Зоопсихологияның негізгі мәселелері

Зоопсихологияның негізгі мәселелері

2. жануарлардың экологиялық қоректену ортасына қарай ерекшеліктері

3. сан жағынан бағалау күрделілігі;

4. жануарлар мінез-қылық ерекшеліктерін жете зерттеу саналы мінез-құлық әрекеттері мен дағдыларының қалыптасу ерекшеліктері ашып білу.

Зоопсихология көптеген ғылымдармен тығыз байланысты және ғылымдар саласында алатын орны бар:

-салыстырмалы психологияда - Ярошевскийдің анықтауы бойынша жануарлар психикасының даму кезеңін салыстыру адам мен жануарлардың психикалық дамуы мен заңдардың негізін көрсете білу;

-этология – жануарлардың мінез-құлық ерекшеліктерін және жалпы биологиялық негіздерді көрете білу. Этологтар жануарлардың мінез-құлқын зерттейді. Сондай-ақ генетикалық ерекшеліктерді қалыптастырудағы тұрақтығын көрсетеді. Жануарлардың мінез-құлық ерекшеліктері қалыпты табиғи бейнеленген ортасында зерттеледі. Жоғарғы жүйке әрекетінің физиологиясы, яғни жануарлар әрекетіндегі жүйке процесімен жұлын мен бас мидың физиологиясын жете меңгеруде.

Жүйке жүйесі организмнің сыртқы ортамен байланысын жүзеге асырып отырады, айналадан келетін тітіркендіргіштерге жауап қайтарады. Бұлармен қатар жүйке жүйесі түрлі дене мүшелерінің, ұлталардың, клеткалардың қызметін, зат алмасу мен қан айналысын басқарып, сыртқы ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайларына оларды бейімдеп, үйлесітіріп отырады.

Зоопсихологияның зерттеу әдістеріне қойылатын талаптар:

- Жануарларды зерттеу міндеті алдын ала ойластырылуы керек. Жүргізілетін тәжірибелер барысында жануарлардың қимыл қозғалысы арқылы психикалық сапасын дәл анықтайтындай маңызда болу керек.

- Жүргізілетін әдістер мен сыртқы шарт физиологиялық жағдай және сыртқы шарттар есептелуі керек.

- Жануарлардың мінез-құлқын анықтауда сандық бағаланудың болуы.

- Бақылау жүргізушінің байқампаздығының жоғарылығы.

- Өткізілетін әдістермен тәжірибенің биологиялық шарттарға сәйкестілігі.

Зоопсихологияның ғылыми зерттеу әдістері

(Жануарлардың психикасын, мінез-құлық әрекетін анықтауда қолданылатын):

Психикалық пайда болу мәселелері 2 аспектілік бағытта қарастырылады.

1. Психикалық материяның даму деңгейі бойынша қалыптасу аспектісі.

2. Ең алғашқы психика формасының пайда болуы немесе психиканың критериясына қандай негіз болды деген аспекті.

Психиканың дамуы мен қалыптасуын және шығу себептерін зерттеген бірінші бағыттылығы зерттеулер бірнеше көзқарастар деңгейінде дамиды. Олар мынандай көзқарастар:

1. панпсихизм психика барлығында бар;

2. антропропсихизм: психика тек қана адамға тән;

3. биопсихизм: барлық тірі материяда психика болады;

4. фитопсихизм: психика тек қана өсімдіктер мен барлық тірілерде бар;

5. нейропсихизм: психика жүйке жүйесі барларда болады;

6. анималпсихизм: психика барлық жануарларға тән;

7. өсімдіктегі психиканың критерийлары: өсімдіктерге электрлік құбылыстың арасында өсуімен қозғала білу қабілеті.

Өсімдіктер психикасына тән критерийлер мынандай болып бөлінеді (көзқарастың негізінде өсімдіктің қозғалыс түрлері алынады):

тропизм - өсімдікке бағытталған ықпалдарға қозғалысы;

настия - өсімдіктердің қозғалысы оған ықпал етуші факторалрмен сәйкес келуі. Настияның мынандай түрі бар:

- термонастия – (қызғалдақтардың жылы жерде ашылуы);

- ейсмонастия – (сыртқы вибрациялық қозғалыстардан мимоза жапырақтары жиырылады);

- хемонастия (өсімдіктің белоктік табиғатқа әсері)

Психика дамуы критериялар мәселелерін көптеген ойшылдар қарастырып, әртүрлі пікірлер қалыптасқан. А.Н.Леонтьев психиканың критерийіне түйсік жатады (ықпал ету түйсігі жатады), бірақ ықпал ету түйсігі биологиялық тіршілік негізі деген пікірде. А.Н.Леонтьевтің айтуынша мұндай түйсіктер сигналдар деп аталады. Мұндай сигналдар төніп келе жатқан қауіп қатерді немесе жағымсыз биологиялық объектілердің пайда болуын хабарлайды (мыс. жыртқыштың жақындап келе жатқанын білдіретін вибрациялық жағдайлар, жануарлар үшін дыбыс, иіс).

Платоновтың пікірінше эмоция және уайымдай білу организмге өте қажет. Егер сыртқы эмоцияны білдіретін ерекшеліктер болса, оның да психикасы болғаны. Яғни психика барлық жануарларға тән.

Ал Гальперин – психиканың қалыптасу негізін эволюциялық процесс барысында түйсіне білу қабілетімен қабылдай білу байланыстылығы негізінде түсіндіреді. Яғни түйсік пен қабылдау бір қалыпта, бір мезгілде болатынын айтқан. Ал жақсы жаман ықпалдарды эмоция арқылы білдіру жеткізу жануарларға да тән.

Симонов – Гальпериннің көзқарасын қолдай отырып, түйсіктің эмоционалдық ерекшелігін енгізген.

Бернштейн мен Вилюнас: жануарлар психикасының ерекшелігін зерттей келе белгілі бір туындаған жағдайға байланысты бағытталған іс-шараның ерекшелігін атайды. Жоғарыда көрсетілгендей психиканың критериялық мәселелері көптеген ойшылдардың көзқарасында орын тауып, зоопсихиканың ғылым ретінде қалыптасуына ықпалын тигізіп отырды. Психиканың даму қалыптасуының критерилары әртүрлі боғанымен, барлығы психикалық бейнелену мәселелерін қарастырады. Жануарлар психикасының даму деңгейі олардың қоршаған ортамен қарым-қатынас деңгейімен тығыз байланысты. Өйткені жануарлардың қоршаған ортамен қарым-қатынасы өте маңызды. Ғалымның пікірінше жануарлардың қоршаған ортамен тығыз байланыстылығы мынандай топқа бөлінеді:

1. жануарлардың тұрған мекен-тұрағымен байланыстылығы (туған аймағымен байланысты) (ең негізгі сферасы), яғни, тіршілік ету териториясы және оның құрамы;

2. жануарлардың белгілеріне байланысты бағдарлауы;

3. функционалдық аймақтары (қоректену аймағы, аң аулайтын, тіршілік ортасы, қауіп қатерлі). Кейбір жануарлар өзіне тұрақты мекен-жайды таңдайды, бағалайды, ал екінші біреулері тіршілік ортадағы өзгерісті тез байқайды, бағдарлайды.

Психиканың пайда болуы – генезисі және оның дамуы туралы проблемалар өзара тығыз бйланысты. Психика дамуы туралы жалпы көзқарас психиканың туындауы жөніндегі мәселенің тоериялық ерекшеліктерімен сипатталады.

Ғылымда бірнеше теориялық бағыт қалыптасқан.

Зоопсихологияның ғылым ретінде қалыптастырылып дамуы және оның ғылыми маңызы адамзат үшін өте маңызды. Күнделікті өмірде зоопсихологияның ғылыми зерттеулері кеңінен қолданылады. Жануарлардың мінез-құлықтары туралы ұғым, білім адамзат үшін ерте кезден қажет болды. Әсіресе аңға шығуға, аңдарды қолға үйретуде, үй жануарларын ұстауда т.б.

Зоопсихологияның арнаулы салалары бар және бүгінгі күнде олардың маңызы артуда, мысалы, анималтерапия (анималтерапия психологиялық диагностика саласы, жануарлардың адамға әсерін зерттейтін ғалым). Анималтерапия ғылымының жетістігіне сүйене отырып, мынандай мәліметтер анықталған:

1. жануарлармен қарым-қатынас барысында адамның эмоциялық жағдайы жақсарып артады;

2. стресс жағдайы төмендейді;

3. қанның артериялық қысымымен зардап шегетін адамдардың қан қысымы реттеледі (әсіресе гипертоникалық жағдайларда);

4. шизофрениямен ауыратын адамдардағы жануарлармен қарым-қатынас жағымды әсер етеді (ламамен қарым-қатынас);

5. аутизммен ауыратын балалардың эмоциялық жағдайын арттыруда маңызы зор.

Зоопсихологиялық ғылымның жетістіктері бүгінгі күнде басқа да салаларда кең қолданылады. Мысалы балық шаруашылығында, аңдарды көбейту, өсіру жағдайында.

1. инстинкт

2. оқытуға қабілеттілігі

3. ойлау білуге ұмтылысы

Дарвиннан кейінгі ілім 2 бағытта дамыды:

І. Антропоморфизм

ІІ. Механицизм

Фабри - Леонтьев жануарлар психикалық әрекеті ілімінің негізін салған.

Антропоморфизм ілімінің негізін салушы Джон Ромес. Ол өзінің көз-қарастарында және жануарлардың ақылы еңбегінде адамдарға тән сезімдік сапаның барлығын жануарларға да тән; көптеген жағдайда оларда саналы іс-әрекеттер жасайтындығын дәлелдеген. Механицизм – бұл ілімнің негізін салушылар Жан Гебб; Джон Уотсон, Павлов. Бұл ілімнің негізгі мақсаты -жануарлардың қылық-әрекетін тек қана бақылау арқылы ғана болады. Бұл ілім антропоморфизм іліміне қарама-қарсы ілім. Жак Леб – тропизм теориясының негізін салушы. Оның тропизм теориясы бойынша жануарлардың жағымды, жағымсыз жағдайларға қозғалысын генетикалық кеңістікті бағдарлау механизімімен қозғалыс белсенділігі немесе жануарлар қылығының әрекеттері деп түсінуінде. Сондай-ақ Леб жүйке орталары теориясында қарама-қарсы шыққан.

Павлов – жануарлар қылығы атомының негізін рефлекстер арқылы түсіндіреді. Уотсон Дж. Бихиоверистер ілімнің негізін қалаушы жануарлардың тәртібі, қылық-әрекеті организмнің ағзалары мен бұлшық еттері реакциясымен тығыз байланысты. Сыртқы ықпалдармен түсіндірілген. Бихиовиристер жүйке жүйесінде кез-келген ақпараттың өңделу процесін мойындамай олардың қылық әрекетін сапалық талдаумен көрсете білген.

Л. Морган – жануарларды үйрету мен инстинктердің рөлін жоғары бағалаған. Ол инстинктерді туа біткен, ал үйретуді жүре пайда болу ерекшеліктері деп қарастырылған. Сондай-ақ көптеген жағдайларда қателесу арқылы танып білуді жануарларға тән деп көрсетеді. Морганның ілімін оқушысы Торндайк қолдайды.

Таксистер - грек тілінен аударғанда «реттік орналасу» көп клеткалы организмнің сұйықтық қозғалысы - клеткасының орналасуы немесе организмнің бейімделуі және бұл жүйкесіздерде болады.Таксистердің түрлері (бактериялармен жүргізілетін эксперименттерде олардың бағытталуы анықталған).

-Хемотаксис – химиялық концентрациялық құрамына қарай градиенттердің қозғалыстары: -жағымды,-жаағымсыз

- Термотаксис – температураның ықпалына қарай қозғалысы.

- Фототоксис – жарықтың ықпалына қарай қозғалысы.

- Реотаксис – судың немесе ауаның ықпалы арқылы қозғалысы

- Гальвонотаксис – электртоғымен байланысты қозғалыстар.

Таксистердің атқаратын функциялары: белгілі бір ортада генетикалық қылық-әрекеттің ерекшелігін айқындау үшін, тіршілікке қажеті қозғалыстар.

Инстинктивті мінез-құлықтың бірліктері - яғни жануарлардың жүйелі және стереотипті қозғалыс актісіндегі ерекшеліктер. Жануарлардың қозғалыс актілігіне тән ерекшеліктерді Фабри автономдылығымен шектелгендігі деп көрсетеді.

Кез келген ортаға бейімделу және өмірге қажетті функцияларды атқарады. Әсіресе приматтарда инстинктивті қозғалыстардың жүйке әрекетіне негізделген сенсорлық психиканың бейнеленуі байқалады. Инстинктивті ішкі механизмдері мен рефлекторлық жүйелер маңызды роль атқарады.

1. сыртқы тітіркендіргіштерге анализатордың бағытталуы;

2. танып білуі;

3. тежелуі немесе жүйке орталықтарының белсенділігі.

Туа біткен ішкі механизмдер арқылы жануарлар өзіне қажетті тітіркендіргіштерді өзіне қабылдайды, бағалайды және соған лайықты жүйке орталықтары арқылы жауап беруі белсенді не төмен болады. Инстинктивтік іс-әрекет немесе шаралар мынандай фазалардан тұрады.

- ізденіс фазасы – бұл фазада жануарлар негізгі тітіркендіргіштерге сүйене отырып, әрекет жасайды;

- аяқталу фазасы – яғни жануарлар тіршілігіне қажетті дағдыларды меңгереді;

- генетикалық – генетикалық өзіне ғана тән қозғалыстардың айқындалуы.

Үйретудің аталған формасы «сый берумен» байланысты емес. Латенттік үйрету дегеніміз – табиғатта кеңінен таралған кеңістіктегі ориентация түрі, ол өз «үйі» бар жануарлардың барлаушылық (зерттеушілік) қылық-әрекетінде жақсы көрінеді. Мысалға К.фонКриштің аралардың ориентациялық реакциялары туралы классикалық жұмыстарын алсақ. Осының нәтижесінде үйрету теориясында «когнитивтік» тәсіл пайда болды. Э.Толменнің түсінігі бойынша, қоршаған ортадан миға көптеген сигналдар түседі, осыдан мида сол ортаның схема-жоспарлары немесе когнитивті карталары құрылады. Бұның негізінде ағзаның өзі бір жағдайда кенеттен пайда болатын реакцияның қайсысы неғұрлым адекватты болатынын анықтайды.

Егеуқұйрықтың лабиринтте өз жемін табуға байланысты тәжірибесін алсақ. Ол жемге апаратын оптималды жолдарды механикалық емес түрде табатыны ұқсайды. Э.Толменмен мынандай нәрсе көрсетілген: егер егеуқұйрық жеміне ең қысқа жол тауып алса, содан соң оған басқа жем табуға міндет қойса (бұнда егеуқұйрыққа белгілі қысқа жолды жабады), ол өз маршрутын спонтанды түрде ауыстырып, ешбір қатесіз тамағын табады, бірақ ол енді басқа, сәл ұзынырақ (бірақ неғұрлым оптималды) жолмен барады. Бұнда жануар лабиринттегі жол мен бұрылыстарды қадам сайын «есептейді» деп ойлауға болады, бірақ лабиринттегі коридорды сумен толтырғанда да егеуқұйрық жүзіп, дұрыс жол табады. Назар аударсақ – жануар коридорда жүзеді. Жаңа жағдайда жануар алдымен кеңістіктегі элементтердің қойылуын біледі де, өз есінде сол кеңістіктің аңғарылған ерекшеліктерін интеграциялайды.

Тамақтан шартты-рефлекторлы түрде қашу. Бұл феноменді түсінудегі кілт–60 ж басында Д.Гарсиа және оның коллегаларымен тәжірибесі: уланудан пайда болатын тамаққа деген жиіркеніш (қармақ жемнен қашу) анализі. Бұл тамаша зерттеулер классикалық шарттық және инструментальды рефлекстерді өнімдеуді бекіту ролін жақсы түсіндірді. Уланудан кейін тірі қалған жабайы егеуқұйрықтар дәм сезу мен иіс сезу арқылы қармақ жемнен қаша бастады; олар өздерінде ауру туғызған құбылыстардан пайда болатын қармақ жемдерден қауіптеніп, бірақ сол жерден ешқашан қашпайды. Бұл жалпы классикалық шартты рефлекс пайда болуын көрсетеді: стимул (жұтынылған улы тамақ) шартты стимулмен (ерекше иіс пен улы тамақ дәмі) қосылып, шартсыз реакцияны (ауру) туындатады, бұл шартты реакцияның (бұндай тамақтан қашу) пайда болуына әкеледі. Бірақ бұндай құбылыстың екі қатынаста (дәм сезу, иіс сезу – көру, есту) радикальды айырмашылықтары бар.

Егер де егеуқұйрықтың рефлексі нақты дәм мен иіс пайда болуын туындатса, керісінше, құстарда ауруды көру стимулымен ажыратылады. Гарсианың зерттеулері жануарларда тіршілік үшін күрес үшін елеулі ассоциациялар пайда болатынын көрсетті. Биологиялық маңызды байланыстар басқа ассоциацияларға қарағанда, жеңіл бекітіліп, сөнуге жақсы қарсыласады, олардың пайда болуында бекітудің кеш пайда болуы мүмкін. У пайдаланғаннан кейін көп уақыт өткен соң улану пайда болады, сондықтан бұндай бекітетін стимулдың мәулеттенуін (отсрочка) жіберетін үйрету процесі неғұрлым селективті басымдық береді.

Үйде асыралатын маймылдың адам әрекетіне имитациясы сәл өзгеше болып табылады. Бұнда жануардың бүкіл өмірі адамнан алынған қылық-әрекеттің үлгісі болып келеді, және де бұны адам мақтайды. Имитациялық қылық-әрекеттің бұл түрін зоопсихологтар «факультативті еліктеу» дейді. Викарлық үйрету – тілеген мақсатқа жетуде қылық-әрекет формасын «технологиялық үлгі» (аналог) ретінде көшіру. Онда көшіру және игеру «үлгілік» формасы алынатын субъекті орнының салдарларына тәуелді, яғни мұнда өзіндік, бірақ когнитивті процестің жекеленген элементтерін көруге болады. Викарлық үйретудің ең жоғарғы деңгейі адамдарға да тән. Сән «кумирлардан» киім және мәнер стилін көшіру – бұл үйретуге (өте примитивті инстиктивті программалар көмегімен) өзіндік тартылу құбылысы.

У.Хантер тәжірибесінде баланың немесе жануардың көзінше тәтті нәрсені, мысалы, шоколад бөлігін бірізді сынауларда әр түрлі орынға жасырды. Әрбір сынау кезінде бірде баланы басқа орынға апарып, бірде тәтті нәрсенің тығылған жер мен бала арасына шымылдық тартылады. Бірнеше минут немесе сағат өткен соң, жасырылған жерге баланы апарады, бірақ бұл орын әр сынау сайын ауыстырылады. Егер де бала оны тапса, онда сол тәтті нәрсе және жасырылған орны туралы «елесі» сақталған деген қорытынды шығады. Және бұл елес шоколад бөлігін жасыру және табылу моменттері арасындағы интервалада сақталынады. Балалар секілді жануарлардың көбі бұл міндетті жақсы орындады, яғни бұл олардың еске түсіру қабілетін дәлелдейді. Мерзімдік реакцияларды зерттеу 50-70 жылдарда бас миының бөлек учаскелері құрылымының жасанды бұзу тәжірибесінде қолданыла бастады. Бұл естің орталық механизмдерін зерттеудің негізін салды.

Үйретудің классикалық формаларынан ипринтингілік типтің ерекшеленуі:

- Есте қалған образдың сонша мықты болуы инстиктивті программалардың қосылу(ояну) тәсіліне қайтымсыз әсер етуге әкеледі;

- Импринтинг процесі көптеген қайталау мен бекітулерді қажет етпейді – ол «үлгінің» бір рет көрсетуінен кейін аяқталуы мүмкін.

- Жануар психикасының импринтингіге ашық болуы (сенситивті период) уақыт бойынша қатаң шектелген. Есте сақтаудың бұл кезеңінде кілтті стимул іске асырылмаса, берілген программа бұрмаланған, толығымен қосылмайды немесе мүлдем қосылмайды. Бұл – осы программаның геномда болуы мен ағзадағы оның реализациялануына барлық құрылымдық және функционалдық алғышарттар бар екеніне қарамастан. Тек психикалық (идеальды, символикалық) құралдар ғана жоқ.

Ерте кездегі импринтингтеленген кілтті стимулдардың бір емес, екі не одан да көп инстинктивті программаларды «қамтуы» сирек емес. Осылайша, мысалы, қаз бен үйректің балаларындағы ерте импринтинг оларға тек:

-1. қорғаныста болу үшін, тіршілік үшін күрестің дұрыс технологияларын үйрену үшін кімнің артынан жүру керек екендігін ғана емес, сонымен қоса

-2. жыныстық пісіп-жетілуден кейін қандай түрдің өкілімен шағылысуын көрсетеді.

Жасанды жағдайлардағы ерте импринтинг стадиясында анасының орнына басқа бір заттың алмастырылуы сол немесе оған ұқсас зат жыныстық құмарлық объектісі болатынын алдын ала шешеді. Және де бұл заңдылық тек құстарға ғана емес, сүтқоректілерге де (маймылдарға дейін) таралады. Маймылдардың балалары өз ата-анасынан тәуелділігі көбірек, сондықтан да оларда импринтинг кешірек өтіп, күштірек бейнеленеді.

Осылайша, өткен ғасырда жануарлардың күрделі (және өте күрделі) реакциялардың таңдамалы байытылуын қамтамасыз ететін үйрету механизмдерінің қатары ашылды. Әсіресе өзін-өзі үйрету арқылы кеңеюге, түрлі әдістерді комбинациялауға және әрекеттердің сәтті мақсатталған комбинацияларын есте сақтауға мүмкіндіктері бар тума программалар ерекше әсер етеді.

Қабілеттерді және тіпті императив–еліктеу арқылы үйретуді болжайтын программаларды орасан зор мүмкіншіліктер бар. Бұл әсіресе балаларына маңызды болып табылады. Ата-аналарға, үлкендерге және өз түрінің тәжірибелі особьтарына еліктеуге болады. Қылық-әрекеттің көптеген инстинктивті программалары өте күрделі болғандықтан, олардың жас жануарларға нағыз мақсатталған балуы үшін, әдейі қайта жасау мен коррекцияны талап етеді. Көбінесе олар жағымды мотивацияларды кіргізетін ерекше имитациялық жағдайларда – ойындарда қайта жасалынады. Бірақ та дидактикалық мақсаттар белгілі бір маңызды ұжымдық акцияларда іске асырылуы мүмкін. К. Лоренц бұл акциялар қатарына әлсіз қаруланған жануарлар мен құстардың жыртқышқа ұжымдық қарсы тұру қабілетін, «мобинг» (ағылшыннан mob – топ) деп аталатын, табындық жануарлардың жыртқышқа қарсы контратакаға қабілетін жатқызады.

Осылайша, «үйретуді» бағыттайтын қылық-әрекеттің күрделі акцияларына жас жануарлардың мақсатталған үйретуге қабілеттендіретін механизмдер қоғамдық жануарларда адамнан бұрын пайда болды. Әрине де, жануарлар қоғамдастықтарындағы «үйретудің технологиялары» мүлдем санасыз, инстинктивті болып табылады және ұжымдарда ғана іске асырылады.

Бірақ та барлығын және барлығынан үйрену пайдасыз болып табылады. Сондықтан да жануарларда «білімнің» тума программалары бар – қашан, не нәрсеге және кімнен үйрену керектігі. Дәл осындай білімдер импринтингінің ерте программаларына азды-көпті енгізілуі мүмкін.
№ 4-ші дәріс тақырыбы: Инстинктивті мінез-құлық пен үйрету

Сұрақтары:

1. 
   Жануарлардың мінез-қылығы.
   
2. 
   Үйретудің түрлерін топтастыру: ассоциативті және неассоциативті
   
3. 
   Когнитивтік процестер
   
4. 
   Үйретудің түрлері мен әдістері.
   

Үйретудің түрі, төменгі жан-жануарларда байқалады, ол ақырындап азаю және де уақытша жоғалу анық рефлекторлық реакцияда көрсетіледі, бірнеше рет қайталанып стимуляциялық жағдайда. Сонымен, қашу реакциясы, брюхоногиялық молюскаларда байқалады. Шұғыл жарықтан қараңғыға өтуден, ақырындап әлсіздейді және стимулдар қайталаған кезде мүлдем жоғалады (Пьерон 1910) Осындай құбылыстар барлық жан- жануарларда байқалады, бір клеткалардан бастап, әр түрлі стимуляциялық түрлерде. Біріншіден қарағанда осы құбылыстар сенсорлық адаптациямен (ұзақ тітіркену әсерінен сезіну мүшесінің азаюы). Бірақта, осы ұқсастық жай ғана шын мәнінде осы түрдің әлсіздену және жоғалып кету реакциялары үйретуде әдетте өте тез болады, бірнеше жауапты реакциялардан кейін, жауапты рекациялр көбінесе эффектілі болады. Осы үйрену құбылысы немесе тағы басқа құбылыстар негативтік аспектіде үйретудің адаптапциялық мінезі тамаша өкрнекіліктермен байқалады, сондықтанда оларды феномендік негативті адаптация деп аталады.

Шарттылау көбінесе адамда және жан-жануарларда жай (қарапайым) үйретудің прототипі болып саналады. Осы терминді «классикалық» мағынада түсінеміз, бірақта Павлов тәжірибелік ситуациясынада қолданады.

а) Негізгі факті осы тәжірибелерде байқалады, белгілі реакция абсолюттіктен немесе шатрсыздан, тітіркену тітіркенуге ауыстырк қабілетін шақырады, біріншіден нейтралдық, ол абсолюттік, шартсыздық, тітіркенулермен келісіп реакция шақырады. Системалық модификацияның тәртібі ситуацияның қайталануына сол кезде реакция өзгермейді, ал тітіркену ауыстырылған кезде өзгереді.

R1

Eine R Einc R

Осы құбылыс барлық эволюциялық дамуында байқалған. Классикалық схема шартты рефлексі келесіде ауыстырылады (сурет 2). Бірақта белгілеп кетуге болады, жаңа жауап R» бірінші жауап R шартсыз тітіркенумен ұқсаспайды, ол ақырғымен бапйланысқан, байланыс құрылыстың осы тітіркенуді жақсылап қабылдау немесе қашу дайындығын белгілеген.

б) Шарттылау құбылыстарында екі аспектіні белгілеуге болады, онда жоғарыда көлсетілген негативтік үйрену формасы суреттелген, үйрену немесе қабілеттенуге бейім. Таңдану екі немесе бірнеше тітіркенудің таңдау реакциясы Иеркстің (1917) аппаратының қолдануымен пайда болған, ол жан-жануарларды психологиялық зерттеуге қолданылады, шарттылау жағдайларына жақын. Аппарат (сурет 3) камерадан тұрады, екі шетінде отсека бар, ол арнайы шығатын орталық камерамен қосылған. Отсекада екі дифференциялдық тітіркену бар. Біреуінде дәмді приманка орналастырылған, басқасында тітіркенуге арналған электрикалық тоқ қойылған немесе бос болады. Тәжірибе барысында дифференциялдық тітіркендіргіштер ауыстырылады. Осы жағдайда абсолюттік немесе шартсыздық тітіркену(тамақ, электрлік соққы) және шартты тітіркену ( жарық, дыбыс және т.б) спецификалық жауапты реакция шақыртатындарды белгілеуге болады. Ереже бойынша тамаққа жақындау кезінде оны жейді, екінші жағдай қашуда және жүгіруде. Дифференциялдық тітіркену реакциясы бір қалыпты бағытты таңдауға негізделеді. Осы бағыт «абсолюттік» тітіркенулердің орналасуына және тітірекнулерден шақырылған реакциясына тәуелді.

E1 E2

A
Е1 Е2

А Сурет 3

Сурет 4

Сол жағдайда: есту тітіркенуі, мысалы: роялдық дыбысы, тітіркену арқылы жасалған қимыл белгілі сан рет көрсетіледі; иттің аяғын жұлқылаған кезде, қозғалу реакциясын шақырса, егерде осы реакция екінші тітіркенумен ериді, мысалы: тамақтан. Авторларға сәйкес жаңа типтің пайда болуы жалпы классикалық шартты рефлекстің схемасына сәйкес өтеді. (сурет 5)

R0
S1 R1

Ас тітіркенуі шартсыз болып орындайды, ол сілекей бөлінуін шақырады, ал есту бірлігін ( роял дыбыс) және кинетикалық (қимыл орындауы) тітіркендіргіштері сілекей реакциясында басында күрделі киын ашртты тітіркендіргіштері пайда болады. Сол кезде екінші шарттылау біріншісінң негізінде құралады: есту тітіркенуі шартты болады да, қимылды жауапты шақырады. Сол кезден бастап қимылды реакция сілекей реакциясының кеүрделі шартты тітіркендіргіштерінің бөлігі ғана болмвй, сондай-ақ тыңдау тітіркендіргіштерінің шартты реакциясы болады. Конорский мен Миллер ойынша, екінші типтің шартты реакциясының ерекшеліктері біріншіден ол приориоцептивтік тітіркенуді шақыру керек, екіншіден шартсыз тітіркенудің тосу немесе қашу шарты болу керек.

б) Скиннердің (1935,1937,1938) суреттерінің және анализдерінің ситуациясы үлкен эксперименттік зертремеге баста болған, жалпы Миллер мен Конорскийдің ситуациясына сәйкес. Оны келесі мысалмен көрсетуге болады: қамауға алынған тышқан, есігі рычагпен жабылған, тышқан рычагты басып үйренеді, егерде ол реакция тамақ алуға әсер етсе. Осы кезде Скиннерге сәйкес «операнттық» типтің рефлексті ісі болады, яғни осындай рефлекс спецификалық тітіркенумен байланыспаған. Бұл рефлекғс шартылау типі R мен мінезделікке онда тітіркену (шартсыз) жауабымен байланысқан, «респоденттік» типінің рефлексінен қарағанда, яғни спецификалық тітіркендіргішпен байланысқан және классикалық шарттылауға мінезделген немесе шарттылау типі S, онда тітіркену (шартсыз) басқа тітіркенумен (шартты байланысқан (сурет 6).

Туре R

Шарттылаудың екі типтерінің негізгі айырмашылығы: операнттық шарттылау немесе шартсыз тітіркену жауапты реакцияның уақытымен сәйкес келеді, ал респондентте басқа тітіркендірілген. Классикалық типтің шарттылауы «респонденттік» тәртібінде болады. «операнттық» тәртібінде «шартты» тітіркену айталықтай болмайды.Екінші айырмашылық біріншімен байланысқан, Скиннер және тағы басқа авторлар (Хилгард, Маркис 1940) белгілеген: классикалық шарттылау жауапты реакцияға қарағанда тәуелсіз беріледі, ал операнттық шарттылау жауапты реакцияға қосылады, сол кезде ас жануарға рычагті басқандай болады. Сол байланыста шарттылау типі R операнттық тәртіпті шақырады.

в) Жан – жануарларды үйрету ситуациялары Скиннердің немесе Миллердің, Конордың схемаларына келеді. 1-ден барлық ситуациялар жатады, онда жануар бір нәрсемен жұмыс істеу керек, есікті немесе жәшікті ашу (педальға басу т.б), 2-ден барлық ситуациялар қимылдар, жануарға белгісіз, үйренбеген.Үйрету феномендерінің пайда болуы және бекітілу реакциялары тез арада болған жоқ. Басқа үйрену формаға қарағанда жаңа шарттарға адаптациялану формасы болады, онда реакцияның белгілі формасы шұғыл және тез пайда болады, дұрыс адаптациясы «тез» жетеді де және оның ақырындап жақсылауы байқалмайды№

Әсіресе, әрекет тәртіптер маймылдарға Келер (1917) және т.б авторлар суреттеген. Кейбір авторлар белгілеген реакциясы «саналы» немесе «саналы үйрету» болуы мүмкін деп санайды және модификациялық тәртіппен салыстырады.

Сөзсіз, осындай жағдайларда «сондай нәрсе» пайда болады, басында болмаған соң, әйтпенсе адаптация сол кезде, сол сәтте бөлінуші еді. Бірақта, осы адаптациялық механизмі күшінен жоғарыда қарастырылған уйрету типтерінің механизмінің айырмашылығы бар.

Жануарларды үйрету процесінде көптеген зоопсихологтардың көз-қарасымен, пікірлерін негізге аламыз. Көзқарастың негізінде мынадай пікірлер ерекше орын алады:

1.Үйрету – жаңа тәжірибені меңгеру немесе жаңаға дағдылану.

2.Оқыту – белгілі бір нәтижеге жеткізетін үрдіс (процесс)

Провотворовтың көз-қарасындағы анықтама бойынша үйрету яғни жануарлардың белгілі бір сыртқы әсерлерді қабылдау қабілеті:

1. 
   Сыртқы әсерлерді олардың арнайы конфигурацияларын «ұстап тұру» (есте сақтау)
   
2. 
   Сырттан келген ықпалды «ұстап тұру» арқылы нәтижелі жауап әрекетін қолдану
   
3. 
   Алғашқы және соңғы ықпалдарды салыстыра отырып, белгілі әрекеттерді ажыратып жаңа нәтижелерге жету.
   

Үйретудің түрлерін топтастыру (О. Меннинг, Г. Томас, Дж. Терс). Топтастырудың түрлері мынандай болып бөлінеді.

І. Ассоциативсіз үйрету - (үйретудің ең қарапайым формалары)

1) үйрену немесе бейімделу

2) сенситизация

ІІ. Ассоциативті үйрету:

1. 
   классикалық шартты белгілер(КШБ);
   
2. 
   инструменталды шартты белгілер(ИШБ).