ІІІ. Конгнитивті процестер

S- стимул→R – реакция

Шартты Бекіту Реакция

↓ Инструменталды шартты рефлекс барысында жануар орындайтын қозғалыс шарттытітіркендіргіштермен бекітіледі.

Қозғалыс  Бекіту  Шартты стимул (R S).

Үйретудің әдістері:

1. Өтіп кеткен реакциялар әдісі – негізін салушы Хаутер (1813) Жануардың көзінше жәшікке приманка салынады. Біраз уақыттан соң жануарларды қатар тұрған үш жәшіктің ішінен приманканы тауып алуға жібереді. Бұл әдістің негізгі мақсаты: жануарлардың есінде сақталатындығын тексеру (приманканың қай жерде жатқанын).

2. Лабиринттің ойша жоспары – негізін салушы Э. Толмен. Бұл әдіс когнитивті карталар немесе аралық реакция деп аталады

Эмпирика–фактілер, бақылау, яғни жануарлардың мінез-қылығына тән, эмпирикалық заңдар Крушинскийдің пікіріне былайша тоқталады: -Жоғалу заңдылығы – жануарлар заттар туралы түсініктерін ырықсыз қабылдау арқылы есте сақтай алады (қысқа мерзімді). -Қозғалысқа байланысты заңдылық - кез-келген жануарлар кішкентай кезінен ата-анасының және басқа жыртқыштарының ортадағы қозғалысына қарап, тіршілікке қажетті қимыл қозғалыс дағдысын қалыптастырады. - Қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстың көлеміне байланысты айрықша белгілеріне байланысты жануарлардың есінде сақталынуы.

Үйретудің формалары:

Латентік үйрету – жануарлардың өзінің мекен тұрағына байланысты бағдарлауы саналарында бейнеленеді.

Кеңістіктегі үйрету – (латентті үйретумен қатар жүреді) кез-келген жануарлар кеңістікте бағдарламаларды үйренеді және үйренуге қабілетті. Жануарларда өздеріне тән қоршаған ортаны бағдарлаудың тәсілдері қалыптастырылған. Мыс: жүріп өткен жолдарына байланысты, уақыттың күн мен түннің ауысуына байланысты. Жануарлар сыртқы ортадағы кейбір элементтері естеріне сақтайды. Ал бұл есте сақтау ассоциативті есте сақтау жүзеге асырылады.

«Үлгіге байланысты таңдау» - (эксперименттік әдіс) яғни жануарлардағы когнитивтік әрекеттік қалыптасуына байланысты жүргізілетін экспериментік әдіс. Екі немесе бірнеше үлгіге ұсына отырып, арасындағы айырмашылықтарды есіне сақтайды.

Имитациялық үйрету мен еліктеу жануарлардың кез-келген әрекетін, қимылын сол қалпында қайталау.

Эвристикалық үйрету мен инсайт. Инсайт – шындыққа жату. Бұл әдістің негізін салушы Келер-гештальт психологиясы ағымының өкілі. Бұл ілімнің негізі жануарлар мінез-қылығының тұтастығы жануарлар белгілі бір көзқарас барысында ойланбайды. Жануарлар демалу барысында ойланады.

Импритинг – жануарлардың көргенін есте сақтау, бейнелеуі. Жануарлардағы импритингтің функциялары:

• 
  жануарлардың өз арасындағы туысқандық қатынастарды танып білуде импритинг өте маңызды;
  
• 
  паразиттарды танып білу.
  

Инстинктивті мінез-қылықтың негізгі факторлары ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі факторларға гомеостаз бен биоритм жатады:

- физикалық (көлемі, түр түсі, иісі) және химиялық (кеңістік қарым-қатынастар, стимулдардың векторлары) мыс: аралардың векторлық қозғалысы;

- бағыттаушы белгілі бір реакцияға байланысты пайда болатын тітіркендіргіштер;

- әрекетке келтіруші яғни жүйке орталықтарының табалдырығын алдына-ала төмендететін тітіркендіргіштер.

Негізгі тітіркендіргіштер сондай-ақ көптеген заттың қасиетін білдіреді. Жануарларда оптималды тітіркендіргіштер де болады. Олар жануарлардағы тән реакцияларды тудырады. Мысал ретінде Н.Тинберген анасының тұмсығындағы қызыл даққа құстың баласының реакциясын келтіреді

№ 5-ші дәріс тақырыбы: Жануарлар психологиясының эволюциясы

Леонтьевтің пікірінше жануарлардағы белсенділік дамудың қайнар көзі. Жануарлардағы психикалық бейнелеудің мынандай кезеңін ұсынады.

1. 
   Сенсорлық психиканың қарапайым кезеңі яғни жануарларға жекелеген әсерлердің арқасында түйсіктердің формасы қалыптасады (төменгі жануарлар): тітіркендіргіш, сезгіштік.
   
2. 
   Психиканың перцептивті кезеңі - яғни қоршаған ортаны қабылдау формасында пайда болуы: психикалық бейнелер, жануарлар әрекетінің күрделенуі байқалады. Сондай-ақ қозғалыс операциялары қалыптасады.
   
3. 
   Интеллект кезеңі – жекелеген заттың ғана емес сондай-ақ қарым-қатынас ерекшелігі психикада бейімделеді. Яғни интеллект қабылданған жағдайлардың жануарлар психикасындағы бейнесі.
   

1. 
   Жануарлар психиикасының төменгі деңгейіндегі дамуы
   
2. 
   Қозғалыстың ерекшелігі (локомоциялар)
   
3. 
   Қарапайымдардың кеңістікті бағдарлауы
   
4. 
   Қарапайымдардың мінез-қылық икемділігі.
   

Түйсік пен қабылдаудың арасындағы ортақ қасиеті мен айырмашылығы.

1. 
   Локомоция – қарапайымдылыр қозғалысы
   
2. 
   Қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлауы
   
3. 
   Қарапайым мінез-қылықтың икемділігі
   

1. 
   Жүйке жүйесінің құрылымы
   
2. 
   локомоция
   
3. 
   сезім органдары
   
4. 
   кеңістікті бағдарлау қабілеті
   
5. 
   жоғарғылардың дамуы мен көбеюі.
   

Қарапайым тіршілік иелеріне, олардың мінез-қылығына тән ерекшеліктері, олардың икемділігі - яғни олардың психикасы қорегін табуға және оның қажеттігін анықтайды. Сондай-ақ жағымсыз ықпалдардан керісінше қашады. Осыдан барып, үйрену, бейімделу пайда болады. Егер жануарлар жаңа тітіркендіргіштікке әсер етсе, онда үйрену, бейімделу пайда болады. Егер әсер етпесе, яғни жануарлардың шаршағаны. Локомоция амебаларда кездесетін қозғалыс, яғни кірпігімен, мұртшалардың арқасында қозғалу. Эктоплазма эндоплазмаға қарағанда қоймалжың сұйық, амебалардың қозғалысында - псевдаподия өте қажет. Псевдоподиялар плазманың ыдырауынан немесе белгілі бір қысымның арқасында ішкі қабатты құрайды. Псевдоподиялар цитоплазмамен тығыз байланысты. Цитоплазманың қозғалысы бұлшық еттің ішіндегі аққуыздың актин, миозиннің кезектесіп тұруын құрайды. Мұндай белоктар бұлшық ет ткандарында болады, яғни цитоплазманың қозғалысты қалыпқа келтіру әрекеті қарапайым тіршілік иелеріндегі мұртшаның қозғалысы ұзын шаш тәріздес келеді және жануарлардың денесін спираль формасына келтіріп, қозғалысқа келтіреді. Ал қарапайымдыларда (кірпік тәрізділер) кірпіктер арқылы қозғалыс мұртшаларға қарағанда әлдеқайда қозғалыс аппаратын құрайды. Кірпіктер өте көп болады. Мұндай кірпіктер денеде ретсіз орналасады. Ал кірпікшелер мен мұртшаның қозғалысың миофибрильдің тартылуы нәтижесінде жүзеге асырылады және бұлшық талшықтары мионемаларды құрайды.

1. 
   ортокинез
   
2. 
   клинокинез
   

2. Клинокинез – бұл қозғалыс бағытының өзгеруі, яғни қарапайымдылар өзіне жағымды ортадағы тітіркендіргіштер параметрларын қателесе зертей келе (методы проб и ошибок). Ортокинездің негізгі ерекшелігі жануарлар вектор қозғалысынын өзгертеді.

Қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлаудағы негізгі стимулы - сыртқы тітіркендіргіштердің градиенттері (химиялық құрамының әртүрлілігі, заттың тығыздығы).

Таксистер – қарапайымдылардың кеңістікті бағдарлаудағы қозғалыс белсендігінің генетикалық түрі.

Таксистер былайша бөлінеді:

Қапайымдылардың жалпы ерекшеліктері:

1. 
   қарапайымдылар кез-келген әлсіз тітіркендіргіштерге жағымды әсер етеді. Күшті тітіркендірніштерге жағымсыз әсер етеді.
   
2. 
   Барлық қарапайымдыларға жағымсыз ықпалдарға жауап бергеннен гөрі олардан құтылу тән.
   

1. 
   геотаксис – жердің тартылыс күшіне байланысты бағдарлауы
   
2. 
   жағымсыз геотаксис – қарапайымдылар қашанда жердің тартылыс күшіне қарама-қарсы қозғалады. Қарапайымдылар осындай жағымсыз әсерлерді сезінуде тепе-теңдік органы әсер етеді (ас қорыту ваккуоль).
   
3. 
   Фототаксис – қарапайымдылардың жарыққа бағдарлауы. Көптеген қарапайыдыларда жарыққа бағдарлауы әлсіз дамыған. Ал кейбіреулерінде жағымды фотоктаксис байқалады. Мыс: жасыл эвгленада. Ең алғаш жасыл эвгленада фоторецепторлар пигменттік дақтар пайда болған. Бұл пигменттік дақтар жасыл эвгленаның қарын жағына орналасқан, жарық сәулелерді бағдарлауға ықпал етеді. Эвглена өзінің аз осінде айналып жарық түскен жаққа бұрылуы және жарықтың әсер ету реакциясы инстинктивті түрде қарны арқылы жүзеге асырылады. Қарапайымдылардың мінез-құлығы ерекшеліктерінің бірі - әрекетінің икемділігі.
   

Ғалымдардың зерттеуі бойынша қарапайымдыларда жүйке жүйесінде ұқсас ерекшеліктер жоқ. Қарапайымдыларда импульстар-цитоплазмадағы бір заттың сапасынан екінші заттың сапасына өту градиенттік өту жүйесіне бағытталған. Қарапайымдыларды үйретудің ең қарапайым түріне үйрену қабілеті дәлелденген, мыс қарапайымдаларды квадрат, дөңгелек, қозғалысы. Қарапайымдыларды үйретуінің ең қарапайым формасы бейімделу. Сыртқы өзгерген шараларға біртіндеп бейімделу, яғни жануарларда туа біткен реакциялар белгілі тітіркендіргіштерде жоғалады. Егерде биологиялық қажетті нәтиже пайда болмаса.

Бейімделу шаршаудан әлдеқайда ерекше. Шаршауы – энергетикалық ресурстардың артық мөлшерде жұмсалуы. Үйрену не бейімделу керісінше энергетикалық ресурстарды үнемдеуге бағытталған белсенді бейімделу реакциясы.

Ассоциативті үйрену (шартты рефлекстің белгілері) жоғарғы қарапайымдыларда биологиялық белгілі және нейтралды тітіркендіргіштер-дің арасындағы уақытша байланыстарды орнату эвгленада, инфузория туфелькаларда байқалған. Психиканың қарапайым формаларындағы тітіркендіргіштік иелеріне мыналар тән: 1) қарапайым тітіркендіргіштік иелердің қарапайым формасы – жеке сезім толықтығы тән. 2) Психикалық бейнеленуге дейінгі және психикалық бейнелеу қарапайымдылығы пигменттік дақтар немесе рецептордың аналогы. Аналогы – бұл ұқсастығы. 3)Қарапайымдыларда примитивтік қарым-қатынас, алғашқы интенситві қылық әрекеттері, мінездермен қөарым үйретудің формалары. 4)Қарапайымдылардың әр түрлі топтарына қарай олардың дамуы да әртүрлі.

№ 7 дәріс тақырыбы: Сенсорлық психиканың жоғарғы формасы

1. 
   Жүйке жүйесінің типтері
   
2. 
   Кеңістікті бағдарлауы
   
3. 
   Мінез-қылық үнемділігі
   
4. 
   Жоғарғы мінез-қылықтың белгілері.
   

Фабри сипаты бойынша психиканың жоғарғы сенсорлық формасына гидралар, медузалар, фналарилар, дөңгелек құрттар:аскоридалар мен астрицалар. Инелілерге теңіз жұлдыздары кірпікшелер, малюскаларға: медиалар, устрицалар, виноград улиткалары жаңбыр құрты, пиавкалар жатады. Сақина тәріздес құрттар: олардың ішкі және сыртқы метометриялары бар. Олардың денесі көптеген сигменттерден тұрады. Олар ішкі органдардың құрылымын құрайтын ерекшеліктері. Осы кезеңдегі жануарларда жүйке жүйесі бар. Жүйке жүйесінің типтері:

1. 
   Сечаткалық және диффузиялық жүйке жүйесі (гидра)
   

2. 
   Сақина тәріздес жүйке жүйесі (медузалар) медузалардың шартырша шетіндегі екі жүйке сақинасы тәріздес жүйке клеткасынан тұрады. Біреуі сыртқы (сезімдік), екіншісі ішкі қозғалыс функциясын атқарады. Сыртқы сақинаның негізгі функциясы - тітіркендіргіш органдарынан алған сигналды қабылдау. Сыртқы сақина - тепе-теңдік органына жарық сезінетін кезеңдермен аяқшалардың негізіне жақын орналасқан. Ішкі сақина мусульдық талшықтың шоғырлап орналасқан - парустың негізінде жатар.
   
3. 
   Радиациялық жүйке жүйесі (теңіз жұлдызы) - бұларда орталық жүйке орталықтары бар және олар көмей төңірегінде сақина тәріздес орналасқан. Олардан қозғалыс органына тарайды.
   
4. 
   Биотеральдық жүйке жүйесі (симметриялық) яғни жүйке негізі пайда болады. Планариларда жүйке жүйесі денесіне жақын орналасқан жүйке талшықтарынан тұрады. Бұл жүйке талшықтарынан жүйке тканьдарымен жұтқыншақ төңірегінде орналасқан байланыстар тарайды, яғни бас бөлімінің пайда болуы.
   

1. 
   Сыртқы тері асты қабығы – көптеген сақинаша талшықтардан тұрады.
   
2. 
   Ішкі қабығы – көлденең орналасқан бұлшықтардан тұрады.
   

Сақина тәріздес құрттардағы жұп аяқ-тәріздес өсінділер - параподиялар пайда болған. Олардың - параподияларының негізгі функциялары қозғалыс сезіну және химиялық сезімталғышты қамтамасыз етуі. Яғни сезім органдары дәм сезу органдарынан тарап қалыптасты деген болжам бар.

1. 
   Көз дақтары жарықты сезінетін клеткалар тері қабығындағы эпителлиялық клеткалардың арасында орналасқан.
   
2. 
   Көз шұңқыры – яғни көз құрылымы пигменттік клетканың инвагинация байқалады.
   
3. 
   Инвагинация – ішке қарай бағыттау
   
4. 
   Нағыз көз – шар формасы тәріздес эпителиялық клеткадан тұратын көз көпіршіктері. Эпители өте нәзік және мөлдір функцияны атқарады. Көз көпіршіктерінің қабығы екі типтен тұрады.
   

Сенсорлық психиканың жоғарғы формадағы жануарлардың кеңістікті бағдарлауы.

Жауын құрттарда арнайы жарықты сезінетін органдары жоқ. Негізгі ерекшеліктері жоғарғы фототаксистік ерекшелік. Жауын құрттары жағымсыз әсерлерден құтылуға тырысады. Мысалы. қараңғыға қарай ұмтылу. Жауын құрттарындағы клеткалары дененің жоғарғы қабатында шашырап орналасқан сезімнің түрлері: ауыр нәрсені, температураны сезіну.

Таксистердің кеңістікті бағдарлауы. Сенсорлық форманың жоғарғы сатысындағы жануарлардың сезім органдарының симеттриялық орналасуына байланысты таксистердің жоғарғы формалары пайда болған. А. Кюннің классификацисы бойынша

1. 
   Тропотаксис симметриялы орналасқан рецепторлардағы қозғалудың әсерінен туындайтын жануарлардың қозғалысы.
   
2. 
   Телотаксис – тітіркендіргіштің белгілі қайнар көзін анықтау және соған бағытталған қозғалысы.
   
3. 
   Менотоксис – симметриялық емес тітіркендіргіштің симеттриялық рецепторларды тудыратын қозғалысы. Негізгі функциясы кеңістікте тұрақты қалыпты сақтау. Мінез құлықтың икемділігі - бұл кезеңдегі жануарлардың мінез-құлығы ерекшелігі. Олардың қылық әрекетінің икемділігінін және жетекші ролді инстинктер атқарады. Бұл кезеңдегі жануарларды үйретудің түрлері:
   

1. 
   Үйрену, бійімделу – қалыптасқан реакцияларын тоқтату
   
2. 
   Асоциативті үйрету – классикалық және инструменталды шартты рефлексі.
   

1. 
   белгілі бір тіршілікке қажетті құрастырылуы әрекетінің пайда болуы.
   
2. 
   тіршілік етуге қажетті ұмтылу бұл кезеңде қалыптасқан ритуализация жоқ.
   

Қорыта айтқанда сенсорлық жоғарғы формадағы жануарлар қарапайым сатысымен салыстырғандағы тән ерекшеліктер:

1. 
   затты қабылдау жоқ, бірақ түйсікке негізделген бағдарлау бар
   
2. 
   сыртқы жағымсыз әсерден құтылу, бірақ, жағымды шараларды іздеуге бағыттамайды;
   
3. 
   жүйке жүйесінің пайда болуы диффузиядағы биотеральдық;
   
4. 
   бас қуысындағы жүйке жүйесінің даралауы.
   

Бұл кезеңдегі негізгі ерекшелік: заттық қабылдау.Былқылдақ денелі жәндіктер (сегізаяқтылар, кальмарлар және каракатицалар); буынаяқтылар (шаянтәрізділер, өрмекші тәрізділер және шыбын-шіркей, құрт-құмырсқалар). Локомациялық қозғалыс жүйесі – бұлшықет құрылысы, сезім мүшелері және т.б.

Ерекшеліктері:

1. 
   Металмерлі орналасқан жүйке түйіні.
   
2. 
   Құрсақ жүйке түйіні (тізбегі).
   
3. 
   Бас миының мықты болуы. Ұлғайған жұтқыншақ үсті жүйке түйіні.
   

- а) протоцелебрум – алдыңғы ми, көру мүшесін жүйкелендіретін, дербес үлкен бөлігі:

- б) детоцелебрум – жәндіктердің мұртшаларын жүйкелендіретін бөлігі.

- в) тритоцелебрум – үшінші ми, жәндіктердің ауыз қуысын жүйкелендіреді.

Протоцелебрумда саңырауқұлақ тәрізді денешіктер (жүйке клеткалары) байқалады. Олар ассоциативті және координациялайтын орталық болып табылады. Бас миының өлшемімен байланысты заңдылық: бас миы үлкен болған сайын, мінез-құлық та күрделі болады. Аралардың денесі мен бас миының арақатынасы – 1/174, құмырсқада – 1/250, ал зауза қоңызында – 1/3220.

Сенсорлық қабілет және сезім мүшелері

Жәндіктерде күрделі торлы көз пайда болады. Олар көптеген жеке бөліктерден құралған. Әрбір торға сәйкес келетін өзінің көзшесі – оматидий болады. Бұл көзшелер жеке пигменттік қалқалармен көмкерілген. Және олар бір-бірінен тәуелсіз жұмыс істейді. Қабылданатын заттардың мозаикалық бейнесі пайда болады. Жәндіктер жақыннан көргіштер екені айқындалды: 2-3 метр қашықтықтағы объект – анық бейне де,р жақыннан көргіштер екені айқындалды: 2-3 метр қашықтықтағы объект - анық болады. олған сайын, мінез-құлық та күрделі ал алыстағы бейнелер бұлдырлап көрінеді. Жәндіктер қозғалмалы объектілерді жақсырақ көреді. Түрлі-түсті көру – жәндіктерге тән. Олрдың көру спектрі адамдарға қарағанда кеңірек болады. Өйткені олар ультракүлгін сәулелерін көре алуымен ерекшеленеді.

Сегізаяқ – олардың жүйке жүйесінің бағандары адамдарға қарағанда жуанырақ келеді. Көздері – адамның көзіне ұқсас болады. Көріу көздің қасаң қабығы, қас, нұрлы қабық және көз бұршағынан тұрады. Олар күшті және әрсіз жарықты көруге бейімделген. Сегізаяқтарда аккомодацияны реттеп отыратын қоңыр пигмент бар. Аккомодация, яғни әр-түрлі қашықтықта орналасуына қарау көру. Сипап сезу, жарық, дәм, иіс сезуге бүкіл беткі жағы ерекше сезімтал келеді. Әсіресе қармау мүшелері сезімтал болады. Ол қару-жарақтық, қорғаныштық қызмет атқарады.

Кеңістікті қабылдау. Жәндіктердегі фототаксис. Бәрінен де кең тараған тропо, яғни – дене – және мено таксистер – таксистердің ең жоғарғы формасы және қарапайым таксистер: клино және ортотаксистер (жәндіктердің ұрпақтарында) болып табылады. Ересек жәндіктерде телатаксис, яғни тітіркендіргіштерге қозғалысы жиі кездеседі. Менотаксистердің өзіне тән нұсқалары бар. Мендауэр менотаксистердің келесі төрт жағдайын атап көрсетті:

1. 
   Жарықтың ағымын белгілеу кездейсоқ болып табылады;
   
2. 
   Туы біткен қозғалыс тұрақтылығы;
   
3. 
   Бір тип ішіндегі түрлердің арасындағы тұрақтылықты бір-біріне хабарлау. (Мысалы, аралардың билеуі).
   
4. 
   Фиксация – тұрақтылық жәндіктердің тіршілігінде ерекше қарастыралады.
   
5. 
   Фиксация жекелей ретте қарастырылады. Бұл таксистердің ең жоғарғы формасы, миелотаксис – жаттықтырылған бейімделу болып табылады.
   

Бұл деңгейде жеке заттар маңызды рөл атқарады. Ұзақ уақыт бойы жәндіктер белгілерді тек өмір сүру жағдайына байланысты арнайы сипатта қабылдайды (мысалы, аралар гүлдерге тән пішіндерді қабылдайды) деп қарастырылып келген. Тунбергеннің тәжірибесі бұл көзқарасты жоққа шығарады: аралар графикалық белгілер бойынша да пішіндерді айқындайды деген.

Былқылдақ денелі жәндіктер заттардың 46 түрлі формаларын ажырата алады. Олар квадраттан үшбұрышты, үлкен квадраттан кіші квадратты. Үшбұрыштан ромбты ажырата алады. Заттық қабылдау осы былқылдақ денелі жәндіктерде пайда болған.

Жоғары мінез-құлық формасы

1. 
   Қарым-қатынас: Аралардың коммуникациялық жүйесі – би болып табылады. Билеу арқылы олар қоөректерінің қайда орналасқанын немесе қауіп-қатер төніп келе жатқаны туралы хабар береді.
   
2. 
   Ритуалдық мінез-құлық (ритуализация) – некелік мінез-құлықтың салт жорасы (көбею инстинктісі); агрессивті мінез-құлық (қорғану инстинктісі).
   
3. 
   Территориялық мінез-құлық – мекен-тұрақ иелігін шекарасын жасау және түйсіну қабілеті.
   

1. 
   Бассүйексіздіктер (лоцентник);
   
2. 
   Омыртқалылар (даналық ауыздылар, балықтар, қосмекенділер, бауырмен жоғарлаушылар, құстар, сүткөректілер).
   

Локомоторлық даму

1. 
   Тірек – локомоторлық (тірек арқылы жерде орын ауыстыру);
   
2. 
   Манипуляциялық (алдыңғының қатысуы, оның басымдылығы арқылы белсенді әрекет жасау (әртүрлі заттармен) артқыаяқтары сирек және де эффекторлық органдар: жақ аппараты, пілдерде – хобаты, маймылдарда – құйрық).
   

Затты алдыңғы мүшелер арқылы манипуляциялық ерекше мағынаға ие (жан-жақты зерттеу). Мұндай белсенділік жануарға затты комплексті зерттеуге көмектеседі; деструктивтік әрекет жасағанда ерекше көмектеседі, бұл психиканың дамуы үшін үлкен мәлімет береді. Манипуляцияның бір түрі – конфорттік әрекеті – жануарлардың өз денесіне дұрыс қарауы.

Түрлері:

-денені тазарту;

-сілкінуі;

-субстратта аунау (мысалы сазда жату, бұл биттен құтылуға көмектеседі);

-жуыну.

Сенсорлық қабілеті

Жоғары дамыған сезім мүшелері, адам сезім мүшелеріне құрылысы жағынан жақын.

Бұл жануарларда доминантты сезім мүшесін атау қиын, өйткені бұл олардың өмір сүруімен байланысты. Яғни психикалық сенсорлық әрекет биологиялық негізделген. Мысалы: сүтқоректілердің басым көпшілігінде басты сезім мүшесі – иіс сезу, құстар мен маймылдарда – көру (жыртқыш құстарда ерекше жақсы).

Балықтар: геометриялық фигураларды ажырата алу қабілеті, оның көлемі үлкейсе де, бірақ оларды танымай қалады (егер кеңістіктегі орналасуы өзгерсе. Құстар: тауық төңкерілген фигураны танымай қалады, бірақ оны ажырата алады, фигураны тани алады: оның түсіне және біртұтастығына мән бермей (біртұтастылық заңы).

Сүтқоректілер: фигураның әртүрлі пішінін, әртүрлі орналасуын таниды, ажырата алады. Бұл мысалдар жануарларда заттарды жалпы шолудың бар болуын көрсетеді. Және де бұларға тән күрделі елестету – қабылдағанды объективтік деңгейге ауыстыру. Егер уақытша өмірге қажетті тітіркендіргіштер болмаса, жануарларға қоршаған ортада бейімделе алмайды, немесе өзгерген ортада тітіркендіргіштер арқылы қозғалады, әрекет жасалды.

«Алып қою» реакция әдісі: Жануарлардың көз алдында тамақ тығулы тұрады, бұны жануар біраз уақыттан кейін ғана таба алады. Бұл приманканы ақырындап алып тастайды немесе басқа затпен алмастырады. Егер жануар ауыстыруға әрекет етсе, онда сезгіштік елестетудің жануарда бар болуы дәлелденгені. Жануарға көбінесе көру арқылы елестету тән, бұл арқылы олар заттың санын, сапасын ажыратады.

Жұмыстарының арқасында үйрету бастапқы кезде мойындалмады. К.Э.Фабридің, пікірінше, жәндіктердің әрекеті инстинкт арқылы ғана жүреді және жәндіктердің жаңа шарттарға үйренуге қабілеттері жоқ. Ол жалғыз тұратын араларға тәжірибе жүргізген. Аралардың табиғи әрекеті; бұл олардың ұядан ұшып шыққан кезде, ішкі қабатты кеміру арқылы сыртқа шығады.

Тәжірибе арқылы Фабри К.Э. екі топты үйренуге қабілетін анықтарды:

• 
  бақылаушы топ ол араның ұясын қағазбен жауып, ұямен қағаздың арасында орын қалдырмайды (ара ұя қабатын және қағазды кеміру арқылы еркіндікке шығады;
  
• 
  зерттеуші топ – ұяны қағазбен жауып қояды, мұнда ұя мен қағаз арасында орын қалдырып қояды (аралар ұясын кеміріп шығып, қағаз ішінде қалып қойды), мұнан шығатын қорытынды, жануар кеміру актіні қайта қалпына келтіре алмайды (акт үйретуі бір рет қана жүреді). Тәжірибенің кемшілігі: қағаз бетінің жылтыр және сырғанақ болуында, жақ аппаратына байланысты аралар оны кеміре алмады.
  

Тинберген Н. тәжірибесін араға жүргізгу арқылы мынаны дәлелдейді: жәндіктерде үйретуге қабілетті.

Бұнақденелі маллюскалардың үйретуге қабілеттіліктер кейбір қайшылықтарға ие. Бір жағынан сегізаяқтарды жәндіктерге – адам ең алғаш үйреткен жануар. Екінші жағынан сегізаяқтар айналып өту арқылы (кедергіні) қарапайым мәселен шеше алмайды (сегізаяққа жүргізілген тәжірибеде).

Бұл мысал мынаны түсіндіреді, жануардың психикасының дамуының прогрессивтік және жабайы белгілерінің сәйкестелуі негізінде байқалады. Примитивтік белгі- негативизмдік қатынас.

№ 10-шы дәріс тақырыбы: Жануарлар психикалық әрекетінің онтогенезде дамуы

Сұрақтары:

1.Әртүрлі топтағы жануарлар онтегенездері.

2.Мінез-қылық пен психиканың онтогенезі.

3.Омыртқалар мен омыртқасыздардың онтогенезі.

4.Туа біткен тану мен ерте үйретудің өзара байланыстылығы.
Жануарлар түрлерінің арасындағы қарым-қатынас, жануарлардың белгілі ортадағы қатынастары, қимыл әрекеттері жануарлардың бірлесіп топ болып қалыптасуын білу үшін, функциональдық жағын қарастыру қажет. Жануарлардың бір әрекеттен екінші әрекетке ауысу қабілеті жақсы дамыған. Жануарлардың ең жоғарғы тип түрлері қоршаған айналасына, жанындағыларына өте айбатты болады, жануарлардың көп тегін түрлерінде психика жақсы дамыған. Субдоминанттық жануарларда басқа жануардарға қарағанда психикалық әрекеттері басымырақ болады. Осы қабілеттері тек жоғары формадағы жануарларына тән Жануарлар арасында иерархалық қарым-қатынас бар. Мысалы, қасқыр үйірін алайық. Осы үйір саны жағынан бірнешеге жетеді және осы үйірді басқару үшін оның жетекшісі, немесе қасқыр үйірінде арлан қасқыр болуы тиіс. Ол әрине жас, мықты, үйірді басқара алатын, қорғай алатын қасқыр болуы тиіс. Арлан мен қатар үйірде қаншық қасқыр болуға тиіс. Осы үйірдің кішкентай көжектері өзінің қай топқа жататынын, және өзінің дәрежесін біледі. Көжектер үлкендердің мінез-құлықтары мен олардың әрекеттерін жақсы бақылайды және осы әрекеттерді орындауға тырысады. Кейбір күшіктер арланның немесе үлкен қаншықтың баласы болса, кейін жоғары дәрежеде үйірді басқарады. Жануарлар типтері арасындағы әрекеттері мен олардың мінездерін жақсы түсіне алады.

Имитациялық үйрену немесе бейімделу. Сүтқоректілердің басқа жануарлардан үлкен бір айырмашылығы, балалық шақтың ұзақтығы мен оның дамуы, сондықтанда осындағы үлкен айырмашылық: сүтқоректілердің осы әлемдегі әрекеті, мен әр нәрсеге деген қабілеті. Сүтқоректілердің аналығы өзінің баласымен көп уақыт өткізеді, бұл уақыт ішінде балаға сырттан көп қауіп қатер төнбейтін сияқты, және көп уақыт бойы баланың ашық тұрде ойнауға қабілеті туады. Балалық шақтың көп уақыт созылуына байланысты оларда имитациялық үйрену және қоршаған ортаға жақсы бейімделу жақсы қалыптасады. Сүтқоректілердің көп түрлері топ болып өмір сүруі бірлесіп топ өмір сүруіне негіз бола алады. Бірлесіп топ өмір сүргеннен кейін олар өздеріне қоректі табуға және оны бөлісіп алу қабілеттерін айтуға болады. Мысалға приматтарды қарастырсақ олар жеміс-жидекті қорек етіп алады, олар өздері тас ағаштың көмегімен өз қорегін табысты қолдана алады.

Жануарлардың үйренуге қабілеті. Сүтқоректілердің ассоциативті қатынас 1-ші кезеңде немесе 2-ші кезеңнен бастап қалыптасады. Жануарлардың психикалық қабілеттері өте жақсы дамыған. Қоршаған ортасы мен айналасындағы объектілер, жануарлардың қарым-қатынасы және ортаға бейімделуі психикалық қабілетті дамытады.

Онтогенездік құрамы жануарлар организмдегі жұмыртқа дамуымен тікелей байланысты. Қазіргі уақытқа дейін барлық жануарларға тән онтогенездік заңдылығы зерттелмеген. Біріншіден, барлық жануарлар арасындағы өмір сүру ұзақтығы әр түрлі болып келеді. Екіншіден, кейбір жануарларға тән қасиеттің бірі - метаморфоза, ал кейбір жануарларға бұл қасиет тән болмайды. Кейбір жоғарғы омыртқалыларда толық туу және жартылай туу тін.

Ал омытқасыздарда онтогенездік қасиеттері, оның өсуімен тікелей байланысты. Омыртқасыздардың дамуы мен мінез-құлығы әрекеттерінің тығыз өсуімен байланысты әрекеттер омыртқасыздарда аса үлкен роль атқармайды. Омыртқасыз жануарлардың онтогенездік дамуы өмір сүруіне тікелей әсер етпейді.

1) Эмбриональдық (пренатальдық) – туғанға дейін және бастапқы кезде организме ұлпалардың дамуы мен бөлінуі.

2) Постэмбриондық (постнатальдық) – туа салысымен

Онтогенездік эволюцияда қарастырылатын негізгі қасиеттері және олардың өмір ұзақтығы. Мұндағы даму жануарлардың психикалық қабілеті жоғары дамуымен тікелей байланысты.

Жануарлардың қабілеттерін құрылымдық жағынан қарастыруға болады. Олардың қабілеттері өте күрделі жануарлар басқа жануарлар арасындағы айырмашылықты сенсорлық қабілеттің арқасынан біле алады. Онтогенездік ерекшеліктер негізінде жануарлардың қабілеттері мен әрекеттері күрделене түсуде. Қоршаған ортамен байланысы, жануарлардың популяциясы, үйірі, ошағы, жануарларға тән қасиеттер өте күрделі болады. Олардың имитативтік әрекеттері мен қосымша қарым-қатынас күштері енуде. Жануарлардың қоршаған ортаны тануға үлкен орын алатыны ойнау әрекеті әсері. Бұл қабілеттер тек жоғарғы жануарларда болады, жануарлар типтеріне тәуелді болады.

Пренатальдық қадам: бірнеше зерттеулерде, жануарлардағы туа салысымен олардың қимыл әрекеттерінің ерекшеліктері байқалған.Цин - Ян Куо, тауықтарға зерттеу жүргізе келе, жұмыртқаларға тесік жасау арқылы осы жұмыртқаның ішіндегі балапанның дамуын, қозғалыс қабілетін қарастырған. Уақыт өте салысымен қозғалым әрекеті қалыптасқан. Осы зерттеулер нәтижесінде, жұмыртқадағы балапан баласы жартылай туу дәрежеде болғанда, оның сыртқы әр түрлі әсерге жақсы бейімделу қабілеті туады.

«Комплекстік туу». Баланның тууы кезінде оның ассоциативтік қабілетін көруге болады.

Жануарларға зерттеулер жүргізу нәтижесінде олардың қимыл әрекеттерін бақылау. Депривация мен изоляция: жануарлардың мекен ететін ортасының бұзылуы және өзгеруімен байланысты болады. Өзгерістер әр түрлі болады, олар: онтогенез қысқа болса, өзгеріс тым әсерлі және айқын көрінеді. Жануарлардың мұндай ортада әрекеттері функциональдық болады. Мысалы аналықтарда құстарда немесе тышқандарда үйсалумен байланысты. Ал қалған жануарларда, мысалы: ит тәріздестерде тіршілік етуі: жүру, қозғалыс қабілетінің төмендеуі, теріс қайшылықтарға қатты эмоциональдық әсер етуі. Кейбір өзгерістерді приматтарда байқауға болады: оларда манипуляциялық әрекеттердің қалыптасуы

Дженинг, жануарларды қолға алып оларды сипап, ойнатады (поснатальдық және юневильдік кезеңде). Қорытындысында бұл жұмыстар нәтижесінде жануарлардың өсуі және басқа да қасиеттері қарқынды дамытады.

№ 11-ші дәріс тақырыбы: Психикалық әрекеттің пренатальдық кезеңдегі дамуы

Академик И.И. Шмальгаузен онтогенетикалық корреляцияның (тәуелділіктің) бірнеше типтерін ажыратқан. Әсіресе ерекше көңіл аударатыны мінез-қылықтың даму заңдылықтары, «эргонтикалық корреляциялары» (немесе функционалдық), яғни органдары мен оның бөлшектерінің арасындағы функционалдық байланыстар. Аталған органдарға эмбриогенездік кезеңде ұрықтық жүрек пен бүйрек функциялары жатады. Шмальгаузен эргонтикалық корреляциясының үлгісі ретінде жүйке мен орталық жүйке дамуы және перифериалық органдардың: сезім мүшелері мен аяқ-қолы дамуы арасындағы байланысты мысалға келтіреді. Эксперименттік бақылауда аталған органдарды алып тастағанда, жүйке жүйесінің тәуелді элементтері (бөлшектері) дамымай қалған.

Жануарлардың қоршаған ортадағы өмірі, қарым-қатынасы ұрықтық дамумен тығыз байланысты. Функциялардың даму бағыты мен жалпы заңдылықтары филогенездегі және генетикалық қалыптасқан факторларға негізделген. Американ ғалымы Цин-Янг-Куо ең бірінші рет тіршілікке қажетті болашақ органдардың түзілуін – эмбриогенездік кездегі «жаттығу», «ал қозғалыс функцияларының дамуы мен жетілуін «эмбриондық тәжірибенің» жинақталуы деп көрсеткен Куо эмбриондық мінз-қылық, қимыл ерекшеліктерін зерттеуде көптеген зерттеулер жүргізген, әсіресе, тауықтардың ұрықтық дамуын ерекше зерттеген. Жұмыртқаның ішін зерттеген, қабығына терезе жасап, ұрықтың - балапанның алғашқы қозғалысын 3-ші, 4-ші тәулікте (басынан денесіне қарай, жан-жағына қозғалысын) анықтаған.

Мінез-қылық белгілерінің қалыптасуы ұрықтың даму ерекшеліктеріне сай дамиды. Эмбриогенездік кезеңдегі сипап сезу және проприоцептивтік белсенділіктері қимыл-қозғалыстың дамуына тәуелді. Тұқым қуалайтын белгілер организмнің құрылымда, оның жүйелері мен органдардың функцияларында қайталанады.

Эмбриондық кезеңнің аяғына қарай омыртқасыздардың инстинтивті реакциялары қалыптасады. Қоректілердің эмбриондық қылықтары басқа жануарлардың эмбриондық дамуына ұқсамайды.

№ 12-ші дәріс тақырыбы: Ерте постнатальдық кезеңдегі психикалық әрекеттің дамуы

Ерте постнатальдық кезең құстардың өмірінде өте маңызды, бұл кезеңде организмнің сыртқы ортамен маңызды қарым-қатынасы қалыптасып, өмірге қажетті байланыс компоненттері орнайды.

Ал «жетілмей» құрсақтан, жұмыртқадан тыс туғандардың қылық-әрекетінің дамуы өзгеше. Орбелидің мәліметтері бойынша «жетілмей» туғандарға өте қиын және ата-аналарының көмегінсіз болғанымен тіршілікке бейімделуі әлде қайда тиімді: олардың жүйке жүйелері дамуын ары қарай жалғастырады және туа біткен қылық-әрекеттері қалыптасады. Эволюциялық процестердің нәтижесінде жануарлардың көптеген топтарында ұрпақтарына қамқорлқ, қорғау және қоректендіру қалыптасқан.

Ұрпақты жалғастыру мен қорағаудың ең жоғарғы формасы: әлсіз және белсенді болып бөлінеді. Әлсіз түрінде: жануарлардың жұмыртқаларын немесе балаларын арнайы қатпаршақтарда, сумкаларда алып жүруі жатады. Балаларын аналарынан бөлінетін заттармен қоректендіреді, мұндай түрі инелілерде, шаяндарда, балықтарда, маллюскаларда бар.

Белсенді түрінде: үлкендер ұрпақтарын қорғау мен сақтауда қалыптасқан арнайы әрекеттер жасайды – балаларын жәндіктермен қоректендіреді, мекен-тұрағына бейімдейді, денесін тазалауға, қорғануға, тамақ табуға, қауіп-қатерді ажыратуға үйретеді.

Тұрақты, қатал инстинтивті қозғалыстары постнатальды кезеңнің басында қалыптасатынын көптеген зерттеушілер, ары қарай дамымайды және дамуды қажет етпейді деген. Инстинктивті қозғалыстардың постнатальды дамуы генетикалық шарттарға негізделген тәжірибелік бейімделу ортасына тығыз байланысты.

№ 13-ші дәріс тақырыбы: Психиканың ювенильді кезеңде дамуы

1. 
   Жануарлар ойынына жалпы сипаттама
   
2. 
   Жануарлар ойындарында іс-қимыл белсенділіктің шешілуі.
   
3. 
   Қарым-қатынастың қалыптасуы.
   
4. 
   Жануарлардың ойын белсенділігінің танымдық функциясы.
   

Жануарлар ойыны әлі күнге дейін дұрыс зерттелмеген. Осы мәселеге әр түрлі дәуірлерде пайда болған көзқарастардың екі концепциясын біріктруге болады. Оның біріншісі Г. Скенсер, ал екіншісі К. Гроос ұсынған. Бірінші жағдайда жануарлардың ойын белсенділігі «шамадан тыс энергияны» жұмсау ретінде қарастырылады. С.А. Рубинштейн айтып ескерткендей, жануарлардың ойыны «шамадан тыс энергияны» жұмсау ретінде қарастырудың негізгі кемшілігі, белсенділік формасы мазмұнынан үзілуі. Екінші жағдайда жануарлардың ойын әрекеті өмірдің маңызды өрісінің жаттығуы ретінде қарастырылады. К. Плюйд-Морган Гроос ойынды «мінез-құлықтың есеюіне арналған жаттығулар» ретінде қарастырады.

Әйгілі голланд зоопсихологы Р. Бойтендийк Гросс концепциясына қарсы шықты. Оның айтуы бойынша ойын тек ойыншыға ғана маңызды, өйткені ол оны жақсы эмоционалдық жағдайға келтіреді, бірақ болашағына ешбір әсерін тигізбейді.

Бойтендийк бойынша мінез-құлықтың инстинтиктивті формалары жаттығуға тәуелсіз шешіледі, кейбір әрекеттерде жаттығу байқалса, ол ойын емес. Жануарлар мінез-құлқының қалыптасуына ойынның маңызы бар екендігінен басқа да көптеген зоопсихологтар бас тартады. Мейер-Хольцапфель ойын әрекетінің негізгі критерий ретінде әуестікке негізделген «байқап көруді» таныды.

Ойынның функционалдық маңызына келетін болсақ, қазіргі кезде зерттеушілердің көпшілігі ойынды сенсорлық және моторлық өрісте жаттығу арқылы ересек өмірге дайындық ретінде қарастырылғандығын айтып өту жөн.

Эльконин пікірінше ойын инстинктивті әрекеттердің ерте қалыптасуына кедергі жасайды. Торпта ойында ювенильді жаттығу ретінде қарастырады. Торп бойынша ойын жануарларда дағдыны қалыптастыру және қоршаған ортамен танысу үшін керек.

Ойынның есейген мінез-құлықты қалыптастырудағы маңызды экспериментальды дәлелі де бар. 20-шы жылдарда (Г. Бингхэм зерттеулері) жас шимпанзелердің жыныстық ойындары шағылыстырылуға қабілеттіліктің негізгі шарты болады.

Ниссен, Л. Чау және Дж. Семмеспен жасалған зерттеулері өте қызықты. Олар шимпанзе баласының қол әрекеттерін шекте заттармен ойнатпады. Бұның нәтижесінде шимпанзенің басқа шимпанзелерге қарағанда қол әрекеттері дамымай қалды.

Жас жануарлардың ойынын түсіндірудің көптігі, оның әр түрлі мінез-құлық актілерінің комплексінен тұратындығына байланысты. Сол себептен Фабри ойын негізінен дамитын әрекет ретінде болатын концепцияны ұсынды. Ойын – ересек мінез-құлықтың «нұсқауы» емес, ол қалыптасу процесіндегі ересек мінез-құлық.

Ойын белсенділігінде эмбриональды координацияда және туа пайда болған іс-қимыл координацияларының постнатальдық шешілуінен бастама алатын, мінез-құлық элементтерінің қалыптасуы аяқталады. Бұнымен қоса ойын маңызды танымдық рөлін де атқарады. Ойынды дамитын әрекет ретінде қарастыруға болады.

Мысалға, кішкентай түлкінің алғашқы ойындық әрекеті тұғаннан кейін 12-ші күні пайда болады. Оған дейін оның барлық манипуляциялық әрекеттері тек алдыңғы аяқтарымен жасалады.

Көзін ашқаннан кейін оның манипуляциялық әрекеттері дами түседі. Манипуляцияның формасы да, объектілері де көбейеді. Кішкентай түлкілердің жаңа әрекеттері көбейе түседі. Ему мен сорудан басқа, көзінің алдында нәрселердің бәрін ауыздарымен тістеп, жұлқылап, сүйретеді. Көбіне жануарлар ойынында көп кездесетін әрекет: кез-келген нәрсені мұрнымен тиісу, иіскеу алдыңғы аяқтарымен өзіне жақындату, арқада жатып өзіне қысу.

Барлық ойын әрекеттерде жануардың ауыз аппараты және алдыңғы аяқтардың бастапқы функцияларының кеңеюі байқалады. Қорыта келгенде жануардың манипуляциялық ойындары ойын алдындағы кезеңде пайда болған, бірақ функционалды өзгерген манипуляциялар.

Егер де жануар туғанда сору арқылы тамақтанса, енді ол манипуляциялық ойындар арқылы жетілдірген сай әрекеттер арқылы басқаша тамақтанады. Мысалы кішкентай түлкі алғашында сорумен тамақтанса 21-ші күнге дейін ол тамақты жалаумен, одан кейін қатты тамақтарды жейді. Ауыз аппараттарының функциясынан бұндай өзгерісі (алдында тек сорса, одан кейін тістеп жейді) ойын арқылы дамуға байланысты болады. Өйткені манипуляциялық әрекеттерде жаттығулар арқылы бастапқы моторлы элементтер сапасы жағынан өзгеріске ұшырайды.

Ит тәріздес жануарлар олигофункциональды аяқтарға ие болады, аюды мысалға алатын болсақ оның манипуляциялық ойындары интенсивтірек және көптүрлі болады. Сондықтан да функциялары сапасы жағынан күштірек өзгереді.

Жоғарғы жануарлардың топтық тәртіптеріде ойын процесінде қалыптасады. Бұндай ойындарға бірігіп ойнау жатады. Олар топпен өмір сүретін жануарларға тән. Әрине қарым-қатынас түгелдей ойынға тәуелді емес. Біріккен ойындар көбіне затсыз болады.

Р. Шенкель Кенияда екі жыл бойы зерттеулер жүргізді. Соның нәтижесінде ол арыстын балаларының ойынын бақылап, олар ойнагайда бір-бірін аңду, шабуыл жасау және «күрес» жасап ойнайтындығына көзі жетті. Ойындар арқылы жануарларда ересек арыстандардың әрекеттері қалыптасады.

Манипуляциялық (емес) ойныдарға мысал келтіретін болсақ сасық кезеңдердің банкамен ойнағандарын айтуға болады. Банканы оны раковинаға тастап, шыққан дыбысқа мәз болған.

Ойын бірліктері туа пайда болатын сигнализацияға байланысты болады. Бұған – дыбыстар, қызық тұрыстар, әрекеттер жатады.

Жануарлар күресін ойнағанда күрестің ойын екендігін білдіретін белгілер өте маңызды.

Топтық ойындар жануарлар өскенде қарым-қатынас жасауда өте маңызды. Мысалы: маймыл баласын өзімен жасты маймылдарымен өсірмей жалғыз өсірген. Нәтижесінде оның басқалармен қарым-қатынас жасауы нашар болды.

Ойын барысында жас жануар өзін қоршаған заттардың сапасын және не үшін керектігін түсінеді.

Неміс этологы О. Келлер айтқандай жануар ойынында олар өмір тәжірибесін жинайды.

Ойынның бәрін зерттеушілік әрекет деп тануға болмайды. Бірақ әр ойында зерттеушілік компонент болады. Манипуляциялық ойындардың бәрінде зерттеулік компоненттер болады.

Іс-қимылдар дамуы әр уақытта қоршаған ортаны зерттеумен байланысты болады. Дербес тәжірибені жинау туа пайда болған танымдық қасиетке байланысты болады. Мысалға Лоренц мысықтың ойын объекті болу үшін зат: кішкентай, домалақ, жұмсақ және қашатын екенін таниды. Бірақ ол оның кішкентай, жұмсақ екендігін алын-ала білмейді, ол туа біткен тануға байланысты болады.

1. 
   Жануарлар құралдары менадамдардың еңбек құралдары
   
2. 
   Еңбек әрекетінің шығуы.
   
3. 
   Қоғамдық қарым – қатынастардың пайда болуы..