Етістіктің грамматикалық категориялары

Болымсыз етістік кейде өткен шақтық етістіктегі есімше түріне жоқ, емес сөздері тіркесіп келу арқылы да жасалады. Мысалы: алған жоқпын, алған емеспін, білгенім жоқ, көргенім жоқ.

Сөйлеу тілінде және ауыз әдебиетінде бұл формалардың басқа да түрлері бар. Мысалы:

1. 
   қалман, бермен, алман;
   
2. 
   көрген емен, берген емен, алған емен.
   

Сөйтіп, табыс септікті форманы меңгеруге қабілетті етістіктерді сабақты етістік дейміз де, табыс септікті меңгере алмайтын етістіктерді салт етістік дейміз.

Сабақты етістіктің салт етістіктен ерекшеленетін қасиеті – ішінде сабақты етістігі бар тізбекке табыс септікті сөзді қатыстырмасаң, ол тізбек мағына жағынан олқы болып тұрады. Мысалы:
Ол жазды. Ол оқыды. Ол сөйледі. Ол күлді.

Ол ойнады. Ол санады. Ол кетті. Ол жатты.

Ол келді. Ол ұйықтады.

Сол жақ екі бағанадағы тіркеске көңіл аударсақ, табыс септігінің қажеттігі көрініп-ақ тұр. Сонымен бірге сабақты етістік басқа септіктерде тұрған сөздерді де меңгере береді. Мысалы: ҮІ сыныпта оқыдым. Кітаптан оқыдым, т.б.

Етістіктің етіс деп аталатын түрлерінің жұрнақтары салт етістікті сабақты, сабақты етістікті салт етістікке айналдырады. Мысалы:

1. 
   –ыл, -іл, -л, -ын, -н жұрнақтары сабақты етістікке жалғанып, оны салт етістікке айналдырады: айту – айтылу, беру – берілу, ойлау – ойлану, т.б.
   
2. 
   –дыр, -дір, -тыр, -тір, -ыр, -ір, -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз, -т жұрнақтары сабақты етістікке жалғанып, оны салт етістікке айналдырады: отыру – отырғызу, күлу – күлгізу, пісу – пісіру, қайнау – қайнату, т.б.
   

Бұлар етістердің басқа түрін жасауға негіз болады.

Ырықсыз етіс –л, -ыл, -іл жұрнақтары (киім киілді), кейде –н, -ын, -ін (бөлме тазаланды) жұрнақтары арқылы сабақты етістіктен ғана жасалады. Мұнда сабақты етістік салт етістікке айналады. Мысалы:

(Абай)

Өздік етіс табыс септігіндегі тура толықтауышты қатыстырып та, қатыстырмай да айтыла береді. Мысалы: Ол киінді. Ол киімін киінді.

(Абай)

Өзгелік етіс салт етістіктен жасалса, салт етістік сабақты етістікке айналады. Мысалы: тамақ пісті дегенде – салт етістік, егер шешей тамақ пісірді болса - сабақты етістік.

Өзгелік етіс сабақты етістіктен жасалса, сабақты етістік салт етістікке айналмайды: емді (емшегін емді), емізді (емшегін емізді). Екеуі де сабақты етістік болып қалады.

5. Ортақ етіс. Істі істеуші нақты айтылмай, біреуі емес, бірнеше адам істегенін көрсететін етісті ортақ етіс дейміз. Мысалы: төгісті, алысты, санасты, күресті, т.б.

Ортақ етіс етістіктің түбіріне –с, -ыс, -іс жұрнақтары қосылу арқылы сабақты етістіктен де, салт етістіктен де жасала береді.

Ортақ етістің мағынасы өзінің субъектісімен бірге келгенде айқындалады. Мысалы: сен айтыс – айтыс басталады Сондықтан ортақ етістің жұрнағы зат есім тудыратын (-ыс, -іс, -с) жұрнақтарымен омонимдес келетіндігін де ескеру керек.

Көсемше. Көсемше – етістіктің негізгі бір түрі. Бұл – етістікті ажыратудағы көрсеткіш. Өйткені көсемшенің жұрнақтары басқа сөз таптарында кездеспейді.

Негізгі қимыл, амалды білдіріп, кейде сол қимыл, амалды айқындап тұратын, жекеше, көпше болып бөлінбейтін және көбінесе күрделі етістіктің құрамында келетін етістіктің түрін көсемше дейміз. Мысалы: Ол маған хат жаз+ып-ты. Мұндағы көсемше етістіктің өз қызметінде өткен шақ мағынасында жұмсалып тұр.

Көсемшенің үш түрі бар:

1. 
   ауыспалы шақтық көсемше;
   
2. 
   өткен шақтық көсемше;
   
3. 
   келер шақтық көсемше.
   

Келер шақтық көсемше отыр, жатыр, тұр, жүр етістіктерімен тіркесіп келгенде, ол негізгі етістің міндетін атқарады. Мысалы: барғалы отыр, барғалы жатыр, орындағалы жүр, келгелі жүр. Келер шақтық көсемше құрмалас сөйлемнің құрамында келгенде, бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы болып, мезгілді білдіреді. Мысалы: Ол кеткелі менде маза жоқ.

(Жамбыл).

Көсемшенің кейбір формасы сөйлемнің аяғында келіп, жеке жұмсалғанда, жіктеледі. Ондай жағдайда негізгі түбір мен жіктік жалғауларының арасындағы қосымша көсемшенің жұрнағы деп танылады. Мысалы: бар-а-мын, кел-е-мін, бар-ып-ты, кел-іп-ті, бар-ған-мын, кел-ген-мін.

Есімше. Етістіктің ерекше бір түрі – есімше. Оның ерекшелігі – екі жақтылығында, яғни әрі есімдер, әрі етістік қызметінде жұмсалатындығында, сонымен бірге есімшенің қызметі де әркелкі болып келеді. Мысалы: Ол ертең келер, саған жолығар дегендегі келер, жолығар сөздері өзінің етістік мағынасында жұмсалып тұрса, Ақыл – тозбайтын тон, таусылмайтын кен дегендегі тозбайтын, таусылмайтын сөздері сын есім мағынасында жұмсалып, зат есімге сындық қызмет көрсетіп тұр. Сондай-ақ, білмегенің білгендеріңнен үйрен дегенде, білмегенің білгендеріңнен сөздері заттық мағынада жұмсалып, көптік, септік жалғауларын қабылдап түрленіп тұр. Осылай бола тұрса да, яғни зат есімдердей морфологиялық жақтан түрленсе де, сөйлемде есімдердің атқаратын қызметін түгелдей дерлік атқарса да, оның етістік үйірінен шықпайтын қасиеті бар. Ол – оның шақтық мағынасы, жаққа түрленетіндігі.

1. 
   Есімшенің өткен шақ түрі: құраған, құралған, сөккен, сөгілген, терген, терілген, т.б.
   
2. 
   Ауыспалы шақтық есімше: келетін, жүретін, сөйлейтін, т.б.
   
3. 
   Келер шақтық есімше: алар, санар, жатар, көрінер, т.б.
   

Есімшенің жасалуының үш түрі бар:

1. 
   өткен шақтық есімше. Етістіктің түбіріне немесе етіс түріне – -қан, -кен, -ған, -ген жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: аш-қан, жет-кен, жеткіз-ген, жазыл-ған, оқыл-ған, т.б.
   
2. 
   ауыспалы шақтық есімше. Етістіктің түбіріне алдымен көсемшенің –а, -е, -й жұрнақтары жалғанып, бұлардан соң есімшенің –тын, -тін жұрнақтарын жалғау арқылы жасалады. Мысалы: бар-а-тын, сөйле-й-тін, кел-е-тін;
   
3. 
   келер шақтық есімше. Етістіктің түбіріне –ар, -ер, -р жұрнақтары жалғану арқылы жасалады. Мысалы: жаз-ар, кел-ер, айт-ар.
   

1) есімшелер есімдердің алдынан келіп, анықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: оқыған адам, келген кісі, ішетін сүт;

2) есімшелер жіктік жалғауымен келсе, баяндауыш қызметінде жұмсалады. Мысалы: мен алғанмын, сен көргенсің, олар көрер;

3) есімшелер зат есім мағынасында жұмсалғанда бастауыш, толықтауыш және пысықтауыш қызметін атқарады. Мысалы: Сен білгеніңді үйрет. Көргенінен көрмегені көп.

Тұйық етістік сөйлемнің тұрлаулы, тұрлаусыз мүшелерінің қызметін атқарады: Қайталау – оқу анасы. Жастар техника тілін үйренуде. Ер жігіт Отанын қорғауға міндетті деген сөйлемдерде қайталау – бастауыш, үйренуде – баяндауыш, қорғауға – толықтауыш болып тұр.

Етістіктің басқа түрлеріне айналдыруда –у жұрнағы алынып тасталады.

Етістіктің шақтары. Қимыл іс-әрекет белгілі бір уақыт кеңістігінің аралығында болады. Мұны етістіктің шағы деп аталатын түрі білдіреді. Қимыл, іс-әрекеттің орындалатынына, орындалуға тиістілігіне, орындалғандығына қарай етістік үш шаққа бөлінеді: осы шақ; келер шақ; өткен шақ.

Осы шақ. Етістіктің осы шағы қимыл мен іс-әрекеттің дағдылы түрде болып тұратынын және қазіргі кезде орындалып жатқандығын білдіреді. Мысалы: Мен отырмын, мен жазып отырмын, мен жазамын, мен отырамын.

Осы шақтың екі түрі бар: нақ осы шақ, ауыспалы шақ.

Ауыспалы осы шақ –а, -е, -й жұрнақты көсемшелерге жіктік жалғауы қосылу арқылы жасалады. Мысалы: жаз-а-мын, үз-е-мін, сөйле-й-мін.

1. Болашақта істің істелуі белгісіз болса, ол болжалды келер шақ деп аталады. Болжалды келер шақтың көрсеткіштері – ар, -ер, -р. Бұлар жіктеледі. Мысалы: мен кел-ер-мін, қайт-ар-сың, ол отыр-ар.

2. Істің істелетінін мақсат ете көрсететін етістіктерді мақсатты келер шақ дейді. Мысалы: келмек, айтпақпын, жазбақпын, сөйлеспекпін, үйренбексіз, т.б.

Мақсатты келер шақтың көрсеткіштері - -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек. Бұлар жіктеледі: мен келмекпін, сен келмексің, ол келмек.

Сондықтан өз көзімен көріп, жедел хабарлып тұрған етістіктің өткен шағын жедел өткен шақ дейміз де, біреуден естіп барып, содан кейін хабарлап тұрған немесе бұрын көргенін бөгеліп барып хабарлып тұрған етістіктің өткен шағын бұрынғы өткен шақ дейміз. Мына сөйлемдерді салыстырып көрейік: Мен киноға баратынмын. Сен киноға қашан баратын едің?

Бірінші сөйлемде іс, оқиға өткен шақтық мағынада болса, екіншіде келер шақтық мағынаны білдіріп тұр. Осындай, бір істің бірнеше рет қайталанып, дағдыға айналуын көрсететін түрі ауыспалы өткен шақ делінеді. Сөйтіп өткен шақ 1) жедел өткен шақ, 2) бұрынғы өткен шақ, 3) ауыспалы өткен шақ болып үшке бөлінеді:

1. Жедел өткен шақ етістіктің түбіріне –ды, -ді, -ты,- ті жұрнағы мен І, ІІ жіктік жалғауы қосылуы арқылы жасалады. Мысалы: бар-ды-м, бар-ды-ң, т.б.

2. Бұрынғы өткен шақтың үш түрлі тұлғасы бар:

1) бұрынғы өткен шақ есімше тұлғасының –ған, -ген, -қан, -кен түріне жіктік жалғауының көрсеткіштері қосылу арқылы жасалады, мысалы: ал-ған-мын, жап-қан-сың, кел-ген-біз, біл-ген жоқпын, бер-ген емеспіз, т.б.;

2) бұрынғы өткен шақ –ып, -іп, -п, жұрнақты көсемшеге үш жақтың жіктік жалғауы қосылу арқылы жасалады, мысалы: көр-іп-пін, жаз-ып-сың, тыңда-п-ты, т.б. Бұлардың болымсыз түрі жаз-ба-п-пын, іл-ме-п-сің, жаз-ба-п-ты, т.б.

3) бұрынғы өткен шақтың жоғарыда аталған –қын, -кен, -ған, -ген, -ып, -іп, -п жұрнақтары да жіктеліп қолданылады.

3. Көсемшенің –а, -е, -й тұлғаларына –тын, -тін жұрнақтарын қосып барып жіктеу арқылы ауыспалы өткен шақ түрі жасалады. Мысалы:

І. Бар-а-тын-мын; бар-а-тын-быз.

ІІ. Бар-а-тын-сың; бар-а-тын-сыңдар.

Бар-а-тын-сыз; бар-а-тын-сыздар.

ІІІ. Бар-а-тын; бар-атын.

Етістіктің райлары. Қазақ тілінде ең жиі қолданылатын және мағына мен тұлғаға бай категория – етістіктің рай категориясы. Мысалы:

1. Оқысаңыз, балалар,

Шамнан шырақ жағылар (Ы.А.).

2. Жасымда ғылым бар деп ескермедім,

Пайдасын көре тұра тексермедім (Абай).

3. Біз наурыз мерекесіне дайындалып жатырмыз.

Қарамен жазылған сөздердің түбірлері (оқы, жақ, ескер, тексер, дайындал, жат) – етістіктердің негізгі түбірлері. Бұлар бұйрық райдың екінші жағында тұр және түрлі қосымшалармен түрленіп, осы шақ, келер шақ, өткен шақ тұлғаларында келген.

Осындай етістіктің жаққа, шаққа, т.б. түрленуін етістіктің райы дейміз. Етістіктің төрт түрлі райы бар.

1. Ашық рай. Осы шақ, келер шақ, өткен шақ мағыналарының сөйлемде анық көрінуі ашық рай деп аталы. Мысалы: жазамын, жазасың, жазып отырымын, келерсің, боларсыз, келіп жүрмек, т.б.

2. Бұйрық рай. Істің бұйыру мағынасын білдіретін етістіктің түрі бұйрық рай деп аталады. Мысалы: (Сен) оқы, кел, тұр, бар, айт. (Сендер) оқыңдар, келіңдер, тұрыңдар. (Сіздер) оқыңыздар, келіңіздер, тұрыңыздар. (Ол, олар) оқысын, келсін, тұрсын, т.б.

Осындағы етістіктің ІІ-жақ жекеше түрі етістіктің негізгі түбіріне сәйкес келеді. Мысалы: оқы, кел, тұр, бар, айт.

Етістіктің етіс тұлғасы да бұйрық райлы туынды етістік болып есептеледі. Мысалы: жаз-дыр, кел-тір, тұр-ғыз, кір-гіз, жат-қыз, бар-ғыз, айт-тыр, т.б.

ІІ жақта бұйрық райдың анайы, сыпайы түрі және әрқайсысының жекеше, көпше түрі бар.

Етістіктің түбіріне немесе етіске –ң, -ың, -ің жұрнағы, содан кейін көптік жалғауы жалғану арқылы бұйрық райдың екінші жағы жасалады. Мысалы: бар-ың-дар, отыр-ың-дар, әңгімелес-ің-дер.

Етістік пен етістің түбіріне –ңыз, -ңіз, -ыңыз, -іңіз жұрнағы қосылып, бұйрық райдың сыпайы түрі жасалады. Мысалы: қара-ңыз, кел-іңіз, сөйлес-іңіз, есептес-іңіз, т.б. Осыларға көптік жалғауы қосылып, бұйрық райдың сыпайы көпше түрі жасалады. Мысалы: алыңыздар, келіңіздер, жүріңіздер, т.б.

Етістік пен етістің түбіріне –сын, -сін жалғаулары жалғанып, бұйрық райдың ІІІ жағының жекеше, көпше түрі жасалады.

Бұйрық райдан соң –шы, -ші жұрнағы қосылып, тілек, өкініш мәнін білдіреді.

Етістік түбіріне –ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары жалғанып, бұйрық райдың болымсыз түрін білдіреді. Мысалы: айт-па, сөйле-ме, жаз-ба, т.б.

3. Шартты рай. Іс-әрекеттің істелу, болу мүмкіндігін білдіретін етістіктің түрі шартты рай деп аталады. Мысалы: Ол келсе, киноға барар едік. Киноға барудың іске асуына, оның келуі шарт болып тұр. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей (Абай). Мұнда қарынның тоюының шарты – еңбек ету.

Шарты рай етістіктің түбірі мен етіс түбіріне –са, -се жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалады. Бұл жұрнақтардан кейін І, ІІ жақтың жіктік жалғауының жекеше, көпше түрлері жалғанады. ІІІ жақта жіктік жалғауы болмайды: сөйле-се-м, айт-саң, сөйле-се.

Бұлардан шартты райдың болымсыз түрлері де жасалады. Мысалы: біл-ме-се-м, біл-ме-сек, т.б. болымсыз етістіктің жұрнақтары мұнда да етістіктің түбіріне жалғанады.

4. Қалау рай. Іс-әрекетті орындаушы адамның талабын, ынтасын білдіріп, қалау мағынасында айтылатын етістіктің түрін қалау рай деп атайды.

а) Қалау рай етістік пен етістің түбіріне –қы, -кі, -ғы, -гі жұрнағы мен тәуелдік жалғауын жалғап, одан кейін кел етістігі тіркесіп келу арқылы жасалады. Мысалы: білгім келеді, айтқым келеді, санағым келеді, сөйлескім келді, кеткіміз келді.

Қалау райының болымсыз түрі кел етістігіне –ме болымсыз жұрнағының қосылуы арқылы жасалады: жазғым кел-ме-ді, сөйлескіміз кел-ме-й-ді, алғымыз кел-ме-ді, алғым кел-ме-с еді, алғым кел-ме-ген екен, т.б.

Қалау рай шартты райлы етістікке игі деген сөз бен жіктелген көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады. Мысалы: сөйлесе игі еді, барса игі етті, таныса игі еді, ұмытпаса игі еді.

Қорыта айтқанда, тілдердің даму барысында қимыл есімдері фонетикалық, грамматикалық және семантикалық өзгерістерге ұшырайды. Тіл құрамындағы функциялық жіктеліс қимыл есімдеріне әсер етпей қоймайды. Сондай ішкі даму ерекшеліктеріне байланысты қимыл есімдері пішіндік өзгерістермен қатар грамматикалық өзгерістерге ұшырады. Нәтижеде кейбір тілдер құрамында жеке қимыл есімдердің белгілі бір грамматикалық семантикада, қолданысында орнығуын айту керек. Ондай тұлғалардың жалпы түркілік құбылыс екендігі тек салыстыру арқылы ғана айқындалады.

П.М.Мелиоранский өзінің Күлтегін ескеркішін мұқият зерттеуге арналған белгілі еңбегінде «...көне дәуірлердегі түркі тілдерінде түбірлердің етістіктер мен есімдерге жіктелуі қазіргідей қатаң жүйе болмаса керек» деп жазғаны белгілі. Белгілі ғалымның бұл ескертпесі түркі тілдері тарихының аса бір үлкен проблемасын аңғартады. Шынында, есімдер мен етістіктер мәндерінің бір сипатты түбірлер мен негіздер арқылы немесе омонимдер арқылы берілуін қалай деп түсінуге болады, есім де, етістік те болып ұғынылатын түбірлер мен негіздер тілдің ежелгі сипаты болған ба, әлде кейін қалыптасқан құбылыс па? дейтін сұрақтарға жауап беру тілдің қазіргі жағдайын еркін түсіндірумен қатар, оның тарихын да түсінудің басты шарттарының бірі болып табылады. Жалпы етістіктердің шығуы, қалыптасуы жайлы мәселенің басқа тілдерге де қатысы бар. Тіл дамуының ежелгі дәуірінде сөздер етістік, есім болып жіктелмей, бір сөз әрі етістік, әрі есім болып ұғынылған. Бұл тұжырым тіл білімінде үлкен бағдарға негіз болмаса да, есімдер мен етістіктердің шығуы туралы тарихи морфологиялық түсініктердің пайда болуына түрткі жасады.

Орта мектепте етістікті оқыту жайлы айтылғандарды жинақтай келе, бұған төмендегіше қорытынды жасауға болады:

1. Етістік туралы теориялық білім мен практикалық дағды бергенде лексиколгияның мынадай өзіндік белгілерін оқушыларға таныту қажет. Морфологиялық құрылымы жағынан етістіктер жалаң етістіктер және күрделі етістіктер деп аталатын екі асалаға бөлінеді.

2. Оқу бағдарламасы бойынша, етістікке бөлінген сағатты лексиканың тармақтарына және одан ұйымдастырылған сабақ түрлеріне қарай жоспарлайды. Ол жоспарды мектептердегі алдынғы қатарлы озат мұғалімдердің тәжірибелеріне негізделіп жасалады да, ондағы әрбір сабақты творчестволық тұрғыда өткізу қажет.

3. Тақырыпты түсіндіруден алдын сабақтың тақырыпқа сай мақсаты, тірек сөздер мен сұрақтар мен тапсырмалар ұғымдары анықталып, оның мақсаттары да белгіленеді. Бақылау тапсырмалары анықталып, оның негізгі білімді анықтау дәрежесі көрсетіледі.

4. Етістіктің анықтамасын меңгерту. “Етістік деп қимыл-әрекетті, қалып пен күйді білдіретін етіс, рай, шақ, жақ, сан, болымсыздық категорияларын арнайы морфологиялық тұлғалар жүйесі арқылы білдіре алатын сөз табы аталады ”

5. Етістікті оқытуда алдымен дидактикалық материалдар таңдалып, соларға байланысты білім беру әдістері қолданылады. Өзіндік белгілеріне негізделе отырып анықтама беріледі. Содан соң осы тақырыпқа байланысты түрлі жаттығу жұмыстарын орындату қажет.

6. Жаттығу жұмыстары, тест сұраулары, сөзжұмбақ, кестелер бойынша фразеологизмді оқыту, оның лексикологияның бір саласы ретіндегі ерекшелітерін қайталап еске түсіру, оның түрлерін ажыраттыру.

Мұғалім лексикологияның мұндай белгілерін көрнекі құралмен оқушылардың өздеріне талдап айтқызу және дәлелдеттіру арқылы жүзеге асырады.

7. Жаңа педагогикалық технологияға негізделген сабақ оқушылардың білім дәрежесін, үлгерімін жақсартып, дағдыларын қалыптастырады.