Топырақты санитарлық-гигиеналық бағалау

3 Топырақты санитарлық-гигиеналық бағалау

Топырақ – бұл өнімділік, яғни өсімдіктерді қоректік заттармен қамтамасыз ету қасиетіне ие жер қыртысының (литосфераның) беткі қабаты. Топырақ – бұл үнемі физикалық-химиялық үрдістер, биохимиялық реакциялар, әртүрлі айналымдар жүріп отыратын ең күрделі табиғи зертханалардың бірі.

Топырақ – әртүрлі өсімдік, жануар, шаруашылықтық –тұрмыстық және өндіріс қалдықтарын қабылдаушы және сіңіруші, көптүрлі микрофлора мен микрофаунаның көзі мен қоры. Ол малдардың денсаулығы мен өнімділігіне үлкен тікелей және жанама әсер көрсетеді. Топырақтың гигиеналық мәні зор, және ол оның механикалық құрамымен, физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерімен анықталады.

Топырақты зоогигиеналық бағалау мақсатымен жер учаскелеріне физикалық, химиялық, бактериологиялық және гельминтологиялық зерттеу әдістерінен тұратын зертханалық талдау үшін топырақ сынамасын ала отырып, санитарлық-топографиялық зерттеу жүргізеді.

Санитарлық-топографиялық зерттеуге учаскенің жер бедерін, су қоймаларына қиыстауын және жарыққа қатысты зерттеу жатады. Бұдан басқа, тексергенде өсімдік жабынын, елді мекендерге қатысты орналасуын, топырақ типі мен су тәртібін зерттейді, топырақтың мүмкін болатын ластану көздерін анықтайды (қоқыстар, көң сақтау орындары және т.с.с.).

3.1 Топырақтың механикалық құрамы мен физикалық қасиеттерін анықтау

Топырақ сынамасын арнайы бұрғымен немесе таза күрекпен алады. Салмағы 2-3 кг болатын әрбір сынаманы үйкелген қақпақты шыны ыдыстарға, таза қапқа немесе тығыз орама қағаздың қос қабатына салады да, мерзімі, үлгіні алған жер мен алу тереңдігі көрсетілген жапсырма қағазбен қамтамасыз етеді. Зертханада топырақтың таңдалып алынған сынамаларын қағаз беттерге жұқа қабат етіп себеді, кесектерін ұсатып, ауада кептіреді. Талдау үшін 0,5-1,0 кг топырақ алынады. Зертханалық зерттеулер алдында топырақтан тамырлар және басқа да тән емес қоспаларды тазартады да, пайыздық қатынасын анықтау үшін оларды өлшейді.

Топырақ түзілу шартына және топырақ түзетін жыныстардың сипатына байланысты әртүрлі механикалық құрамды болады. Механикалық құрам деп топырақтағы әртүрлі диаметрлі механикалық элементтердің салыстырмалы мөлшерін айтады.

Топырақ массасы әрқашан әртүрлі мөлшердегі– бірнеше миллиметрден бірнеше микронға немесе миллимикронға дейінгі бөлшектерден түзіледі. Бұл бөлшектердің минералогиялық және химиялық құрамы әртүрлі болады, топырақта дамитын физикалық - химиялық және биологиялық үрдістерге қатысты әртүрлі белсенділікке ие болады, оның су, ауа, жылу және қоректік тәртіптеріне үлкен ықпалын көрсетеді. Топырақтың жеке кішкентай бөлшектерін, яғни минералдардың жеке кесектері мен тау жыныстарының сынықтарын механикалық элементтер деп атайды, олар топтарға немесе фракцияларға бірігеді.

Әрбір фракция оны басқа фракциялардан айыратын физикалық қасиеттердің жиынтығымен сипатталады. Жіктеу мақсатында көбінесе 0,01 мм ірі бөлшектердің барлығын физикалық құм фракциясына, ал 0,01 мм кіші бөлшектердің барлығын ұсағырақ – физикалық сазбалшық фракциясына біріктіреді.

“Физикалық” термині қандай да болмасын фракцияда құм немесе сазбалшықтың физикалық қасиеттерінің барын білдіреді, фракцияның химиялық құрамын болжамайды.

Сонымен қатар, әдетте барлық 1 мм кішкентай бөлшектер топырақ ұсағы деп, ал 1 мм ірі бөлшектер – топырақ қаңқасы деп аталады.

16-кесте – Топырақтың механикалық құрамын жіктеу (Н.А.Качинский бойынша)

Талдауды жүргізу: Топырақ кесектерінің көлемін анықтау үшін бірінің үстінде бірі орналасқан және диаметрлері 10, 7, 5, 3, 2, 1, 0,5, 0,25 мм тесікті Кнопптың електер жинағын қолданады.

Ең үлкен мөлшерлі тесіктері бар жоғарғы елеуішке 100 г ауалы құрғақ топырақ салады және бүкіл жиынтық арқылы біртіндеп елейді.

Топырақты елегеннен кейін әрбір порцияны өлшейді де нәтижесін пайызбен көрсетеді. Нәтижелер бойынша, №1,2,3 елеуіштерде диаметрмен 3 мм үлкен бөлшектер (тас, қиыршық тас);

Суға төзімді агрегаттар нағыз агрегаттар деп аталады және топырақтың нағыз құрылымын анықтайды, суға төзімсіздер – жалған және топырақтың жалған құрылымын құрайды.

Талдауды жүргізу: Химиялық стаканның жартысына дейін су құяды да, оған зерттелетін топырақ агрегаттарын (кесектерін) салады. 15 мин. қалдырады. Егер агрегат жеке механикалық элементтерге ыдыраса, ол жалған құрылымға жатады, егер ыдырамаса – нағыз құрылым.

Топырақтың механикалық құрамы мен құрылымына топырақтың су мен ауа өткізгіштігі, бостығы мен тығыздығы, жылулық және биохимиялық қасиеттері байланысты болады.

Иісті орта сынама алынуы кезінде сол орында анықтайды. Зертханада топырақтың жас сынамасын колбаға салады да, ыстық су құяды, тығынмен жабады, сілкілеп, содан соң ашады және иісті анықтайды.

Топырақтың кеуектілігі топырақ бөлшектерінің мөлшеріне, олардың пішіні мен құрылымына байланысты болады. Ұсақ кесекті топырақтарда ірі кесектімен салыстырғанда кеуектілік жоғарырақ, себебі топырақ дәндерінің мөлшері азайған сайын олардың арасындағы саңылаулар саны артады.

Топырақ кеуектілігінің үлкен санитарлық - гигиеналық маңызы бар, өйткені оған топырақ су және ауаны өткізгіштігі тәуелді болады.

Топырақтардың әртүрлі түрлерінің кеуектілігі әртүрлі: құм топырақтарда – 30-40 %; сазды – 50 % жоғарырақ; батпақтыда – 84 % болады.

Талдауды жүргізу: Градуирленген 500 мл цилиндрге 250 мл топырақ салып, оған 250 мл су құяды.

Топырақ пен су араласып, барлық саңылаулары толғаннан кейін қоспа көлемін анықтап, есептеуді жүргізеді.

Талдауды жүргізу: Түбі тор цилиндр алып, өлшейді. Өлшенген цилиндрді ¾ көлемде құрғақ топырақ салады да тағы өлшейді.

Топырағы бар цилиндрді суы бар ыдысқа салып, ыдыстағы су деңгейін цилиндрдегі топырақта деңгейіне дейін жеткізеді. Су топыраққа сіңгеннен кейін, артық суды ағызып, цилиндрдің ылғалданған бетін сүртіп, өлшейді де есептеуді жүргізеді.
А = 100 (с - в) / (в - а)
мұнда: А – топырақтың ылғал сыйымдылығы, %; а – бос цилиндр салмағы, г; в – суға салғанға дейінгі топырағы бар цилиндр салмағы, г; с – сумен қаныққанан кейінгі топырағы бар цилиндр салмағы, г.

3.1.7 Топырақтың капиллярлылығын анықтау

Капиллярлылық деп топырақтың капиллярлармен төменгі қабатынан жоғарыға қарай суды көтеру қабілетін айтады, ол топырақтың механикалық құрамына байланысты, яғни топырақ бөлшегі неғұрылым ұсақ болса, соғұрылым ылғалдың капиллярлық көтерілуі жоғары болады. Жоғары капиллярлылық салдарынан сәйкес шаралар (гидроизоляция) қолданылмаса, төсеніш пен қоралар сыз тартуы мүмкін.

Талдауды жүргізу: Штативке бірқатар (топырақ үлгілеріне байланысты) диаметрлері 2-3 см болатын, биік 50 – 100 см сантиметрлерге бөлінген шыны түтіктерді орнатады. Әрбір түтікті зерттелетін топырақпен толтырады.

Түтіктердің төменгі ұштарын матамен орап, суы бар астауларға 0,5 см тереңдікке батырады. Топырақ түсінің өзгеруі бойынша су көтерілуінің жылдамдығы мен биіктігін бақылайды. Су деңгейін сантиметрмен 5; 10; 15; 20 и 60 минут сайын, кейіннен әрбір сағат сайын су көтерілуі тоқталғанша белгілейді.

Су өткізгіштік деп топырақтың суды жоғарғы қабатынан төменге өткізу қабілетін айтады. Су өткізгіштік (фильтрациялық қабілет) уақыт бірлігінде белгілі бір топырақ қабытынан өткен су мөлшерімен анықталады және топырақ дәндерінің мөлшеріне, коллоидты бөлшектер болуына, сондай ақ топырақ үстіндегі судың биіктігіне байланысты.

Құмды топырақтың су өткізгіштігі – 5-8 мин, сазды топырақта – 15 мин және одан көп.

Талдауды жүргізу: Диаметрі 3-4 см, биіктігі 25-30 см болатын шыны түтікті алады.

Түтіктің төменгі ұшын матамен орап, 20 см биіктікке дейін құрғақ ұсақталған топырақпен толтырады да, түтік қабырғасын шертіп біркелкі орналастырады.

Топырағы бар түтікті штативке бекітеді де топырақ үстіндегі су деңгейін 4 см етіп түтіктің мата түбінде алғашқы су тамшысы пайда болғанша тұрақты ұстап, су құяды.

Су өткізгіштікті анықтау барысында суды құюды бастағандағы уақыт пен алғашқы тамшы пайда болған уақытты белгілейді. Уақыт айырмасы 20 см топырақ қабатынан судың өту жылдамдығын көрсетеді.

17-кесте – Зерттеу нәтижелерін жазу