\\Ъ 5 И. Нугыманүлы, Ж. Ә. Шоқыбаев
жүктеу/скачать 2.23 Mb.
|
| -1 +5 -1 О
6HCI + КС Оз = KCI + ЗСі2 + ЗН2О СГ - 1ё->Сі“ 5 тотықсыздандырғыш СГ* +6ё-> С1 1 тотықтырғыш Тотықтырғышқа бес электрон беру үшін тұз қышқылынан бес молекула керек, оның тағы бір молекуласы калий хлоридін түзуге жұмсалады. Бертолле тұзы оттегің бѳліп айырылған кезде де хлор тотықтырғыш қасиетін кѳрсетеді. +5-2 -1 О КСЮз = 2KCI + ЗО2 30'^ - 6ё->30^° 1 тотықсыздаңдырғыш СГ^ +6ё->С1 1 тотықтырғыш 338 Талқылау нэтижесінде хлордың жэне сутегінің қасиеттерін кѳрсететін қорытынды кесте сызылады. Кестеден бір элемент атомының эр түрлі тотығу дэрежесіндегі тотықтыргыш және тотықсыздандырғыш қасиеттері айқын кѳрінеді. Соларға сүйеніп оқушыларды элементтің қайсы заттармен, қандай реакцияларға кірісетінін болжай алатын дэрежеге жеткізу керек. 26-кесте. Хлор мен сутек атомдарының тотығу дәрежелері және қасиеттері
Орта мектеп курсының эр тарауында эр түрлі теориялық деңгейде оқылатын химиялық элементтердің басқа қосылыстары да осыған үқсас қарастырылады. Атомдар қасиеттері ѳзгеруінің жалпы заңцылықтары туралы үғым қалыптастырылады. Бүл үғымның қалыптасуында химиялық формулалардағы таңбалар, олар арқылы бейнеленген атомдардың элеқтрондық қүрылысы жетекші рол атқарады. Қорыту кезінде оқушылардың химиялық сауаттылығын арттыруына, элементтердің валенттілігі жэне тотығу дәрежелері бойынша химиялық формулаларды еркін қүрастыра білуіне баса назар аударылады. Ол үшін периодтарда атомдардың тотығу дэрежесінің ѳзгеру заңцылықтары ескеріледі. Екі элементтен түратын қосылыстардың кеңінен таралғаны жэне орта мектепте толық қарастырылатыны - оттекті жэне сутекті қосылыстар: 339
Бұдан элементтердің оттек бойынша тотығу дэрежесі плюс бірден сеғізге дейін ѳсетіні кѳрінеді. Осыған орай бастапқы екі формулаға сэйкес келетіндері негіздік, үшіншісі - амфотерлі, тѳртіншісінен бастап қышқылдық қасиеттер қѳрсетеді. Оттегінен басқа да элеқтртерістілігі жоғары бейметалдардың бинар қосылыстары осы заңдылыққа бағынады. Қосымша топтарға жататын бір элементтің атомдары түзетін құрамы эр түрлі оқсидтерде айтылған заңдылық сақталатыны хром элементі арқылы нақтыланады, мысалы:
Хром (II) оқсиді жэне гидроксиді негіздіқ, хром (III) оқсиді жэне гидроксиді амфотерлі, хром (VI) оксиді мен қышқылдары қышқылдық қасиеттер кѳрсетеді. Келтірілген сутекті қосылыстардың бастапқы үшеуі тотықсыздандырғыш, V- VII топшаларда орналасқандары қышқылдық қасиеттерғе ие. Қорыту кезінде назар аударатын тағы бір мэселе - химиялық формулалардың жазылу пішіндерін ѳзгерту арқылы білдіретін мэліметінің санын арттыру. Осыған орай жиі қолданылатын эмпирикалық формулалардан басқа, құрылымдық, иондық жэне электрондық формулалар жѳніндегі оқушылардың білімі бір ізге түсіріледі. Әрқайсысының ерекшелігі жэне мағынасы талданады. Эмпирикалық немесе кэдімгі химиялық формула заттың қандай жэне қанша элемент атомдарынан тұратынын (сапалық жэне сандық құрамы), олардың масса қатынастарын кѳрсетеді. Заттың мѳлшерін, мольдік массасын, мольдегі атом санын, газ күйіндегі заттардың қалыпты жағдайдағы мольдік кѳлемін білдіреді. Осыларға сэйкес моль ұғымдарын, Авоғадро заңын пайдаланып, кэдімгі химиялық формула бойынша он сегізден астам түрлі есептеулер жүргізуге болатыны айтылады. Оларға мысалдар келтіріп, кѳптеген жаттығулар орындалады. Бұлар химиялық формулаларды сан есептерін шығара білу үшін тиімді пайдалануға үйретеді. 340 Қүрылымдық формулаларды айтылғандармен қоса зат қүрамындағы атомдардың байланысу ретін, валенттілік байланыстардың орналасу тэртібіи, атомдардың ѳзара әсерін білдіреді. Әдетте, бір кәдімгі формулаға бірнеше зат сәйкес келеді де, олардың қасиеттерін қүрылым формулаларын жазу арқылы ғана түсінуге болады. Мүны нақтылай түсу үшін оқушыларға мынадай тапсырма беріледі. «Кәдімгі формулалары - СгНбО болатын екі заттың біреуі металдық натриймен химиялық реакцияға түседі, екіншісі эрекеттеспейді, мэнісін түсіндіріңіздер». СгН^О кәдімгі формуласына екі қүрылымдық формула сәйкес келеді. 1 - қүрылымдық формулаға сәйкес келетін зат жай эфирлер класына жатады. Ондағы алты сутек атомдары кѳміртегінің атомдарымен тікелей байланысқан. 2 - қүрылымдық формулаға тура келетін бір атомды спирттер класына жатады. Мүнда сутегінің бір атомы кѳміртек атомымен оттегі арқылы байланысқан. Сондықтан оның айрықша қасиет кѳрсетіп, натриймен эрекеттесуі ықтимал. Реакция нэтижесінде бір моль натрийдің 1 моль сутегін ығыстыруы бүл жорамалдың ақиқаттығын дэлелдейді. Жорамалды электрондық формуланы жазып, атомдардың ѳзара эсері арқылы түсіндіруге болады. Электрондық формула ол білдіретін барлық мэліметтерді және оған қосымша химиялық байланыстардың сипатын білдіреді. Бүл формулаға қарап оқушылар байланысқан атомдардағы электрон тығыздығының езгеруін жорамалдайды. Байланыста түрған үш элемент атомдарының ішінде оттегінің электртерістілігі басым, сондықтан оттегі ѳзімен тікелей байланысқан сутек атомындағы электрон жүбын күштірек тартып, электрон тығыздығын арттырады. Осыдан барып сутегінің оттегімен коваленттік байланысы элсіреп, оңай үзіледі. Кѳміртегімен тікелей байланысқан сутек атомдарында мүндай қасиеттер байқалмайды. ' Иондық химиялық формула заттардың қүрамына қандай иондар кіретінін, соған байланысты кѳрсететін қасиеттерін аңғартады. Иондық формулалар толық жэне қысқартылған теңдеулерді жазу үшін пайдаланылады. Алмасу реакцияларының соңына дейін жүру жағдайларын болжап білуге үйретеді. Химиялық таңбалар мен формулаларға сүйеніп химиялық теңдеулер жазғанда таңбалар мен формулалар білдіретін ақпараттар сақталады жэне жаңа мағынаға ие болады. Қорытып шолу кезіндегі 341 жаттығуларда бұған оқушылардың кѳзін жеткізіп, ұтымды пайдалана білуге үйрету керек. Кэдімгі формулалармен молекулалық теңдеулер, иондық формулалармен толық жэне қысқа иондық теңдеулер, электрондық формулалар арқылы электрон-иондық теңдеулер ѳрнектеледі. Оқушылар біліміндегі ең басты кемшілік - іс жүзінде жүзеге аспайтын реақциялардың теңдеулерін жазуы. Бұл кемшілік реакцияға түсетін заттардың қасиеттерін жэне алмасу реакцияларының жүру жағдайларын нақтылы білмеуден туындайды. Сондықтан бейорганикалық жэне органикалық химиядан алган білімді қорытындылау кезінде алмасу реакцияларының теңдеулерін талдауға баса назар аударылуы тиіс. Мұндағы оқушылардың тиянақты біліп алатыны алмасу реакциялары, кѳбінесе, иондардың арасында жүреді, үш жағдайда ғана ақырына жетеді: 1) реакция нэтижесінде тұнбаның түзілуі; 2) газ заттарының түзіліп, реакция аймағынан кетуі; 3) нашар диссоциацияланатын заттардың түзілуі. Оқушыларга белгілі реақциялардың бэрін осы қағиданың тұрғысынан қарастырып, иондық теңдеулерін жаздырып үйреткен жен. Қорытындылау кезінде оқушылардың мынадай жиі жіберетін қателіктеріне назар аударылады. Айтылып ѳткен үш қағида сақталмайтын иондық реакциялардың мәселен, натрий хлориді мен калий сульфатының арасындағы реакцияның теңдеуін жазуы. Қатты, тұнба жэне газ күйінде реакцияға алынған заттарды иондарға ыдыратып ѳрнектеуі. Амфотерлі қасиеттер кѳрсететін заттардан түзілетін ѳнімдердің құрамын болжай алмауы. Бұл қателіктерді нақтылы мысалдар арқылы талдап, жүрмейтін реакциялардың тэжірибелерін де ұдайы кѳрсетіп отыру керек, мысалы: NaCl + K2SO4 ^ Ва(ПОз) 2 + СиСЬ^ Ғе (ОН)з +СаСі2 ^ H2SO4 + NaN03 ^ Оқушылар амфотерлі оксидтер мен гидроксидтердің қышқылдармен әрекеттесу реакцияларының теңдеулерін оңай жазады. Сілтілермен реакциясының теңдеулерін жазуға қиналады. Мысалы: Zn(OH)24'+ 2КОН = K2Zn02 + 2Н2О жүктеу/скачать 2.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|