Қ Гистология ж әне цитология кафедрасы Анализаторлар туралы ілім. Сезім ағзаларына жалпы сипаттама. Рецепторлы жасушалары және рецепцияның механизмдері. Көздің қосымша аппараты. Қабылдаған

«Астана медицина университеті» КеА
Қ
Гистология ж
әне цитология кафедрасы
Анализаторлар туралы ілім. Сезім ағзаларына жалпы сипаттама.
Рецепторлы жасушалары және рецепцияның механизмдері. Көздің
қосымша аппараты.
Қабылдаған: Салыкова Г.Ш.
Тапсырған: Жұмабай М.Ғ.
Топ: 114 стом

Жоспар
 
Анализатор туралы жалпы түс н к.
Рецепторлы жасушалары.
Сез м ағзаларына жалпы сипаттама.
Көзд ң қосымша аппараты.
Қолданылған әдебиеттер.
1.
2.
3.
4.
5.

И.П.Павлов бойынша, анализатор – бұл т т ркенд рг штерд
қабылдау, өңдеу және оларға жауап қайтаруға қатысатын
афферентт к 
және 
эфферентт к 
жүйке 
жолдарының
жиынтығы.
Анализатор (грек. аnalysis – қаз. бөлшектеу, жаю) – талдағыш; сыртқы түйс кт
мүшелерден бастап, миға дей нг  күрдел  жүйке механизм . Ол дүниедег  сыртқы
құбылысты, әсерд  қабылдайды және талдайды. 
Анализатор туралы жалпы түсінік
Анализатор үш бөл мнен тұрады: 
Перифериялық
 
бөл м
(
рецептор) – сыртқы энергияны жүйке процес не айналдыратын
арнайы трансформатор. 
Афферентт к
(
орталыққа бағытталған)
және 
эфферентт к
(
орталықтан шығатын) жүйке талшықтары
немесе өтк зг ш жолдар.
Павлов И.П. 
26 сентября 1849 г -27 февраля 1936 г 

• 
Адам денес н ң әрб р бөл г нде рецепторлардың
б рнеше түр  бар. Мысалы, ауыз қуысында дәм сезу
рецепторларынан басқа ыстық, суық және ауруды
сезу рецепторлары да орналасқан. Сондықтан
кәд мг  жағдайда б зде жеке сез мдер емес,
сез мдерд ң 
тұтас 
үйлес м  
пайда 
болады.
Анализаторлар да б р-б р нен оқшау емес, тығыз
өзара 
әрекетте 
қызмет 
етед . 
Жеке
анализаторлардан жүйке жолдары мидың катаң
түрде белг л  б р орталығына бағытталады. Мысалы,
шүйде аймағында - көру анализаторының жоғары
бөл м , ал самай аймағында - есту, төбе аймағында
тер  бөл м  орналасады.
Рецепторлы жасушалар

 
Көз - көру, мұрын - и с сезу, мүшелер  жатады. Бұлардың құрамында
сыртқы энергияны (т т ркен шт ) нерв импульс не айналдыратын арнайы
нейросенсорлы жасушалары
 
болады. 
 
Есту мүшес , тепе-теңд к сақтау және дәм сезу мүшелер  жатады.
Бұлардың рецепторлы бөл г нде 
эпителиалды немесе сенсоэпителиалды
жасушалары
 
бар.
 
Нақты емес проприоцептивт  тер дег  рецепторлар (қаңқалық бұлшықет)
мен сез мтал висцеральды жүйе жатады (тер  мен бұлщықеттер).
Сез м ағзаларының ж ктелу :
1.
2.
3.
Сезім ағзаларына жалпы сипаттама

Сезім мүшелері
Т л - дәм сезу
Көз - көру 
Мұрын - и с сезу
Құлақ - есту 
Тер  - синап сезу

Көз
орталығы - үлкен ми сыңарлары - 
ШҮЙДЕ
Көз алмасы 3 қабықтан + оптикалық жүйеден тұрады.
Фоторецепторлар 
- 
көзд ң сез мтал
жасушалары. Қызмет : заттардан шағылысқан
жарықты қабылдау.
Оптика
 - 
жарықты өтк зет н және оны
фокустайтын мөлд р құрылым.
Көзд ң нег зг  бөл г  - көз алмасы;
Көзд ң қосымша бөл г  - қабақ, қас, к рп к, жас без ,
көз бұлшықеттер .

1.Сыртқы қабат:
Ақ қабық
— 
қалыптасқан тығыз дәнекер ұлпасынан құралған көзд ң сыртқы талшықты
(
фиброзды) қабығының ақ түст  тығыз бөл г . Ол көзд ң фиброзды қабығының 4/5 бөл г н
құрайды. Ақ қабық б р бағытта параллельд  тығыз орналасқан коллаген талшықтарының
шоғырлары мен олардың аралықтарындағы қатарласып жатқан фиброциттерден
құралған. Ақ қабықтың қасаң қабықпен шекарасындағы лимба аймағында, коллаген
шоғырлары аралықтарында б р-б р мен тарамдала байланысқан қуыстар болады.
Қасаң қабық
, 
кейде мөлд р қабық — көзд ң сыртқы фиброзды қабығының алдыңғы
мөлд р бөл г . Қасаң қабықта қан тамырлары болмайды. Ол сырттан шке қарай бес
қабаттан тұрады: алдыңғы көпқабатты жалпақ мүй зделмейт н эпителий, алдыңғы
шекаралық жарғақ, өз нд к зат, артқы шекаралық жарғақ және артқы б рқабатты жалпақ
эпителий. Алдыңғы және артқы шекаралық жарғақтар коллаген талшықтарынан
құралған. Ортаңғы ең қалың өз нд к затты коллаген талшықтарының будалары мен
олардың аралықтарындағы фиброциттер қатарларынан тұратын тығыз дәнекер
ұлпасынан құралған.

Тамырлы қабық 
— 
көзд ң ортаңғы қабығы. Көзд  қоректенд ред . Бөл ктер :
2. Ортаңғы қабат: 
1) 
Өз нд к тамырлы қабық - өз нд к тамырлы қабық көзд ң торлы қабығын қоректенд ред . Оның
нег з н дәнекер ұлпасы құрайды. Өз нд к тамырлы қабық — тамырүст , тамырлы, тамырлы-
капиллярлы және базальды қабаттардан тұрады. 
2) 
К рп кт  дене - К рп кт  дене тамырлы қабықтың қалың ортаңғы бөл г . Ол алдыңғы қалың және
артқы жұқа бөл ктерден құралған.
3) 
Нұрлы қабық - тамырлы қабықтың ең алдыңғы бөлiгi, көздiң алдыңғы және артқы қуыстарын
бөлiп тұрады. Нұрлы қабықта бес: алдыңғы эпителий; сыртқы шекаралық; тамырлы; iшкi
шекаралық және артқы бояутектi эпителий қабаттарын ажырайды. Нұрлы қабықтың
ортасындағы к ш рей п, кеңей п тұратын тес кт  
қарашық
 
деп атайды. Нұрлы қабықта көзд ң түс н
анықтайтын бояғыш пигментт  жасушалар (пигментоциттер) болады. Нұрлы қабықта қарашықты
тарылтып және кеңейт п тұратын б рыңғай салалы ет жасушалары - 
миоциттер
 
орналасады.
Нұрлы қабық көз алмасына өтет н жарық сәулелер н ң мөлшер н реттеп, диафрагманың қызмет н
атқарады.

Торлы қабық – көзге көр нет н түст  ажыратушы, жұқа жүйкел к
жарғақ. Торқабықтағы жүйке жасушалары көзд ң көр п тұрғандығы
туралы сигналды көру жүйкес  арқылы миға жетк зед . 
3. Ішкі қабаты:
родопсин пигмент  
ақ, қара түст  ажырату
саны - 130 млн
шетте орналасқан
түнде көру қаб лет
Таяқша 
йодопсин пигмент
түрл  түст  ажырату 
саны - 7 млн
ортада орналасқан 
тек жарықты қабылдау
шоғырланып, сары дақ түзед
Құтыша

Оптикалық жүйе
қасаң қабық пен нұрлы қабық арасында орналасқан.
сулы ылғал мен мөлд р сұйықтыққа толы.
жарық сәулелер н сындармайды. 
1. 
Алдыңғы камера
:
2 
жағы дөңес линза.
жарық қарашық арқылы көзбұршаққа түсед .
қызмет : жарықты фокустайды.
Аккомодация
 - 
көзбұршақ сәуле қиылысуын
өзгерт п, әртүрл  қашықтықты орналасады. Заттарды
анық көруге мүмк нд к беред . 
2. 
Көзбұршақ
: 
мөлд р, қантамырлары жоқ, рк лдек зат.
жарықты торлы қабыққа өтк зед .
нег зг  қызмет : көз п ш н н ұстау.
3. 
Шыны тәр зд  дене
:

Құлақ
орталығы - үлкен ми сыңарлары - 
САМАЙ
 
Сыртқы қабат:
1.
2 
бөл ктен тұрады: 
1) 
Құлақ қалқаны - дыбысты бағыттайды.
2)
Сыртқы есту жолы - 3 см. бездер бар (құлық);
түктер бар; дабыл жарғағы.
Ауаға толы қуыс. 
3 
сүйекше бар: балғашық; төст к; үзеңг .
Евстахий түт г  - мұрын-жұтқыншақпен
жалғасқан.
2. 
Ортаңғы қабат:
Шытырман (лабиринт) - қуыстар и р м өзекшелерден
тұрады. 
Ұлу дене - сұйықтыққа толы. Есту рецепторлары
орналасқан. Қызмет : қозуды самайға өтк зед .
Вестибула аппараты - тепе-теңд к мүше. Іш  лимфа
сұйықтығына толы.
3. 
Ішк  қабат:

С лемейл  қабатында дәм сезу ем з кшелер  мен бүрт ктер
бар. Шамамен 40-50 ж ң шке түт кшелер орналасады.
Тамақ дәм сезу жасушаларының түт кшелер н т т ркенд ред .
Қозу дәм сезу рецепторларынан т лге келет н жүйке талшығы
арқылы сопақша миға, одан ортаңғы мидағы көру
төмпеш ктер  мен ми қыртысына бер лед . Т лде сез мтал
рецепторлар б ркелк  орналаспайды. 
Құрылысы: 1) бөбеш к - көмекей қақпақшасы;
2) 
бадамша без (мендалина);
3) 
рецепторлар: тәтт  - т л ұшында

ащы - артқы бөл г

қышқыл - ек  жақ жиектер 

тұзды - т лд ң үст ңг  бет  

Тіл

Заттың и с н қабылдайтын мүше. И ст  қабылдайтын и с сезу жасушалары мен
рецепторлар мұрын қуысының к легейл  қабықшасының жоғарғы жағында
орналасады. Рецептор жасушалары шетк  қысқа (15–20 мкм) өс нд лер мен ұзын
орталық өс нд лерден тұрады. Жасушаның денес  к легейл  қабықшаға терең рек
ен п жатады.
И ст  заттардың молекулалары мұрын қуысының к легейл  қабығының бетк
жағында болады. Бұл молекулалар мұрынның к легейл  қабығындағы бездерден
бөл нет н сұйықтықта ерид . Ер ген заттар и с сезу түктер  мен оның жуан ұшын
т т ркенд ред . Қозу и с сезу жүйкес  арқылы ми қыртысында болатын мидың и с
сезу орталығына өтед . Осы орталықта заттың и с н сезу талданады. И с сезу
мүшес н ң рецепторлары тек газ тәр зд  заттарға ғана т т ркенед .
Мұрын и с сезу рецепторларының жиынтығынан, и с сезу жүйкес нен және и с
сезу орталығынан құралады. Тағамның сапасын айыру, ауадағы зиянды
газдардан сақтану үш н и с сезуд ң маңызы зор.
Мұрын

Тері
Синап сезу.
Тер н ң бетк  қабатында орналасқан рецепторлар - жең л жаңасуды қабылдайды.
Тер н ң терең қабатында орналасқан рецепторлар - қысымы жоғары жанасуды
қабылдайды.
Рецепторлардың 3 түр : 1)Терморецептор - жоғары/төмен температураны сезед
2) 
Механорецепторлар - жанасуды, бұлшықетт ң жиырылу
босаңсуын, тепе-теңд кке жауап беред .
3) 
Ноцицепторлар - ауруды сезед .

Көздің қосымша аппараты
Құрылысы бойынша көру анализаторының сезг ш бөл м н 3
топтағы 
мүшелерге 
бөлуге 
болады: 
көзд ң 
қосымша
құрылымдары, жарық өтк зг ш және жарық сындырғыш
құрылымдары, жарық қабылдағыш құрылымдар. Қосымша
құрылымдарға қас, к рп к, к рп к еттер , көз жасының без  мен
оның қапшығы жатады. Бұлардың әрқайсысы белг л  б р қызмет
атқарады. Қас, к рп к, к рп к еттер  нәз к көз алмасын сыртқы
ортаның жағымсыз әсерлер нен (соккы, турл  химиялык заттар, су,
шан-тозан т.б.) қорғайды. Көз жасының без  мөлд р сұйық - көз
жасын түзед .
Ол көз алмасын суландыру арқылы, көз алмасының
қозғалысына байланысты туатын үйкел стен көзд  тозудан
сақтайды. Оны жуып-шайып, тазартып отырады және сыртқы
ауадан келген микроорганизмдерд  өлт р п, олардың жағымсыз
әсер нен қорғап қалады, яғни дезинфекциялык қызмет
атқарады. Көз жасының артық мөлшер  жас қапшығында қорда
сақталып, қажет мезг л нде пайдаланылады. Т к және қиғаш
орналасқан көз еттер  көзалмасын қозғауға қатысады, солар
арқылы көз б рнеше бағытта қозгала алады: жоғарыдан төмен
және төменнен жоғары, жоғарыдан төмен ш не қарай,
жоғарыдан төмен сыртына қарай, алдынан артына қарай.

Қолданылған әдебиеттер:
Wikipedia
iTest.kz
barinbil.kz