліктеріне сәйкес балансталуы; екіншіден, экономиканың нақты секторын ұзақ мерзімді несиелеуді ынталандыру. Қазіргі кезде банк жүйесінің ресурстық базасының көбеюі екі

көзден тұрады: депозиттер және жинақтаушы зейнетақы қорларының активтері. Салыстырмалы түрде «арзан» және «ұзақ мерзімді» ақша көзі ретінде зейнетақы қорларының активтерін банк депозиттеріне тарту үшін олар қазіргі жағдайды сәтті пайдалануда ( мемлекеттік бағалы қағаздар нарығының шектелуі мен табыстылығының төмендеуі, корпоративтік бағалы қағаздар нарығының дамымағандығы) /22. 19-20бет/.

• 
  Несиелік ресурстардың көзі ретінде жеке және заңды тұлғалардың депозиттерін, соның ішінде зейнетақы қорларының салымдарын ынталандыру;
  
• 
  Қарыз алушылардың несиелік тарихын анықтауға мүмкіндік беретін Несиелік бюро құру;
  
• 
  Несиелік келісім-шарттарда негізгі қарыз бен пайыздың қайтарылмауының алдын алу баптарына көңіл бөлу;
  
• 
  Кепіл механизмін жетілдіру, соның ішінде банкрот болған кәсіпорынның мүлкін таратуда банктің талаптарын бірінші кезекте орындау.
  
• 
  Кейбір салаларды, мысалы, ауыл шаруашылық және тамақ өнеркәсібі тәрізді салаларды несиелеу кезінде мемлекеттің қатысуы маңызды болып табылады. Атап айтсақ, оларды мемлекеттік банктер арқылы жеңілдетіліп қаржыландыру, салықтық ынталандыруды жүзеге асырған жөн;
  
• 
  Несиелік тәуекелді басқаруда маңызды роль ойнайтын провизияны құру кезінде шетел тәжірибесіне сүйену.
  

1. 
   Бөлшектелген талдауларды біріктіре келе несие қабілеттілігін рейтингтік бағалаудың бірегей сызбасы бойынша жұмыс жүргізу;
   
2. 
   Несие қабілеттілігін бағалау кезінде анықталатын коэффициенттердің белгілі-бір түрін біріктіретін оптималды жүйесін енгізу;
   
3. 
   Несиені беру мүмкіндігінің балдық бағасын қолдану;
   
4. 
   Ссуда берілгеннен кейін қарыз алушының қаржылық жағдайына мониторинг жасау кезінде баланс баптарының, соның ішінде ағымдағы активтері мен ағымдағы пассивтерінің өзгерісіне аса көңіл бөлген жөн;
   
5. 
   Ақша қаражаттарының қозғалысына толық талдау жүргізіп, өзгеру мүмкіндіктерін болжау;
   
6. 
   Қарыз алушыдан міндетті түрде жобаның іске асырылуына толық талдау жасалған бизнес-жоспарын талап ету;
   
7. 
   Потенциалды қарыз алушылар қызмет ететін аймақтағы нарық сегменттерін зерттеу бойынша жұмысты жақсарту.
   

1. 
   Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2004-жылғы 19-наурыз // Егемен Қазақстан. – 2004, 20-наурыз.
   
2. 
   Мақыш С.Б. Ақша айналысы және несие. – Алматы: Қазақ Университеті, 2000.
   
3. 
   Лаврушин О.И. Банковское дело. – Москва: Финансы и статистика, 1999.
   
4. 
   Мақыш С.Б. Коммерциялық банктер операциялары. – Алматы: ИздатМаркет, 2004.
   
5. 
   Банковское дело / Под редакцией Сейткасимова Г.С. – Алматы: Қаржы-қаражат, 1998.
   
6. 
   Банковское дело / Под редакцией Колесникова В.И. – Москва: Финансы и статистика, 1995.
   
7. 
   Нурсеит Н. Расширение банковского кредитования производства // АльПари. – 2002. - №6.
   
8. 
   оыо
   
9. 
   Эдвин Дж. Долан, Колин Д. Кэмпбелл, Розмари Дж. Кэмпбелл. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика. – Москва-Санкт-Петербург, 1993.
   
10. 
    Банковское дело: стратегическое руководство / Под редакцией Платонова В., Хиггинса М. – Москва: Консалтбанкир, 1998.
    
11. 
    Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков и зарубежный опыт. – Москва: Финансы и статистика, 1993.
    
12. 
    Ұлттық банктің Жылдық есебі. – Алматы, 2003.
    
13. 
    ЕДБ-де тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйелерінің болуына қойылатын талаптар туралы нұсқаулық // Егемен Қазақстан. – 2004, 11-ақпан.
    
14. 
    Стратегия индустриаьно-инновационного развития Республики Казахстан: проблемы и перспективы ее реализации: Материалы конференции / Под редакцией Елемесова Р.Е., Джумамбаева С.К. – Алматы: Қазақ университеті, 2003.
    
15. 
    Хавьер М. Пиедра. Система кредитного бюро в Казахстане. Расширение доступа к кредитным ресурсам. Успех сбалансированного подхода // Банки Казахстана. – 2003.- №9.
    
16. 
    Хамитова К.Н. Современные проблемы и перспективы краткосрочного кредитования в Казахстане // Банки Казахстана. – 2002. - №2.
    
17. 
    Нурсеит Н., Нурсеитова Р. Текущее состояние развития и кредитования малого бизнеса // Экономика и статистика. – 2003 - №2.
    
18. 
    Бобаканова Ж.О. Кредитные риски в банковской сфере и критерии рейтинга банков // Банки Казахстана. – 2002.- №7.
    
19. 
    Халитова М. Система кредитования в условиях реформирования экономики Казахстана // Саясат. – 2003.- №7.
    
20. 
    Симановский А.Ю. Резервы на возможные потери по ссудам: международный опыт и некоторые вопросы методологии // Деньги и кредит. – 2004.- №1.
    
21. 
    Калкабаева Г. Новые подходы к определению возможности предоставления банковского кредита // Қаржы-қаражат. – 2002.- №2.
    
22. 
    Баймуратов У.Б., Каирленов М.А. О ресурсной базе и стимулировании долгосрочного кредитования реального сектора экономики банками второго уровня РК // Банки Казахстана. – 2002.- №6.