Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги халқ таълими вазирлиги

Бу мисолларда ҳам талабаларни қадриятлар йўналишининг тўла ўзлаштирилиши илмий ишланманинг асосий мақсади бўлса, қолган ишланмалар тадрижий тарзда бири иккинчисини яратиб келаверади.

• 
  натижавий кўрсаткичлар табиати (аниқлаш ва ўзгариш соҳалари) тадқиқот мақсадига мувофиқ келиш керак;
  
• 
  натижавий кўрсаткичларни илм-фан, таълим-тарбия, техника, технология ва шу кабиларни ривожлантиришга, такомиллаштиришга аҳамиятли бўлиши керак;
  
• 
  натижавий кўрсаткичларнинг илмийлиги аниқ кўрсатилган бўлиш керак;
  
• 
  натижавий кўрсаткичларнинг татбиқидан келиб чиқадиган самарадорлигини қўлга киритиш технологияси (таққослаш) аниқ кўрсатилган бўлиши керак.
  

• 
  илмий тадқиқот ишининг аҳамияти қандай баҳоланади?
  
• 
  қурилма ясашга қандай талаблар қўйилади?
  
• 
  қадриятлар, хусусан таълимий қадриятлар нима учун керак?
  
• 
  қадриятлар мониторинги деганда нима тушунасиз?
  

• 
  агарда режалаштирилган мақсад билан олинган натижа бир – бири билан устма – уст тушса, режалаштирилган илмий тадқиқот иши жараёни охирига етган ҳисобланади;
  
• 
  илмий тадқиқот ишини амалётда жорий этишда илмий ишланмалар ва уларни ифодаловчи кўрсаткичлар муҳим асос бўлиб хизмат қилади. Ундаги натижавий кўрсаткичларини тўплашда қуйидаги талабларни эътиборга олиш зарур: натижавий кўрсаткичлар табиати тадқиқот мақсадига мувофиқ келиш керак: натижавий кўрсаткичларни ваш у кабиларни ривожлантиришга, такомиллаштиришга аҳамиятли бўлиши керак; натижавий кўрсаткичларнинг илмийлиги аниқ кўрсатилган бўлиши керак; натижавий кўрсаткичларнинг тадбиқидан келиб чиқадиган самарадарлигини қўлга киритиш технологияси аниқ кўрсатилган бўлиши керак.
  

• 
  илмий тадқиқот ишининг ташкилий – тизилмавий модели деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  асосий кўрсаткичлар ва иккинчи даражали кўрсаткичлар орасидаги боғланиш, умумийлик ва хусусийлик тўғрисида мулоҳаза юритиб, ёзма ахборот тайёрланг.
  

• 
  кўрсаткичлар илмий тадқиқот ишининг ташкилий – тузилмавий моделини тўлиқ акс эттиришга яроқли бўлиши керак;
  
• 
  илмий тадқиқот иши натижалари илм – фан, таълим – тарбия, техника, технология ва шу кабиларни режалаштиришга, такомиллаштиришга хизмат қилмоғи лозим.
  

• 
  Мавзуни ўрганишда фойдаланиш мумкин бўлган адабиётлар рўйхати:
  

2. Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Т.: «Фан», 2007. – 252б.

• 
  Таянч иборалар ва атамалар: идентификациялашуви, адекват, адаптация, ижодий жараён самарадорлиги, ахборотлар, тахминлар, сабаб ва оқибат, тадқиқот жараёни, натижа, илмни ривожлантириш, билимни ривожлантириш, фанни ривожлантириш, техника – технологияни ривожлантириш, таълимни ривожлантириш, адаптивлик, хулосалаш, ташхислаш, прагнозлаш, тавсиянома.
  

Мазкур монографиянинг дастлабки қисмларида илмий тадқиқот иши ва ундаги кечадиган жараёнлар ҳақида маълумот берилди. Энди илмий тадқиқот ишини олиб боришнинг қуйидаги муҳим жиҳатлари ҳақида тўхталмоқчимиз. Улар: ижодий жараённинг самарадорлигини аниқлаш, қўлга киритилган натижаларнинг режалаштирилган натижага (долзарблиги, муаммо мақсади ва вазифалари, ишчи фараз, тадқиқот методологияси ва шу кабиларга асосланган) мослигини (идентификациялашуви), текшириш натижасининг тадқиқот объекти кечишини адекват акс эттира олишлигини баҳолаш; ишлаб чиқарилган методология (модел, алгоритм, усул, услубият, технология ва ҳ.к.) нинг тадқиқот объекти ва предметини адаптация қила олишлигини асослаш. Буларнинг ҳаммасини ҳал қилиш илмий тадқиқот ишининг натижаларини чуқур (илмий-методологик жиқатдан) таҳлил қилиш орқали амалга оширилади.

Юқорида ифода этилган адаптация ва адекват терминларига изоҳ бериб ўтамиз.

Адаптация – лотинча сўз бўлиб adaptatio–мослашув маъносини англатади. Бу ерда илмий тадқиқот ишини олиб боришда қўлга киритилган натижани (методологик, усул, модел, алгоритм ва ҳ.к.ларнинг) тадқиқ этилаётган объект ёки предметни ифодалай олишлиги назарда тутилади.

«Адекват (лотинча adequatus – тенглашган, мос, айнан бир, ўхшаш) – билиш назариясида нарса ва ҳодисаларнинг хоссалари ва алоқаларини уларнинг объектив мазмунига тўғри келадиган аниқ ва мос қилиб олиш. Инсон онги объектив борлиқни ижтимоий амалиёт асосида адекват акс эттира боради» 2.

Юқорида қайд этилган жиҳатлар ҳам ўз навбатида ўзига хос тавсифларни талаб этади.

• 
  олиб борилган илмий тадқиқот иши бўйича фойдаланилган ахборотлар ва жорий хулосалар таққосланади;
  
• 
  тахминлар ва уларга мос далиллар таққосланади;
  
• 
  сабаб ва оқибат алоқалари ажратилиб кўрсатилади: «тадқиқот жараёни натижа илмни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни натижа билимни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни натижа фанни ривожлантириш»; «тадқиқот жараёни натижа техника - технологияни такомиллаштириш ва яратиш»; «тадқиқот жараёни натижа таълимни ривожлантириш» ва ҳ.к.;
  
• 
  натижалардаги хатоликларни аниқлаш ва уларни амалий фаолиятда баҳолаш нуқтаи назардан дастлабки бақолаш;
  
• 
  тадқиқот мазмун-моҳиятига боғлиқ ва боғлиқ бўлмаган натижаларни аниқлаш ҳамда уларнинг охирги натижага таъсирини эътиборга олиш;
  
• 
  натижадаги кўрсаткичлар (ўзгарувчилар, ўзгартирувчилар, омиллар, предметлар) чегарасини амалий фаолият нуқтаи назардан баҳолаш;
  
• 
  натижа бўйича хулоса (илмга, билимга, фанга, техникага, технологияга, таълим ва ҳаттоки айрим тушунчага ҳам) тайёрлаш;
  
• 
  хулосаларнинг ҳаққонийлигини баҳолайдиган мезон (критерий, тамойил) тайрлаш. Агарда бу илмий тадқиқот ишининг дастлабки босқичида олдиндан тайёрланган бўлса, унинг қайта текшириб кўриш;
  
• 
  натижанинг аҳамиятини (илмга, билимга ва ҳ.к.) бақолаш;
  
• 
  натижани амалий фаолиятга жорий этиш тавсиясини тайёрлаш ва ҳ.к.
  

Бу қайд этилган талаблар режаларнинг аҳамиятлилигини яна бир бор далиллар асосида исботлаш имкониятини беради.

Тажриба – синов ишини олиб бориш давомида ҳам тадқиқотнинг назарий қисмига айрим тузатишларни (талабларни) киритишга рухсат берилади.

Демак, илмий тадқиқот иши натижалари таҳлили ҳам ўзига хос ижодий жараён экан. Уни биз қуйидагича ташкилий-тузилмавий модел (ТТМ) кўринишда ифодалашни лозим топдик (4.8.1.-шакл).

Илмий тадқиқот иши натижаларини юқорида қайд қилинганидек таҳлил қилиш, комплекс таҳлил бўлиб, у тажриба – синов ишини олиб боришдаги ишни сезиларли даражада енгиллаштиради. Айниқса, илмий тадқиқот иши давомида бажариладиган хулосалаш, ташхислаш, прогнозлаш (башоратлаш), тавсиялаш жараёнлари тадқиқотчининг ортиқча меҳнат қилишининг олдини олади ва тадқиқотнинг мақсадига эришишини кафолатлайди ҳамда тадқиқотчининг ўз ижодий фаолияти натижасининг аҳамиятлилиги (ишончлилиги, аниқлилиги, самарадорлиги ва ҳ.к.)га ишончини мустақкамлайди.

• 
  адаптация деганда нимани тушунасиз?
  
• 
  «адекват акс эттиради» деган жумла (фикр) қандай жараённи ифодалайди?
  
• 
  ижодий жараён самарадорлиги ва улардаги мантиқий кетма – кетлик қандай кўринишда ифодаланади?
  
• 
  ушбу мавзудаги маълумотлар асосида хулосалаш ва ташхислашларнинг ўзаро вобасталигини нимада деб ўйлайсиз?
  
• 
  тавсиянома прагнозлаш асосида шаклланадими ёки аксинча?
  

• 
  адаптация – лотинча сўз бўлиб, adaptation – мослашув маъносини англатади. Бу ерда илмий тадқиқот ишини олиб боришда қўлга киритилган натижани тадқиқ этилаётган объект ёки предметни ифодалай олишлиги назарда тутилади;
  
• 
  адекват (лотинча adequatus – тенглашган, мос, айнан бир, ўхшаш)- билиш назариясида нарса ва ҳодисаларнинг хоссалари ва алоқаларини уларнинг объектив мазмунига тўғри келадиган аниқ ва мос қилиб олиш.
  
• 
  эришилган ва режалаштирилган натижаларнинг ўзаро мослиги. Улар қуйидагича тартиблар асосида баҳоланади: икала натижаларнинг ҳам тадқиқот мақсади ва вазифаларига мувофиқлиги; эришилган натижанинг тадқиқот соҳасидаги аҳамияти; илмийлиги; изчиллиги; назарий ва амалий аҳамияти; самарадорлиги; фойдаланишда ихчамлиги ва қулайлиги; шаклан ва мазмунан уйғунлик ва ҳ.к.
  

• 
  жараён кечиши учун тузилган ташкилий – тузилмавий ёки математик ёки физик ёки техник модел обьектини қачон адекват акс эттиради деймиз?
  
• 
  ижодий жараён самарадорлигини аниқлаш жараёнини таҳлил қилинг ва ўз ижодий ишингизни қайси жараёнига тўғри келишини аниқланг ҳамда шу асосда ҳисобат тайёрланг;
  
• 
  адекватлик ёрдамида илмий тадқиқот иши натижасининг тадқиқот объектидаги жараён кечиши, яъни объектнинг функционал вазифаларини айнан акс эттирилиши текширилади. Бунда объект модели билан тадқиқот натижаси модели ўртасидаги ўхшашлик, мослик ва улардаги қонуниятларнинг нечоғлиқ тенг акс эттирилиши муҳим. Буни қандай аниқлаймиз, аниқ мисоллар асосида тушунтиринг;
  
• 
  илмий тадқиқот иши давомида бажариладиган хулосалаш, ташсислаш, прагнозлаш (башоратлаш), тавсиялаш тадқиқотнинг ортиқча меҳнат қилишнинг олдини олади ва тадқиқотнинг мақсадига эришишни кафолатлайдиган жараёнлардир.
  

• 
  илмий тадқиқот иши ни олиб боришда ижодий жараён самарадорлиги кетма – кетлигига қатъий амал қилиш керак;
  
• 
  илмий тадқиқот иши ва унинг натижасига эришиш жараёнини аввало ташкилий – тузилмавий модел кўринишда ифодалаб олиш лозим бўлади. Бу орқали жараён кечишини оптимал режалаштириш ҳам мумкин, илмий тадқиқот ишини олиб боришнинг технологик харитасини ҳам тузиш мумкин бўлади.
  

1. Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Т.: «Фан», 2007. – 252 б.

2. Ўзбекистон миллий энциклопедияси. – 1 ж. – Т.: «ЎМЭ Давлат илмий нашриёти», 2000. – 703 б.
4.9. ИЛМИЙ ТАДҚИҚОТ ИШИНИ ОЛИБ БОРИШДА МУАЛЛИФ

ФИКРИНИНГ РИВОЖИГА УСЛУБИЙ ТАВСИЯЛАР

• 
  Таянч иборалар ва атамалар: фикрлаш, ижтимоий – тарихий ривожланиш, анализ ва синтез, қадамида, назарий фикрлаш, илмий фикрлаш, илмий-услубий, тадқиқот методологияси, услубият, режа, индукция ва дедукция, сабаб ва оқибат, деалектик фикрлаш, техника, иқтисодиёт, тадқиқот методологияси, тадқиқот мақсади, тажрибавий (экспериментал) тадқиқотлар, назарий хулоса ва умумлаштириш.
  

Фикрлаш таҳлил(анализ) ва синтез қилиш, таққослаш, абстракциялаш, умумлаштириш ҳамда хулосалаш каби хаёлий операциялар ёрдамида амалга оширилади ва у илмий тадқиқот ишининг мазмун-моҳиятини очиб беришда тадқиқот мақсади ва вазифаларида белгилаб берилган мақсадлар кетма-кетлигига (жорий мақсадларга эришишда) эришишнинг оптимал йўлини танлашда мустаҳкам методологик асосдир.

Фикрлаш операциялари ичида хулосалаш жараёни илмий тадқиқот ишининг ҳар бир босқичида («қадамида») ниманидир тасдиқлаш ёки тузатиш киритиш ёки инкор этиш орқали амалга оширилади. Бу операция фикрлаш турларида ҳам ўз долзарблигини йўқотмайди.

Маълумки, фикрлаш назарий ва эмпирик турларга бўлинади.

Эмпирик фикрлаш эса бевосита қабул қилинади, ҳиссий образларга ва тасаввурларга, шунингдек хусусий тасдиқларга таяниб, улар чегарасидан чиқмайди ва умумий, муҳим тасаввурлар босқичи ҳамда эмпирик тушунчаларнинг ҳосил бўлишини аниқлаш билан чегараланади. Эмпирик фикрлашда хулосалаш индукция тадқиқот усулига таянади.

илмий тадқиқот ишини олиб боришда, айниқса самарадорликни аниқлашга йўналтирилган илмий-услубий ишланмалар яратишда назарий хулоса ва умумлаштиришларга таянадиган ҳам назарий, ҳам амалий фикрлаш тадқиқотчида ривожланган бўлиши керак. Бу борада тадқиқотчи илмий фикрлаш учун қуйидагиларга эътибор бериши керак:

• 
  тадқиқот мақсадини аниқ ифодалай билиш керак;
  
• 
  илгари бажарилган назарий ёки тажрибавий (экспериментал) тадқиқотларга таянадиган фарқни ишлаб чиққан бўлиши зарур;
  
• 
  тадқиқот методологиясини шакллантирган бўлиши лозим;
  
• 
  тадқиқот босқичларини аниқлаб чиқа олиш қобилиятига эга бўлиши керак;
  
• 
  ишлаб чиқилган услубият ва режага мос қўшимча хусусий тадқиқотлар ҳам ўтказа олиш кўникмасига эга бўлиши зарур;
  
• 
  олинган натижаларни илмий-услубий жиқатдан таҳлилқила олиш керак;
  
• 
  хулосаларни ифодалашнинг тавсифли эканлигини ёдда тутиш керак;
  
• 
  фан тарихидаги далиллар мисолида илмий текширишлар мантиқини очиб бериш, олимларнинг у ёки бу назарий ёки экспериментал кашфиётларга қандай келганликларини кўрсатиб бера олиш қобилиятига эга бўлган бўлиши керак.
  

Демак, илмий тадқиқот ишида муаллиф (тадқиқотчи) фикри доимо ривожланишда бўлиши керак экан, акс ҳолда муаллиф фикрлашида бирор жойда сусткашликка йўл қўйилади ва у ерда илмийлик йўқолади.

• 
  фикрлашни инсон ақлий фаолиятининг қандай хусусиятига киритиш мумкин?
  
• 
  фикрлашга хаёлий операциялар қандай ёрдам бера олади?
  
• 
  тадқиқотчининг илмий фикрлашида нималар асосий ролни бажаради?
  
• 
  илмий фикрлашнинг тўртта йўлини санаб беринг?
  

• 
  инсоннинг фикрлаш фаолияти ижтимоий ҳаёт шароитлари асосида вужудга келади ва амалёт маҳсули ҳисобланган сўзлар, тушунчаларнинг мантииқлари асосида амалга оширилади;
  
• 
  фикрлаш анализ ва синтез қилиш, таққослаш, абстракциялаш, умумлаштириш ҳамда хулосалаш каби хаёлий операциялар ёрдамида амалга оширилади;
  
• 
  илмий фикрлаш бу кўпроқ назарий тушунчали фикрлашдир;
  
• 
  эмперик фикрлаш бевосита қабул қилинади;
  
• 
  сабаб ва оқибат боғланишларини аниқлашда кузатилаётган қадисларни ва нарсалар хоссаларини тушунтиришга, идеал, аниқ моделлар билан ишлашга жалб қилиниш муҳим ҳисобланади;
  
• 
  индукция ва дедукция тадқиқот методлари бўйича хулоса чиқаришда тадқиқотчиларнинг ижодий қобилиятларини шакллантириш ва уларни ривожлантириш самарали кечади.
  

• 
  фикр, ғоя, таълимот ва шу кабиларда фикрлаш, хусусан илмий фикрлашнинг аҳамияти нимада, деб ўйлайсиз?
  
• 
  илмий тадқиқот ишини олиб боришда муаллифга мунтазам равишда тавсия бериб бориш керакми ёки муаммонинг қўйилишини муҳокама қилишда бир марта тавсия бериш етарли деб ўйлайсизми?
  
• 
  умуман тадқиқотчининг фикрлашининг доимийлигини таъминлашга нималар керак, деб ўйлайсиз?
  

• 
  тадқиқотчи фикр, илмий фикр ва уларнинг ғоя кўринишида ифодаланишга доимо эътибор бериш керак. Бунда илмий фикр истеъмолда кенг фойдаланишга ўтгандан кейин ўз ўрнини ўзидан кейин келган илмий фикрга бўшатиб беришлигини эсдан чиқармаслик лозим;
  
• 
  тадқиқотчи ижодидан тўхтамаслиги керак, акс ҳолда унинг фикрлашида бирор жойда сусткашликка йўл қўйилади ва у ерда илмийлик йўқолади.
  

1. 
   Тўрақулов Х.А. Илмий ижодиёт методологияси. – Тошкент: «Фан», 2007. – 252 б.