1 ДӘрістер №1 Дәріс. Кіріспе. Ғылым туралы түсініктеме. Дәріс жоспары

№ 1 Дәріс. Кіріспе. Ғылым туралы түсініктеме.

1. 
   Ғылым.
   
2. 
   Ғылыми зерттеу.
   
3. 
   Ғылыми-техникалық ақпарат.
   

Ғылымды эртүрлі өлшемде қарастыруға болады:

1. негізін білі жүйесі құрайтын қоғамдық сананың арнайы формасы ретінде;

2. объективті элемнің заңнамалық таным прооцесі ретінде;

3. қоғамдық еңбек бөлінісінің анықталған түрі ретінде;

4. қоғамдық дамудың маңызды факторларының бірі ретінде жэне білімнің шығуы жэне оны қолдану процесі ретінде.

Барлық білімді ғылым деп қарастыруға болмайды. Адамдардың қарапайым бақылауы негізінде алған білімін ғылым деп тануға болмайды. Бүл білімдер адам өмірінде маңызды роль атқарады, бірақ олар пайда болудың негізін ашпайды, олардың арасындағы өзара байланысты, яғни белгілі бір пайда болулар неге осы жолмен немесе басқа жолмен жүретіндігін жэне олардың ары қарайғы дамуын алдын-ала айта алмайды.

Ғылымның негізгі белгісі жэне басты қызметі - ол объективті

элемді тану болып табылады.

Ғылымның мақсаты - қоғам мен табиғаттың даму заңдылықтарын тану жэне қоғамға пайдалы нэтижелер алу үшін білімді пайдалану негізінде табиғатқа өзара эсері болып табылады. Әзірге сэйкес заңдар элі ашылған жоқ, адам пайда болудың мэнін тек суреттеп, мэліметтерді жинақтап, жүйелендіре алады, бірақ ол ештеңе түсіндіре алмайды жэне алдын-ала болжай алмайды.

Білімді жүйелендіріп жэне жинақтап қорытудың неғүрлым жоғарғы формасы ол - теория. Теория дегеніміз жинақтап қорытылған тэжірибе туралы оқу. Бүл тэжірибе пайда болу мен болып жатқан процесстерді тануға жэне жинақтап қорытуға, сонымен қатар оларга эсер ететін эртүрлі факторларды анализдеуге жэне оларды адамдардың тәжірибелік қызметтерінде қолдануды ұсынуға мүмкіндік беретін ғылыми принциптер мен эдістерді қалыптастырады.

Ғылым сонымен қатар зерттеу эдістерін де қажет етеді. Әдіс дегеніміз қандай да бір пайда болудың немесе процесстің практикалық жүзеге асуын немесе теориялық зерттеу амалын айтады. Әдіс - бүл ғылымның басты тапсырмасын шешетін инструмент -болмыстың объективті заңдарының ашылуы. Әдіс теориялық жэне экспериментальдық зерттеулерді салыстырудың, анализ бен синтездің, индукция мен дедукцияның қолданьшу орны мен қажеттіліктерін анықтайды.

Кейде ғалымдар қолдарында жеткілікті нақты материал болмаған кезде ғылыми нэтижелерге жету қүралы ретінде олар - гипотезаны қолданады. Гипотеза дегеніміз - салыстырып тексеру нәтижесінде рас немесе жалған болатын қандай да бір жүріп жатқан процесстің ғылыми негізделген болжамы. Гипотеза көбінесе ашылатьш заңдардың біріншілік (черновой вариант) варианты ретінде қолданылады.

Ғылымның жүзеге асу жэне даму формасы - ғылыми зерттеу болып табылады, яғни пайда болу мен процесстерді ғылыми эдістер көмегімен үйрену, оларға эртүрлі факторладың эсер ету анализі жэне сонымен қатар ғылым мен тэжірибе үшін пайдалы жэне дэлелденген максимальді нәтижесі бар шешімдерді алу мақсатымен пайда болулар арасындағы өзара байланыстылықты үйрену.

Кез-келген ғылыми жұмысты дайындаудың негізі болып эдсітеме табылады, яғни барлық эдістердің, амалдардың, қабылдаулардың жиынтығы жэне олардың ғылыми зерттеуді дайындау кезіндегі белгілі кезектілігі. Сонымен, әдістеме - бұл сұлба, алға қойылған ғылыми- зерттеу тапсырмасын шешу жоспары.

Жасалған қорытындылар мен жинақтап қорытулардың ғылымилығы жоғары жэне олар сенімді эрі эффективті болған сайын ғылыми зерттеу нэтижелерін жоғары бағалайды.

Зерттеу жұмысын белгійі бір кезектілікпен жүзеге асьфады. Оны орындау процесі 6 этаптан тұрады:

1. тақырыпты қалыптастыру;

2. зерттеу мақсатын жэне тапсырмасын қалыптастыру;

3. теориялық зерттеу;

4. экспериментальді зертеу;

5. ғылыми зерттеудің қорытындысы жэне безендірілуі;

6. ғьшыми зерттеудің эффективтілігі жэне оны енгізу.

Әр ғылыми зерттеудің тақьфыбы бар. Ғьшым мен техниканың түрлі сүрақтары тақырып болуы мүмкін. Тақырыптың негізі -ғылыми зерттеу жасаудағы маңызды кезең. Ғылыми зерттеуді түрлі белгілеріне қарай жіктейді. А)

■^ қоғамдық өндіріспен байланысты түріне қарай өндіріс тиімділігін көтеру үшін толығымен қолданылатын жаңа процесстер, машиналар, конструкциялар, жэне т.с.с шығаруға бағытталған ғьшыми зерттеулер; ^ Жаңа еңбек қүралдарын жасамай-ақ өндірісті ұйымдастыру деңгейін көтеру, өндірістік қатьшастарды жақсартуға бағытталған ғьшыми зерттеулер; ■^ Қоғамдық қатынастарды жүзеге асьфуда, адамдардың рухани өмір деңгейін жоғарьшату үшін т.б. лар үшін қолданылатын қоғамдық, гуманитарлық жэне басқа да ғылым салаларындағы теориялық жұмыстар; Б) халық шаруашылығындағы маңыздылық дэрежесіне қарай: ^

-/ Министрлік жэне үкімет тапсырысы бойынша орындалатьш

жұмыстар; ^ Ғылыми-зерттеу ұйымдарының бастамасы (инициативасы) бойынша орындалатын зерттеулер; В) қаржьшандьфу көздеріне байланысты:

келісімдер; Г) шығару ұзақтығына қараЙ:

Жалпы көлемнен қажет құжаттаманы таңдап алуды жалдамдату үшін жэне еңбек қызметкерлерінің тиімділігін жоғарылату үшін ғылыми-техникалық ақпараттьщ жалпы мемлекеттік қызметі құрьшған.

Жалпы мемлекеттік қызметке ақпарат орталықтары - ҒТА-ң Республикалық институты, ақпарат орталықтары, ҒЗИ-ғы ҒТА бөлімшелері, кэсіпорындардағы конструкторлық бюро жатады. Ақпарат тасымалдаушылар түрлі құжаттар:

• кітаптар (оқулықтар, оқу құралдары, моногрфиялар);

• периодикалық баспалар (журналдар, бюллетендер, институттар еңбектері, ғьшыми сөздіктер);

• нормативтік құжаттар (стандарттар, СНИП-ы, ТУ, инструкциялар, уақытша нұсқаульщтар, нормативтік кестелер жэне т.б);

• каталогтар мен прейскураттар;

• патентті кұжаттама (патенттер, бейнелеу);

• ғьшыми-зерттеу жэне тәжірибелік-конструкторлық жұмыстар жөніндегі есеп ақпараттық баспа (ҒТИ жинақтары, ақпараттық беттер, экспресс-ақпарат, т.б.);

• шетелдік ҒТ эдебиеттер аудармалары;

• ҒТ жэне өндірсітік жиын материалдары;

• диссертациялар, авторефераттар;

• ұйымның ҒТ құжаттамасы (есептер, жұмысты қабылдау актілері, т.б);

• екіншілік құжаттар (библиографиялық каталогтар, реферативті журналдар жэне т.б.)

ҒТЖ-тың орындаушылары жұмыс жоспарын бектікеннен кейін айлық мерзімде ақпараттық картаны ҒТЗ-ң Республикалық институтына ұсынуы тиіс. Жоғары бағытталатын ағынға түрлі журналдарға бағытталған мақалалар жатады.

Ақпараттарды жинақтау, сақтау жэне беруді анықтамалық ақпараттық қор (ААҚ) жүзеге асырады. Елімізде салалық, республикалық жэне жергілікті ААҚ түрлері бар.

ААҚ-да ақпаратты сақтаудың арнайы тэртібі орнатылған. Мүнда басты жэне анықтамалық қорлар болады.

Басты қор (кітаптар, журналдар, аудармалар, есептер және т.б.) ақпарат түрлеріне қарай алфавитті қатармен сөрелерге орналастырылады. Диссертациялар, есептер, жобалық материалдар жэне басқа да қүжаттар 200 есе жэне одан да көп есеге микрофильтрленеді. 150 бетке дейінгі көлемді есептер мен диссертациялар 35 мм-лік диаметрлі контейнерге орналастырылады. Сондай-ақ оларға микрокарталар да (105х148мм) қолайлы. 1 картада 80 беттен артық текстер орналасады.

Анықтамалық қор - басты қордың екіншілік ақпараттық құжаттары. Ол каталогтық жылжымалы қораптарда сақталатын негізінен библиографиялық жэне реферативті карточкалармен көрсетіледі.

Анықтамалық қор басты картотекадан (ААҚ-та сақталатын жарияланган жэне жарияланбаған құжаттар бар), каталогтардан жэне карточкалардан түрады.

Алфавитті каталог бойынша ААҚ-ғы кез-келген ақпаратты автор, редактор аты-жөндері немесе біріншілік көздері атаулары арқылы қарауға болады.

Жүйелік каталог бойынша білімнің түрлі салалары үшін ақпараттар жинақтауға болады. Қажетті ақпаратты іздеуді жылдамдату үшін каталогқа кілт-алфавитті пэндік көрсеткіш қойылады. Мерзімдік шығарылымдардың картотекасында түрлі нормативті құжаттар - стандарттар, нормалар, ТШ, уақтыша көрсетілімдер, т.б. болады.

Ақпараттық іздеу - ақпараттық іздеу тілі АІТ көмегімен семантикалық (мағыналық) жүйесі символдары жэне олардың үйлесу ережесі көмегімен жүзеге асырьшады. Ақпараттық іздеу жүйесінде АІТ-ң түрлі варианттарын қолданады. Қазіргі кезде элдеқайда кең таралған ақпараттық құралдардың әмбебеп ондық жіктемесі (ӘОЖ).

ӘОЖ білім деңгейінде он бөлімге бөлінеді. Ал бөлімдердің эрқайсысы он бөлімшелерге, ал бөлімше он бөлікке бөлінеді. әр бөлік талап етілген дэрежеге дейін детализирленеді. ӘОЖ негізгі индекстер мен анықтауыштар топтарынан тұрады. Топ жалпы жэне арнайы анықтауыш топшаларына бөлінеді.

ӘОЖ баспа қызметкерлері мен кітапханашьшар арқылы меңгеріледі, қолайлы шифрленеді, мамандандырьшған тақырыптар үшін ақпаратты тез іздеу қабілетіне ие. Соңғы жылдары ӘОЖ жүйесін шеттететін механизарленген жэне автоматтандырылған іздеу жүйелері жиі қолданылады.

1. Ғылым туралы ұғым.

2. Ғылыми зерттеу деген не?

3. Ғылыми-техникалық ақпарат деген не?

4. 
   Ғылыми-зерттеудің классификациясы.
   

1. ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

1.Ғылыми бағыт және мәселе

2.Тақырыптың өзектілігі
Ғылыми-зерттеу жұмысында ғылыми бағытты,мәселені және тақырыпты таңдайды.

Ғылыми бағыт деп ғылымның белгілі бір бағытында қандай да бір ірі, теориялық негізді және сараптамалық тапсырмаларды шешуге арналған ғылыми ұжымның ғылыми зерттеу саласын түсіндіреді.Ғылымның құрылымдық бірлігі кешенді мәселелер, тақырыптар және сұрақтар болып табылады.

Мәселе деп зерттеудің мәні болып табылатын жәнекелешекте маңызы зор болып табылатын күрделі ғылыми тапсырманы айтады.Мұндай тапсырмалардың пайдасын және олардың экономикалық тиімділігін кейде тек бағдарлап қана анықтауға болады.Мәселені шешуде ортақ тапсырма болады – жаңа ашулар жасау; автомобильдік техниканың жоғары техникалық дайындығын қамтамасыз ететін тапсырмалар кешенін шешу және т.б.

Мәселе тақырыптар қатарынан тұрады. Тақырып – ғылыми-зерттеудің арнайы аймағын қамтитын ғылыми тапсырма. Ол көпттеген ғылыми сұрақтар негізінде қалыптасады. Ғылыми сұрақтар деп ғылыми зерттеудің нақты бөлігіне қатысты ұсақ ғылыми тапсырмаларды айтады.Бұл тапсырмаларды шешудегі нәтижелер тек теориялық емес, сонымен қатар практикалық мәні бар,өйткені салыстырмалы нақты түрде күтілген экономикалық тиімділікті орнатуға болады.

Тақырыпты немесе сұрақты әзірлеуде жерттеудің нақты тапсырмасы алға қойылады – жаңа конструкцияны, дамыған технологияны,жаңа әдісті құрастыру және т.б.

Тақырыпты таңдауда берілген немесе мамандықтың отандық немесе шетелдік әдебиеттермен мұқият тканысуы тиіс.

Мәселені немесе тақырыпты таңдау қиын, жауапты жұмыс болып табылады,ол бірнеше сатыдан тұрады.

Бірінші саты - мәселені құру. Сараптама негізінде зерттеу бағытының қарама-қайшылығы негізгі сұрақты – мәселені құрастырады да, жалпы сипатта нәтижені анықтайды.

Екінші саты мәселелердің құрылымын дайындаудан тұрады. Тақырыптарды, тақырыпшаларды, сұрақтарды анықтайды.Бұл құрамбөліктердің құрылымдары мәселенің негізін құрауы тиіс. Әрбір тақырып бойынша зерттеудің бағдарлы аймағын анықтайды.

Үшінші сатыда мәселенің өзектілігін орнатады, яғни берілген сатыда ғылым мен техника үшін бағалылығы. Бұл үшін әрбір тақырып бойынша бірнеше қарама-қайшылықты қойып, сараптама негізінде зерттеулік жуықтаулар әдісімен берілген тақырыптың растығының пайдасына қарама-қайшылықтарды жояды. Осындай «тазалаулардан» кейін мәселенің нақты құрылымын дайындайды және шартты кодпен тақырыптарды, тақырыпшаларды, сұрақтарды белгілейді.

Таңдау кезінде ғылыми мәселелерден бүркеншік мәселелерді айыра білу керек. Бүркеншік мәселелер сыртқы түрі қандай да болмасын өзінің негізінде антиғылыми сипатқа ие.

Мәселені негіздеуде оларды оқу кеңесі, кафедра отырысында талдап, көпшілік алдында қорғайды, онда қарсыластар болады және соңғы шешімді қабылдайды.

Мәселені негіздегеннен кейін және оның құрылымын орнатқаннан кейін ғылыми жұмысшы (немесе ұжым) тәртіпке сай ғылыми зерттеудің тақырыбын таңдауға көшеді.Кейбір ғалымдардың ойынша,тақырыпты таңдау зерттеуді жүргізгеннің өзінен де қиын болады.Тақырыпқа талаптардың қатары болады.

Тақырып өзекті болуы тиіс,яғни маңызды, қазіргі уақытта шешімді қажет ететін болуы тиіс. Бұл талап негізгілердің бірі. Өзектіліктің дәрежесін орнату үшін өлшемдер әзірге жоқ. Осылай, екі теориялық зерттеулердің тақырыптарын зерттеу кезінд-е өзектіліктің дәрежесін осы саланың немесе ғылыми ұжымның ірі ғалымы бағалайды. Қолданбалы ғылыми жұмыстардың өзектілігін бағалауда егер ірі экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететі

Тақырып жаңа ғылыми тақырыпты шешуі тиіс. Бұл дегеніміз мұндай құрылымдағы тақырып ешқашан дайындалған және қазіргі кезде де дайындалып жатқан жоқ, яғни қайталауға болмайды. Қайталау тек қана ұйымның жетекшісінің тапсырмасы бойынша бір тақырыпты екі бәсекелесуші ұжым маңызды мемлекеттік мәселелерді қысқа мерзімді уақытта шешу мақсатында орындайды. Осылайша, тақырыптарды қайталаудың ақталуы кейде талаптардың бірі де болуы мүмкін.

Ғылыми және инженерлік зерттеулердің арасындағы шегара жыл сайын пазайып келеді. Бірақ тақырыпты таңдау кезінде новизна инженерлік емес, ғылыми болуы тиіс, яғни жаңа ұстанымды болуы тиіс. Егер тіпті ашылған заңдылық негізінде жаңа тапсырма әзірленсе, онда бұл ғылыми жұмыстың емес, инженерлік-экономикалық сала болып табылады. Сондықтан ғылыми жұмысты инженерлік-технологиялықтан ажырата білу тиіс.Барлық белгілілер ғылыми зерттеу заты бола алмайды.

Тақырып экономикалық тиімді және мәнді болуы тиіс. Қолданбалы зерттеудің кез келген тақырыбы халық шаруашылығында экономикалық тиімді болуы тиіс. Бұл маңызды талаптардың бірі болып табылады.

Зерттеу тақырыбын таңдау кезеңінде күткен экономикалық тиімділік бағдарлы анықталуы мүмкін. Кейде бастапқы кезеңде экономикалық тиімділікті мүлдем орнатуға болмайды. Мұндай жағдайларда тиімділіктің бағдарлы бағасы үшін аналогтар қолдануға болады.

Теориялық зерттеуді жүргізуде үнемділікке талап мағыналылық талабынан кейін тұрады. Мағыналылық тақырыптың негізгі өлшемі ретінде зерттеуді жүргізуде орын алады.

Тақырып ғылыми ұжымның мамандығына сәйкес болуы тиіс. Әрбір ғылыми ұжым орнатылған тәртібі бойынша өзінің мамандығы, біліктілігі, құзіреттілігі болады. Зерттеу тәжірибесінің жинақталуына әсер ететін мұндай мамандану өзінің оң нәтижелерін береді, жұқмыстардыңтеориялық деңгейі, сапа мен экономикалық тиімділік жоғарылайды, зерттеу жүргізу уақыты қысқарады. Бірақ бұл ұстанымды қолдана отырып, шектен шығуға болмайды. Егер ғылымға монополияны енгізсе, онда идеялардың жарысы болмайды. Бұл ғылыми зерттеудің тиімділігін төмендетеді.Тапсырушыға ең жақсы көрсеткіштерді бере бермейтін ғылыми өнім ұсынылады.

Ұзақ уақыт бойы тар ауқымды тақырыптағы жұмысты орындауда кейбір ғылыми жұмысшылар оған деген қызығушылығын жоғалтады. Сондықтан ұжымның негізгі тақырыбынан бірден ауытқымайтынмамандыққа сай емес тақырыптар болуы мүмкін. Бұл ұжымда энтузиазм, ықылас және шығармашылық күщтердің бірігуіне әкелуі мүмкін.

Тақырыптың маңызды сипаттамасы – оның жүзеге асуы немесе енгізілуі болып табылады. Тақырыпты әзірлеу кезінде олардың жоспарланған уақыт ішінде аяқталуы мүмкіндігін бағалау керек және тапсырушының өндірістік шарттарын енгізу керек.Егер мұны мүлдем орындауға болмаса немесе уақытында жүзеге асырмаса, онда бросты, тиімді емес жұмысты дайындау жоспарланады.

Тақырыпты негіздеу арқылы ғылыми жұмысшы өндірісті және берілген сатыдағы сұрақтарды жақсы білуі тиіс.Бұл үшін ірі өндірістік ұйымдарға, жетекшіліктерге, кәсіпорынға жолсапарлар ұйымдастыруы тиіс.

Салалық немесе академиялық институттарды, жақын ЖОО-ры кафедраларына бару маңызды роль атқарады. Жетекші ғылыми жұмысшылармен, ірі маман-өндірушілермен әңгімелесу ерекше рольге ие.

Сәйкесінше ғылыми салттары бар және кешенді мәселені дайындайтын ғылыми ұжымда тақырыпты таңдау әдісі жеңілдейді. Мұндай ұжыдарда ғылыми жұмыстарды бір адам ғана емес, тақырыпты немесе сұрақты әзірлеуге маманданған топтар атқарады. Мұнда бастапқы жұмысшы тәртіпке сай бұрын негізделген тақырыпты алады. Өзекті емес, ескі, тиімсіз тақырыпты алуға болмайды. Ғылыми зерттеудің ұжымдық жұмысында критика, дискуссия, мәселені немесе тақырыпты талқылау үлкен маңызға ие. Дискуссия процессінде жаңа, бұрын шешілмеген әртүрлі маңыздылықтағы,көлемдегі, әзірлеу мерзіміндегі маңызды тапсырмалар шығарылады.

Мұның бәрі студенттердің ғылыми-зерттеу жұмыстарына қатысуында жағымды жағдайлар тудырады.Магистрлік жұмыстар үшін тақырыптарды таңдау қандай да бір қиындықтар тудырмайды.

Тақырыппен танысқаннан кейін ғылыми жұмысшы жетекші мен ұжымғға тақырыпты алған уақытына сұрақтардың орналасуына және оның жағдайы күйіне баяндама жасайды.

Бұл сатыда 1-2 рефератты дайындау, ізденушілік эксперименттерін жүргізу, ҒЗУ-нің және өндіріс жұмысшыларымен консультация жүргізу тиімді болып табылады. Бұл ғылыми-зерттеу тақырыбын кеңінен және тереңінен анықтауға көмектеседі.

Тақырыпты таңдау үшін жалпы тапсырманы тапсырушымен құрастыру үлкен маңызға ие.

Ұжымның ғылыми жетекшісі тақырып пен сұрақтарды ұсынатын қызметкерлердің ұсынысына үлкен назар аударуы тиіс. Соңғы шешімнің алдында мақсатты түрде кең дискуссия ұйымдастыру керек.

Зерттеудің жалпы бағдарламасын құрастырғанда ғылыми жұмыс процессінде тақырыпта аздаған өзгерістер болуы мүмкін. Мұнда арнайы роль тапсырушыға беріледі.

Зерттеудің жалпы бағдарламасын дайындауда ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді зерттеулерді,негізгі және қолданбалы зерттеулерді ерекшелеу үлкен маңызға ие. Олардың арасындағы қатынас көптеген факторларға байланысты –тапсырушының талаптары, ұжымның ғылыми әлеуметі, заманға сай сараптамалық құрал-жабдықтардың болуы, ұжымның ғылыми жұмысы мен оның жқұмысқа қабілеттілігі және т.б.

Тақырыпты таңдауға қойылған жоғарыда келтірілген талаптар олардың осы ғылыми-зерттеулік ұйымдарға жан-жақты бағалауға және жарамдылығын орнатуға рұқсат етеді.

Бірақ та ҒТР кезеңінде тақырыпты әзірлеуде, әсіресе ұзақ мерзімді тақырыптарды әзірлеуде олардың өзектілігі және тиімділігі кейде кері қарай өзгеруі мүмкін, ал ҒЗЖ жүргізуге шығындар көбейгендіктен, тақырыпты таңдау кезінде олардың негізгі бағыттары келешектегі маңызы,, ізінше тұрақтылығы болып табылады.

Берілген жағдайда бағалаудың ьір субъективті әдісі жеткіліксіз. Бірінші дәрежелік мағына сандық әдіске ие.

Тақырыптың маңыздылығын бағалауда екі әдіс қолданылады – математикалық және эксперттік бағалау.

Математикалық әдіс зерттеудің маңыздылығын анықтайтын әртүрлі көрсеткіштері қолдануға негізделген.Көбіне қолданбалы тақырыптарда болашақтағы көрсеткіштерін қолданады. Соңғы жылдары тақырыптарды таңдауда сараптық бағалау әдістерін қолданады.Бұл әдістің маңызы – жоспарланған тақырыпты маман-сарапшылар бағалайды. Әрбір сарапшыға тақырып бойынша қоятын бағалық баллдық шкала беріледі.

Сарапшылардың сұрақтарға жауабынан кейін нәтижелерді әртүрлі әдістермен өңдейді. Максималды баллдың ең қарапайым әдісі – ең жоғарғы суммалық баллдыжинаған тақырыпқа беріледі. Егер баллдардың суммасы оң болса, бұл жағдайда тақырып маңызды болып табылады.Осының барлығынан кейін тақырып қайта қарастырылады, кафедраның, факультеттің, зертхананың, ҒЗИ-ның, ЖОО-ның және т.б. оқу кеңесінің отырысында талқыланады,бекітіледі және онымен жұмысқа шешім қабылданады.

1. 
   Ғылыми бағыттің, мәселенің және тақырыптің түсініктемесі.
   
2. 
   Мәселені кою.
   
3. 
   Ғылыми –зерттеудің тақырыбың тандау.
   
4. 
   Ғылыми –зерттеу тақырыптың өзектілігі.
   

1. 
   ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.
   
2. 
   Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов, И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.
   

№ 3 Дәріс. Зерттеудің максатың құрастыру

1. 
   Ғылыми-техникалық ақпаратты меңгеруді үйрену.
   
2. 
   Библиографияны құру
   
3. 
   Өнделінетін ақпаратты талдау.
   

1.Тақырып тандалғаннан кейін кезкелген ғылыми зерттеулерді ғылыми-техникалық ақпаратты тыңғылықты меңгеруден бастайды.

Ақпаратты іздеу, өңдеу, талдаудың мақсаты – тақырыпқа қатысты қарастырылатын сұрақтарды жан-жақты қарастыру, қажет болса оның анығына жету, ғылыми зерттеудің мақсаты мен міндеттерін анықтау.

Түрлі әдебиет көздерінің түпнұсқасын, сондай-ақ аударма басылымдарын оқуға аса көңіл бөлген дұрыс. Шетелдік ақпараттарды талдау зерттелетін тақырып бойынша қайталануды болдырмауға септігін тигізеді. Бұл зерттеу жүргізушіден бір немесе бірнеше шетел тілдерін білуін талап етеді (көбіне ағылшын, неміс, француз тілдерін).

Ақпаратты жинақтау және талдау кезеңінде жобаланған мекемелерге, әсіресе алдыңғы қатарлы ірі өнеркәсіптерге іс-сапармен бару көп көмектеседі. Мұндай іс-сапарлар зерттеліп жүрген тақырыптың өндірісте қандай дәрежеде шешілетінін, тақырыптың қай жағына мұқият назар салу керектігін, бірінші реттік практикалық қызығушылықты қандай сұрақтар қойылатынын анықтауға мүмкіндік береді.

Ғылыми зерттеудің тақырыбы бойынша өндірістік әріптестіктердің көзқарастарын білген жөн болады.

Әдеби, архивтік, өндірістік және басқа да ақпараттық мәліметтерді жинақтап және қарастырғаннан кейін үлкен ғалымдардың көзқарастарын да білген жөн. Олар тақырыпты жүзеге асыруда және жиналатын ақпараттың көлемін анықтауда айтарлықтай көмек көрсете алады.

Осыған орай, ғылыми жұмысшы, тақырыпты тиянақтайды, түрлі ақпараттардың кең көлемін жинақтайды. Тақырыптың аталуы мен ғылыми маңыздылығына байланысты ақпараттың көлемі 100-200 және одан да көп атауларға жетуі мүмкін.

Осы ақпаратты эффективті талдау үшін оларды есептеудің, өңдеудің және талдаудың әдістерін білу қажет.

2. Өңделген ақпараттың есебі библиографияны құрастыруға сәйкестеледі. Библиография – бұл келесі белгіленген мәліметтері көрсетілген түрлі ақпараттық құжаттардың тізілімі: автордың тегі мен инициалдары, дерек көзінің атауы, шығарылу жері, баспассөзі, шығарылған жылы, дерек көзінің беттермен санағандағы көлемі. Мысалға, Несвитский Я.И. Автокөліктердің техникалық эксплуатациясы. – К.: Вища шк., 1971. – 342б.

Библиографиялық тізілімді автордың тегі бойынша алфавиттік ретте құрастырылады. Ақпаратты өңдеу оны меңгеру мен есте сақтауға негізделеді. Оны тек түсініп қана қоймай, әйтеуір бір мерзімге дейін мәтінді есте сақтау қажет. Әрбір ғылыми жұмысшы есте сақтаудің шебері болу керек.

Есте сақтаудың түрлі әдістері бар.

Механикалық – оқылғанды бірнеше қайтара қайталау және жаттауға негізделеді. Есте сақтаудың мұндай түрінде жекелеген элементтер арасындағы логикалық байланысы болмайды. Бұл әдіс соншалықты тиімді емес, ол шектеулі жағдайларда қолданылады – даталарды, формулаларды, цитаталарды, шетел сөздерін және т.б. есте сақтау.

Логикалық-мағыналы әдіс жекелеген элементтер арасындағы логикалық байланыстарды есте сақтауға негізделген. Оқу кезінде жеке элементтердің емес, бүкіл мәтінді, оның мағынасын, бағыттылығын, маңыздылығын түсіну қажет. Есте сақтаудың логикалық әдісі механикалыққа қарағанда әлдеқайда эффективті.

Есте сақтаудың ерікті әдісі түрлі мнемоникалық тәсілдерді қолдануға негізделеді. Ақпаратты өңдеу алдында мақсат қояды – яғни тек қажетті нақты материалды есте сақтау. Бұл әдіс мына формулаға негізделеді: қандай бағт қойсаң, солай есте сақтайсын. Ол тек логикалық-мағыналы әдісті қолданғанда ғана тиімді болады.

Ерікті емес әдіс оқу барысында белгілі бір эмоциялардың туындап, мәтіндегі жекелеген фрагменттерді аяқасты есте сақтауға негізделеді.

Қайталау – есте сақтаудың эффективті әдістерінің бірі. Қайталау пассивті (бірнеше қайтара оқу) және активті (ауызша баяндау арқылы қайталанып оқылады) болады. Екінші әдіс тиімдірек, онда жаттау және өзіндікбақылау бір-бірімен үйлеседі. Кейде активті мен пассивті оқуды үйлестіру қажет.

ҒТА-ты өңдеуде выпискаларды, аннотацияларды, конспекттерді қолданады.

Выписка – ақпараттың жекелеген фрагменттерінің (бөлімдерінің, параграфтардың, беттерінің) қысқаша (несе толық) мазмұны.

Аннотация – ол біріншілік деректік қысылған мазмұны. Аннотация көмегімен жадыдағы мәтінді жедел еске түсіруге болады.

Конспект – ақпараттың мазмұнын толығымен баяндалуы. Конспект ақпараты мазмұнды, толық және мүмкіндігінше қысқа болуы керек. Толық дегеніміз оның көлемімен анықталмайды, онда берілген ақпаратта болатын басты мәліметтердің толықтығы.

3. Өңделетін ақпаратты талдау – маңызды міндеттің бірі.

Барлық ақпаратты жіктеу және жүйелеу керек. Декертер көздерін хронологиялық ретте немесе талданатын сұрақтардың тематикасы бойынша жүйелеуге болады.

Бірінші жағдайда тақырып бойынша барлық ақпаратты кезеңдер бойынша жүйелейді. Бұл үшін белгіленген тақырыпты өңдеу тарихында саплық секірістерді сипаттайтын ғылыми кезеңдерді бөліп алу дұрыс болады.

Талдаудың басқа жолы ол тематикалық. Барлық ақпарат көлемі өңделетін тақырыптың мәселелері (сұрақтары) бойынша жүйеленеді. Сондай-ақ, бұнда белгіленген мәселе бойынша зерттеудің қорытындысы келтірілген ҒТА-тің соңғы басылымдары, мүмкін болса монографиялары қарастырылады.

Барлық ақпатар талдауының басты жетекші ой-түйіні ол ғылыми зерттеудің болжалған мақсатының актуалдыдығына және перспективтілігіне негізделуі қажет.

Ақпаратты өңдеудің нәтижесінде методологиялық қорытынды жасалады, онда критикалық талдаудың қорытындысын келтіріледі. Қорытындыда келесі мәселелер көрсетілуі керек: тақырыптың актуалдылығы және жаңашылдылығы; осы тақырып бойынша жүргізілген теориялық және эксперименталды зерттеу аймағында қол жеткен соңғы жетістіктер; айтарлықтай маңызды актуалды теориялық және эксперименталдық міндеттемелер; сондай-ақ осы кезде өңдеуге жарамды өндірістік ұсыныстар, техникалық мақсаттылығы және осы жұмыстардың экономикалық эффективтілігі.

Осы аталған қорытындылардың негізінде ғылыми зерттеу жұмысының мақсаты мен нақты міндеттері айқындалады. Тақырып бойынша бір ғылыми зерттеушімен зерттеуге жататын міндеттердің саны 3-тен 8-ге дейін ауытқиды. Және де бұл кезде басты рольды ғылыми жетекші орындайды. Ол ізденісті шектейді және бағыттайды, ақпараттың ауқымды ағымында өңделуге көмектеседі.

Осымен ғылыми зерттеудің екінші кезеңі аяқталады.

Бақылау сұрақтары:

1. 
   Ақпаратты талдау, өндеу және іздеу мақсаты.
   
2. 
   Өнделген ақпараттың есебі.
   
3. 
   Ғылыми-техникалық ақпаратты өндеу. Қөшірме, аннтотация, конспект.
   
4. 
   Ақпаратты тематикалық талдау.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

2.Основы научных исследований: Учеб. для техн. вузов /В.И.Крутов, И.М.Грушко, В.В. Попов – М.: Высш.шк., 1989.-400с.

№ 4 Дәріс. Теориалық зерттеудің әдістемелігі

1. 
   Теориалық зерттеулер.
   
2. 
   Теориалық зерттеулердің моделдеу әдістері.
   

Теориялық зерттеуді сәтті орындау ғылыми жұмысшының тек бірбеткейлігі мен мақсатқа ұмтылушылығына тәуелді емес, сонымен қатар дедукция мен индукция әдістерін қаншалықты меңгергеніне байланысты.

Теориялық зерттеу дедукцияны да, индукцияны да қолданады. Ғылыми жұмыстың гипотезасына негізделе отырып,оның жалпы диалектика және жаратылыстану заңдарына сәйкестігін анықтайды(дедукция).Сонымен қатар гипотезаны жеке фактілерге негізделе отырып та құрастырады(индукция).

Теориялық зерттеуде маңызды рольді анализ бен синтез әдістері орын алады.

Анализ- құбылыстар құрамды бөліктерге бөлшектенетін ғылыми зерттеудің әдісі.

Синтез –өзара байланысқан элементтердің біртұтастылыққа қосылу негізінде құбылыстар зерттеу барысында жалпыланатын анализге қарама-қарсы ғылыми зерттеу әдісі.

Теориялық зерттеуде екі әдіс болуы мүмкін: логикалық және тарихи. Логикалық әдіс гипотетикалық және аксиоматикалық болып бөлінеді.

Гипотезаның құрылу кезінде теориялық бөлімін жеке-жеке сұрақтарға бөлу қажет. Әрбір сұрақты талдауға әртүрлі авторлар мен ұйымдар орындаған теориялық зерттеу негіз болады. Ғылыми жұмысшы оларды терең талдау, критикалық анализ және өз ұсынысын (керек жағдайда) ұсыну нәтижесінде теориялық зерттеулерді ары қарай дамытады немесе жаңа рационалды тақырыптық шешімін ұсынады.

Қолданбалы ғылымда теориялық зерттеудің негізгі әдісі болып гипотетикалық табылады. Оның әдістемесі келесідей: жоғарыда келтірілген танудың әдісі арқылы зерттелетін құбылыстың физикалық, химиялық, экономикалық және т.с.с. жағдайларын оқып білу;гипотезаның құрылуы және зерттеудің есептеу сұлбасын (моделін) құрастыру; зерттеудің математикалық әдісінің моделін таңдау және оны оқып үйрену; теориялық зерттеуді сараптау және өңдеу.

Модельдеу әдісі- модель арқылы құбылысты оқып үйрену қазіргі заманғы зерттеулердің негізгілерінің бірі.

Модельдеудің физикалық және математикалық түрі болады. Физикалық модельдеуде объектегі құбылыс физикасы және моделі және олардың математикалық тәуелділікте бірдей болып келеді. Математикалық модельдеу маңызды болады, егер өте қиын процестерді зерттеу қажеттілігі туған жағдайда.

Модельдер физикалық, математикалық, натурлық болуы мүмкін.

Физикалық модельдер болып жатқан процестерді болып жатқан процестерді көз алдына елестетуге мүмкіндік береді. Физикалық модельдер арқылы физикалық процестердің ағынына жекелеген параметрлердің әсерін білуге болады.

Математикалық модельдер физикалық модельдерде білуге қиын түскен құбылыстарды зерттеуге мумкіндік береді.

Натурлық модельдер натурлық шарттарда масштабты өзгермелі объектілерді зерттеу мүмкіндігі туады.

Математикалық сараптау әдістері тәжірибені (сараптау әдісі, ұқсастық теориясы, өлшем әдісі) және т.б. қолдану арқылы жүреді.

Тәжірибелік әдістер тәжірибені нақты дәлдік шегімен зерттеуге мүмкіндік туғызады және қызығушылық тудыратын процестің параметріне көңіл аудартады. Алайда нақты тәжірибе нәтижесі басқа процеске таралмайды,себебі тіпті физикалық жағынан жақын әрбір тәжірибе өз алдына бірегей ерекшелігі болады. Тәжірибеден процестің жүруіне параметрдің қайсысы негізінен әсер беретіні және әртүрлі параметрлерді бірден өзгерткенде процесс қалай өтетіні белгісіз. Тәжірибелік әдісте әрбір нақты процесс жекелей зерттелуі керек.

Ғылыми зерттеудің теориялық өңдеу кезеңі келесі негізгі бөлімдері кіреді:

1. процестің, құбылыстың физикалық және экономикалық жағынан оқып үйрену;

2. зерттеу гипотезасының құрылуы, физикалық немесе экономикалық модельдерді таңдау, негіздеу және өңдеу;

3. модельді математизациялау;

4. теориялық шешімді сараптау, шешімдерді қорытындылау.

Зерттеудің теориялық бөлігінің басқа да құрылымы қабылдануы мүмкін, мысалы, егер математикалық зерттеуді орындау мүмкін болмаса, графика, кесте қолдана отырып, жұмысшы гипотезаны құрастырады. Алайда гипотеза және басқа да ғылыми қорытындылардың математизациясын қолдануға ұмтылу қажет.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Шығармашылық түсініктеме.
   
2. 
   Зерттеудің дедуктивті және индуктивті әдістері.
   
3. 
   Теориалық зерттеулердің әдістерлері.
   
4. 
   Физикалық және математикалық моделдеу.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

№ 5 Дәріс. Эксперименттік зерттеудің әдістемелігі

1. 
   Эксперимент түсініктемесі.
   
2. 
   Эксперимент жоспар-бағдарламаны әзірлеу.
   
3. 
   Эксперимент нәтижелерің өндеу және талдау
   

Экспирименттер: табиғи және жасанды

Табиғи экспирименттер әлеуметтік құбылыстарды өндіріс және т.б. жағдайларда (әлеуметтік экспиримент) зерттеуде қолд.

Жасанды Экспирименттер табиғи-ғылыми зерттеулерде қолд. Бұл жағдайда керекті дәрежеге дейін оқшауланған құүбылыстарды зерт/ді.Бұл оларды сапалық және сандық жағынан зерттеу үшін ұқолд.

Экспирименталды зерттеулер: зертханалық,өндірістік.

Зертханалық тәжірибелерді типтік құралдарды ,арнайы модельді құрылғылар,стендтер, құрал-жабдық және т.б. пайдалану арқ. жүрг.

Өндірістік Экспирименттер мақсаты: процессті түрлі Өндірістік ортаның кездейсоқ реалды жағдайларда зерттеу.

Экспиримент методологиясы- бұл экспирименттің жалпы құрамы (жобасы). Экспирименталды зерттеулерді жүргізу бірізділігі ,қойылуы . Экспиримент методологиясы келесі этаптарды қамтиды:

• 
  Экспиримент жоспар-бағдарламаның зерттемесі
  
• 
  Экспириментті жүргізу үшін қажетті құралдарды таңдау мен өлшеулерді бағалау
  
• 
  Экспириментті жүргізу
  
• 
  Экспирименталды нәтижелердің өңделуі және анализі
  

Жоспар-бағдарлама зерттеу тақырыбының атын, жұмысшы болжамын , Экспиримент әдістемесін , қажетті материалдар тізімін, құралдар, құрылғылар, Экспиримент жүргізушілердің тізімі , Экспиримент орындауы бойынша күнтізбелік жоспар және сметаны қамтиды.

Жоспар-бағдарламаның негізі-Экспиримент әдістемесі (жоғарыда қара). Жоспар-бағдарламаны құрудың негізгі кезңі- Экспиримент мақсатын және міндетін анықтау. Басында процесстің есептік (теоритикалық) сұлбаларын анализдейді. Бұл негіз бойынша барлық факторларды жіктейді және Экспиримент үшін маңызы бойынша төмендейтін қатарды құрайды.

Өлшеу құралдарының негіздемесі – бұл бақылау және өлшеу үшін қажетті құралдарды , машиналарды, аппараттарды және т.б. таңдау. стандартты Өлшеу құралдары таңдалуы мүмкін, олар болмаса – қолмен жасалынуы мүмкін.

Әдістемеде Экспириментті жүргізу процесін жобалайды. Басында өлшеу және бақылау операцияларын жүргізу бірізділігін құрайды. Кейін әрбір операцияны Экспириментті жүргізу үшін таңдаған құралдарды пайдалануды ескере отырып сипаттайды. өлшеу және бақылаулардың нәтижелерін жазу үшін журнал формаларын жасайды.

Экспириментті жүргізудің 3 жағдайы болуы мүм.:

1.Теоретикалық алынған аналитикалық тәуелділік.

2. тәуелділік қасиет Теоретикалық жолмен анықталған

3. Теоретикалық жолмен ешқандай тәуелділіктер алынбаған.Көптеген жағдайларда ізденісті Экспириментті жүргізеді. Экспирименталды жұмыстардың көлемі күрт өседі.Бұл кезде математикалық Экспириментті қолданған жөн.

Көлем және еңбек сіңіргіштігіне Экспиримент түрі әсер ет.алалық Экспириментердің еңбек сіңіргіштігі жоғ. Экспирименталды жұмыстардың көлемін орнатқаннан кейін қажетті өлшеу құралдарының тізімін , материалдардың көлемін , орындаушылардың тізімін , күнтізбелік жоспарды және шығындар сметасын құрайды. Жоспар-бағдарламаны ғылыми басқарушы қарайды, оны ғылыми ужымда қарайды және бекітілген тәртіпте бекітеді.

Экспириментті жүргізудің негізгі талабы журналды толтыруды жүргізу.

Өлшеулермен қатар орындаушы нәтижелердің алдын ала өңдеуін және олардың анализін жүргізу керек.Мұндай анализ зерттелетін процесті бақылауға, Экспириментті түзетуге, әдістемені жақсартуға және Экспирименттің эффективтілігін жоғарлатуға мүмкіндік бер.

Өлшеулер нәтижелерін кестеге жазады.

Экспирименттің соңғы бөлімі - анализі жоғары мәнге ие.Оның негізінде ғылыми зерттеудің болжамын растау үшін нәтижені шығарады. Экспиримент анализі – бұл зерттеудің шығармашылық бөлімі.

Өлшеулер нәтижелерін және бақылауларын өңдеу кезінде кеңінен графикалық көрініс әдістерін қолд. графикалық көрініс Экспиримент нәтижелері туралы анықтама бер.Бұл зерттелетін процестің физикалық негізін түсінуге мүмкіндік бер.

Өлшеулер нәтижелерінің графикалық көрінісін беру үшін тікбұрышты координата жүйесін қолд.Графикті құру алдында , зерттелетін құбылыстың барысын білу керек. Графиктің сапалы заңдылықтары мен формасы экспириментаторға теоритикалыық зерттеулерден белгілі.

Графиктегі нүктелерді экспирименталды нүктелерге максималды жақын болу үшін бір жоспарды линиямен қосады.Егер нүктелерді тура кесінділермен жалғасса, сынған график шығ.Ол Экспиримент нәтижелері функция өзгеруін көрс.

Экспириментті жүргізу барысында экспирименталды нәтижелерді теоритикалық жағдайларға дұрыстығын анықтау,яғни зерттеу болжамын тексеру үшін жүргізу.

1. 
   Эксперимент түсініктемесі.
   
2. 
   Эксперимент жоспарың әзірлеу этаптары.
   
3. 
   Экспериментті жүргізу.
   
4. 
   Эксперимент нәтижелерің өндеу және талдау.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

№ 6 Дәріс Тәжірибелік зерттеуді талдау және кортынды және ұсыныс құрастыру

1. 
   Салыстыру әдістері .
   
2. 
   Тәжірибелік зерттеулерді талдау.
   

Теориялық-тәжірибелік зерттеулердің сараптамасының негізі болып бақылау міндеттері бар алға қойылған болжамды салыстыру табылады.

Теориялық және тәжірибелік мәліметтерді сәйкес графиктер арқылы салыстырады. Теориялық тәуелділіктер негізінде қойылған мәліметтерден тәжірибелік нәтижелердің минимальді, орташа, максимальді ауытқулары салыстыру критериялары болуы мүмкін.

Теориялық-тәжірибелік сараптама нәтижесінде келесі үш жағдай пайда болуы мүмкін:

1. 
   Теориялық болжамның тәжірибе нәтижесімен толық немесе жеткілікті сәйкес келуі. Зерттеуден алынған мәліметтерді алдын-ала өңделген болжамдағы негізгі жағдайлар шығатындай етіп қосымша топтайды. Нәтижесінде дәлелденген теорияға айналады.
   
2. 
   Тәжірибеден алынған мәліметтер болжамның кейбір бөлімдерін растайды, ал кейбіреулеріне қарам- қарсы келеді. Бұл жағдайда болжамды өзгертеді және тәжірибе нәтижесіне сәйкес келетіндей етіп өңдейді. Көбінесе өзгертілген болжамды растау мақсатымен тәжірибеге түзетулер енгізеді. Нәтижесінде ол да теорияға айналады.
   
3. 
   Болжам тәжірибемен расталмайды. Онда оны сараптап, толығымен қайта қарайды. Содан жаңа болжаммен жаңа тәжірибелік зерттеу жүргізеді. Ғылыми жұмыстың теріс нәтижесі керексіз емес, керісінше объекті, құбылыс, процесстер жайлы дұрыс түсінік беруге көмектеседі.
   

Барлық қорытындыларды мақсатты түрде екі топқа жіктейді:ғылыми және өндірістік. Ғылыми зерттеу жұмысты орындаған кезде жаңалық ашу мен өнертабысқа мемлекеттік басымдылықты қорғау туралы қамқорлық етеді. Келесіде теориялық-тәжірибелік сараптама сұлбасының мысалы келтірілген:

Теориялық және тәжірибелік зерттеудің жалпы сараптамасы. Тәжірибені теориямен салыстыру. Айырмашылық, қайшылықтар сараптамасы. Теориялық модельдер, зерттеулер және қорытындыларды айқындау. Қосымша тәжірибелер(керек жағдайда). Болжамның теорияға айналуы. Қорытындыларды тұжырымдау, ғылыми-техникалық есепті құрастыру. Ой-пікір(рецензирование). Баяндаманы құрастыру. Қолжазбаны түзету.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Алға койылған болжамды зерттеу нәтижелерімен салыстыру.
   
2. 
   Теориалық-тәжірибелік талдаудің үш жағдайы.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

1. 
   Ғылыми зерттеулерді енгізу
   
2. 
   Ғылыми зерттеулерді эффективтілігі
   

4. отандық ғылымның мәртебелігі.

Жыл сайын ғылым қоғамға қымбатқа түседі. Оған үлкет қаржы бөлінеді. Сондықтан ғылым экономикасында екінші мәселе туындайды - зерттеулерді еңгізу нәтижесі өсуімен, ауыл шаруашылық шығындардың жүйелі түрде төмендейді. Осыған байланысты ғылыми зерттеулердің эффективтілігі ҒЗЖ – ң экономды жүргізілуіне әкеледі деп түсінеді.

Қазіргі кезде ғылымның және ҒТП – ң тез дамуына үлкен көңіл бөлінетіні белгілі. Бұл терең стратегиялық себеп бойынша жасалынады, өйткені ғылым мен оның қосымшалар жүйесі нақты өндірістік күшке айналып, қоғамдық өндірістің нәтижелі дамуына аса күшті фактор болып табылады.

Экономикада жұмыстарды жүргізудің кардиналды 2 түрлі жолы бар: экстенсивті және интенсивті даму жолы. Экстенсивті даму жолы – бұл зауыт аудандарын кеңейту, станоктардың санын көбейту, және т.б. Интенсивті даму жолы әрбір зауыт әрбір станоктан, ауыл шаруашылық кәсіпорын егу ауданының әрбір гектарынан өнімді одан да көп алуына бағытталады. Бұл жаңа ғылыми-техникалық мүмкіндіктерді қолдануға мүмкіндік береді: жаңа жұмыс құралдарын, жаңа технологияларды, жаңа білімді. Интенсивті жол факторларына адамдардың квалификациясын жоғарлату және қазіргі заман өндірістері қаруланатын ұйымдастырушылық және ғылыми-зерттеу шешімдерінің жиынтығы жатады.

Егер негізгі және қолданбалы зерттеулерге, сонымен қатар тәжірибелік-конструкторлы өңдеулерге кеткен жалпы шығындарды бірлік деп алсақ , онда жаңа білімнің өндірілуіне және бұл білімді халық шаруашылығы меңгеруіне кеткен еңгізулер қатынасы 1:12 тең болады. Ал шын мәнінде бұл қатынас 1:7 тең. Бұл халық шаруашылығында бос қуаттылық және әрекет етуге мүмкіндік жоқ екенін дәлелдейді (АҚШ-та бұл қатынас 1:11 тең).

Ғылыми зерттеулердің эффективтілігін жоғарлатудың жолы болып аралық және жолай нәтижелерді қолдану табылады. Бұл нәтижелер көбінесе қолданылмайды немесе кеш және толық емес қолданылады.

Мысалы, ғарыш бағдарламалары. Қалай экономикалық аталады? Олардың зерттеулері нәтижесінде радиобайланыс жақсарды, теледидар бағдарламаларының қашық хабарларына мүмкіндік туды, ауа райы болжаудың дәлдігі жоғарлады, әлемді тануда үлкен ғылыми фундаментальды нәтижелер алынды, және т.б. осының барлығы экономикалық мағынаға ие немесе ие болады.

Зерттеу жұмыстарының эффективтілігі әсіресе периодты түрде басылынатын ғылыми басылымдардың шапшандылығына тура әсер етеді. Отандық журналдардың редакцияларында шетел басылымдарға қарағанда мақалалардың жату мерзімі екі есе көп екені талдау барысында көрінді.

Зерттеулердің эффективтілігін бағалауда олардың нәтижелерін сипаттайтын дәрежелер критерийлері қолданылады.

Қолданбалы зерттеулердің эффективтілігін бағалау әлдеқайда жеңіл. Бұл жағдайда түрлі сандық критерийлер қолданылады.

Зерттеу ұжымының (бөлімнің, кафедраның, лабараторияның және т.б.) немесе бір ғылыми жұмыскердің эффективтілігін қалай бағалауа болады?

Ғылыми жұмыскер жұмысының эффективтілігін түрлі критерийлермен бағалайды: публикационды, жұмыс жаңалығымен, жұмыс цитирлеуімен және т.б.

Публикационды критериймен жалпы қызметті сипаттайды – басылымдық жұмыстарың жалпы саны, олардың басылынатын беттердегі жалпы көлемі, монографиялар, оқулықтар саны. Ғылыми зерттеу топтың немесе ұйымның жұмысын бірнеше критерийлермен бағалайды: ҒЗЖ-ң орташа жылдық жұмысы, еңгізілген тақырыптар саны, ҒЗЖ және ОКР еңгізуден кейінгі экономикалық эффективтілігі, жалпы экономикалық эффектісі, алынған авторлық куәліктер және патенттер саны, сатылған лицензиялар және валюталық табыс көлемі.

Еңгізуден кейінгі экономикалық эффект – ғылыми зерттеулер эффективтілігінің негізгі көрсеткіші болып табылады. Ол енгізуге кеткен шығынға, еңгізу көлеміне, жаңа техниканы меңгеру мерзіміне және басқа да көптеген факторларға байланысты.

Еңгізуден кейінгі эффектіні бүкіл периодқа есептейді. Әдетте бұндай қолданбалы зертеулер периоды біренеше жыл болады. Дегенмен,зерттеулер соңында толық халық шаруашылық эффект алуға болады.

1. 
   Ғылыми зерттеулерді енгізу.
   
2. 
   Зерттеуді енгізу этаптары.
   
3. 
   Экономикалық эффект.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

№ 8 Дәріс. Микроағзалар биотехнологияның объектісі

1. 
   Тағам өндірісінде колданатың микроағзалар.
   
2. 
   Микроағзалардың өндірістік штаммдары.
   
3. 
   Ұзақ мерзімде сақтау кезінде штамдардың тіршілік қәбілетің және белсенділігің сақтау әдістері.
   

Микроорганизмдердің 100 астам белгілі түрлерінен өндірісте бірнеше мыңдаған штамдары бар 100 мыңға жуық түрлері қолданылады.

Микроорганизмдер мен олардың синтездік өнімдерін қолдану жылдан жылға үздіксіз артуда. Микробтық синтез өнімдерінің қасиеттерінің және қолдану аймағының алуан түрлілігі оларды алу әдістерінде жалпы заңдылықтарды табуды қиындатады. Микроорганизмдерді өсіруде қолданылатын құрал – жабдықтар мен техникалық қабылдауларға әсер ететін мерзімді, жартылай үздіксіз және үздіксіз әдістермен аэробты және анаэробты жағдайларда жүзеге асырылады. Мұндағы айырмашылықтар микроорганизмдер биомассасы не болмаса екіншілік метаболиттер, яғни микроорганизмдермен синтезделетін заттар (антибиотиктер, ферменттер, амин қышқылдары) болып саналатын өсірудің соңғы объектілерімен де байланысты. Бұл ақыр соңында жанама немесе тікелей есепке алынатын өсіру жағдайларын анықтайды. Микроорганизмдерді өсіру негізгі және көмекші құрал – жабдықтардың, сондай-ақ қолданылатын компоненттердің стерильдігімен тәуелді. Өсіру процесі тазалығы қатаң сақталған жағдайларда жүруін есте сақтаған жөн; микроорганизмдерді өсіру барысында қасиеттері жағынан өзгеріп отыратын 3 фазалық жүйелерде, яғни « газ – сұйықтық – қатты денеде (жасушада)» жүзеге асырылады, осыған қарай осы жүйелерде масса алмасудың гидродинамикасын есептеу үшін жалпы қабылданған тәуелділіктерді тәжірибе жүзінде қолданылуы мүмкін емес (ерекше қиындық тудыратын зертханалық және қабырғалық қондырғылардың өндірістік жағдайларға бейімделуі); ауаның үлкен көлемін оттегінің айтарлықтай үнемді көзі ретінде қолдану олардың культуральды сұйықтық пен қоректік орталардағы төмен ерігіштігіне негізделген; микрооганизмдер физико – химиялық және механикалық факторларға сезімтал, сонымен қатар химиялық реакциялармен салыстырғанда биосинтез процестерінің жылдамдығын төмендетеді; көпкомпонентті қоректік орталар мен культуральды сұйықтықтар тұрақты көбік түзуге қабілетті; микрооганизмдер өсуін реттеудің биохимиялық механизмдері және мақсатты өнімдердің биосинтезі көптүрлілігімен және қиындығымен ерекшеленеді; бірқатар жағдайларда мақсатты өнімдер сыртқы факторлар әсеріне тұрақсыз болып келеді.

Әдетте, микроорганизмдердің өміршеңдік кезеңдерін келесідей бөліп көрсетуге болады: жасырын (латентті, лагфаза), логарифмдік өсу кезеңі және әлсіреу мен өлу кезеңі. Жасырын кезең біріншілік микроорганизмдер табиғатына және жасына, орта құрамы мен берілген ортадағы микроорганизмдердің өміршеңдік қабілеттерінің қаншалықты болатындығына тәуелді. Метаболизм кинетикасы микроорганизм штамдарымен, орта құрамымен, араластыру дәрежесімен және орта температурасымен анықталады, осның нәтижесінде материалдық формада тәуелділіктерді елестету қиынға соғады.

Өндірістік штамдар арзан және қол жетімді субстраттарда өсуі тиіс, биомасса жинақталуының жоғарғы жылдамдығына ие болып, қоректік субстратты үнемді пайдалануда мақсатты өнімнің жоғары өнімдігін беруі қажет; зиянды өнімдердің минимальді түзілуі кезінде бағытталған биосинтетикалық белсенділік көрсетуі керек; өнімділікке және қоректік субстрат пен өсіру жағдайларының талаптарына қатысты тұрақты, сондай-ақ генетикалық біртекті, фаготиптер мен басқа да бөгде микрофлораға төзімді және зиянсыз (патогенді қасиеттері болмауы) болуы қажет. Бұдан продуценттердің термофильді және ацидофильді (немесе алколофильді) болғаны жақсы, себебі бұл жағдайда ферментті субстратты бөгде микрофлора инвазиясынан сақтау оңайға түседі. Биосинтездің мақсатты өнімі өзіндік құнды және субстраттан оңай бөлініп алынуы тиіс.

Өндірісте штамдардың 3 тобын : табиғи штамдар – табиғи және жасанды жолмен жақсартылған; мутация нәтижесінде өзгерген штамдар және гендік инженериямен алынған штамдарды қолданады.

Микроорганизмдер селекцисын 2 жолмен жүргізеді: өнімділігі артқан микроорганизмдер штамдарын алады немесе қажетті заттардың биосинтез бағдарламасын генетикалық өзгертеді. Микроорганиздер селекциясының өзіндік ерекшеліктері бар. Зерттеушілерде селекцияның бастапқы материалы ретіндегі бастапқы (аналық) жасушамен генетикалық біртектілігі бар биологиялық объект болып саналатын клон дарасы болады, яғни микроорганизмдердің көпшілігінде хромосома саны біреу болады. Алайда, бұл кезде микроағзалардың клондары табиғи мутация негізінде коп санға тез жетеді және түрлі генотипті өзіндік жасушалардың популяциясына айналады. Микроағзалардың көбінде гибридизацияға қабілеттілігі (жыныстық көбею) анықталмаған, яғни жасушалардың селекциясын тек вегетативті жолмен ғана жүрргізуге болады.

Микроағзалардың ұрпақтарының тез алмасуы арқасында оң нұсқаларын жинақтауға көп мүмкіндік береді. Алайда, бұл жағдайда әрбір клонның қасиетіне баға беру үшін күрделі биохимиялық және химиялық тестерді қолдану арқылы ауқымды жұмысты қажет етеді, бұл селекция үрдісін ерекше көп еңбекті қажет екенін көсетеді.

Селекция үшін културалар мұражайын қолданады, олар биологиялық субстраттардан бөлініп алынған танымал өндірістік продуценттер немесе оъектілер болып табылады.

Соңғы кезде, микроағзаралдың ядроларының бірігуінен түзілетін диплоидты ядросы негіз болып табылатын гибридизация микробиологиядағы селекция әдісі ретінде кең қолданыс таба бастады. Соның көмегімен әртүрлі түрлердің генетикалық ақпараты біріккен рекомбинантты гибриттерді алу мүмкіндігі туды. Гибридизация арқасында бір жасушаға екі және одан да көп шатммалардың тілеген қасиеттерін біріктіруге болады; гибридте жаңа ДНҚ комбинациясының туындауы үшін рекомбинирленген хромосомаларды қолдану мүмкіндігі анықталды, ал бұл онда жаңа немесе бар қасиеттердің күшейтуі туындауына себеп бола алады.

Микроағзалардың популыциясында да кемшіліктер бар: олар кері мутацияға душар болады (риверсия), яғни тұрақты емес болады. Көбінесе өндірістік жағдайларда мутанттарға селективті артықшылықтарды қамтамасыз ету мүмкін болмайды, оларды әрдайым клондау керек және жасушалар популяцияларынан белсенді жасушаларды іріктеп алып отыру керек.

Ұзақ мерзім сақтау кезінде штаммалардың белсенділігін және тіршілік әрекетін сақтап қалу үшін қолданылатын әдістердің кең таралған түрі ол продуценттерді жаңа қоректік ортаға мерзімімен қайта егу. Алайда бұл кезде де реверсияны болдырмау мүмкін емес, оны тек консервілеу арқылы болдырмауға болады.

Консервілеу әдісі ретінде мұздату қолданылады (перспективті әдістің бірі минус 196⁰С-де сұйық азоттың атмосферасында). Әдете, мұндай жағдайда 3-5-жаздық сақтаудан кейін микроағзалардың тірі қалуы 40-70%ды құрайды, 10-20жаздық сақтаудан кейін 10-20%. Консервілеудің қолжетімді әдісі ол ккультуралады минералды май қабатының астында сақтау, бұл субстратты кеуіп кетуден сақтайды және атмосфералық ауаны өткізбейді. Саңырауқұралықтар культурасын табиғи немесе мәжбүрлі кептірілген қоректік субстраттарда сақтаған ыңғайлы.

Лиофилизация әлдеқайда кең таралып жатыр, нақты айтқанда мұздатылған өнімнен төмен қысым кезінде суды бөліп алу. Микробты культураларды 45-60⁰С температурада 1-2 сағат бойы  200-500 сынап бағанының қалдық атмосфералық қысымында лиофилизирлейді. Жасушалардың өміршендіктерін сақтап қалу үшін лиофилизация алдында оларды лиофилизация кезінде осмотикалық қысымды реттейтін қорғаныш орталарда өңдейді (бұқа не жылқы сарысуында, желатиннің 1% ерітіндісінде). Көптеген культуралар үшін олардың өміршендіктерін сақтап қалу үшін анабиоздан шығару сұлбалары құрастырылған (реактивтеу әдістемелері).

Құрғақ бактериалды концентрат сублимациялық кептіру жолымен сұйық препараттан дайындалады (қорғаныш ортасымен). Сулимациялық кептірудің негізі ол бактериалды концентратты мұздатылған күйінде терең вакуум кезінде кептіру болып табылады. Бұл кезде 1 г құрғақ бактериалды концентратта микробты жасушалардың саны жүздеген миллиардтан асады, ал сақтау ұзақтығы 4 айға дейін ұзарады.

Құрғаз бактериалды препараттарды сұйықты шашырату немесе сублимация әдістерімен кептіру жолымен алады. Шашыратқыш кептіргіштер арқылы құрғаз ашытқыларды өндіру кезінде таза культуралардың белсенділігі 3 айға дейін сақталады. Кептірудің сублимациялық әдісі кезінде тірі жасушалардың сақталуы бірнеше ай және жылдар бойы 90% құрайды.

Құрағақ бактериалды ашытқылар және концентраттарды сұйықтан қарағанда тасымалдау ыңғыйлы және ұзақ мерзім сақталады. Құрғаз бактериалды концентраттарды қолдану кезінде ашытқыларды қайта егусіз дайындау сұлбасы жеңілденеді. Құрғақ бактериалды концентратты белсендендіру оларды стерилденген қоректік ортада еріту арқылы және бактерия жасушаларының өсуіне оптималды температурада 1,5-3 сағат бойы ұстау жолымен жүргізеді.
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Тағам өндірісінде колданатың микроағзалар.
   
2. 
   Микроағзалардың өндірістік штаммдары.
   
3. 
   Құрғақ бактериалды концентрат.
   
4. 
   Лиофизиленген ашытқылар.
   

1.ЛудченкоА.А.,ЛудченкоЯ.А.,ПримакТ.А.Основы научных исследований: Учеб. пособие / Под ред. А.А.Лудченко.—2-еизд.,стер.—К.:О-во"Знания",КОО,2001.—113с.

1. 
   Микроағзалар арқылы заттардың өндірістік биосинтезі.
   
2. 
   Сүтқышқылды бактериалардың липазді белсенділігі.
   
3. 
   пайдалы микрофлорының технологиялық әсері.
   

Биотехнологияда морфологиясы, жасуша мөлшері,оттегі қатысына, өсу факторына қажеттілігі, субстраттың әртүрлі компоненттерін ассимирлеу қаблеттілігіне қарай айтарлықтай ерекшеліктер бар микроағзалар түрлерінің көп мөлшерін қолданады.

1 кестеде химикаттардың өндірістік биосинтезі үшін қолданылатын микроағзалардың кейбір топтары көрсетілген.

Биотехнология негізіне белгілі өнімдерді асқан физиологиялық қажеттілік (асқын синтез) мөлшерінде синтездейтін микроағзалар қажеттіліктері жатады. Мың жыл бұрын осындай қажеті бар микроағзалар ауылшаруашылық қызметтерінде қолданыста болған.

Ферменттелген өнімдер өндірісі үшін арнайы таңдалып алынған және өсірілген микорағзалар культуралары қолданылды.

Қазіргі заманғы әдістерді қолдана отырып, технолгиялық қасиеттің кең ауқымына ие микроағзалардың осындай штамдарын таңдап алу мүмкіндігі бар. Микроағзалар бірлестігі жасанды және эвалюционды (мысалға дрожжылар, сүт және сірке қышқылды бактериялар симбиозын көрсететін айран саңырауқұлақтары) шығарылуы мүмкін.

Көптеген тағамдық өнімдердің микрофлорасын селекциялау және идентификациялау, бөлу жұмыстары микрағзалар культурасының негізін құрайтын (ашытқы) ұлттық жинақпен микроағзалар банкаларының қалыптасуына жағдай туғызады. Көптеген жылдар ішінде қалыптасқан тұтыну дәмдерінде дәстүрлермен түсіндірілетін түрлі елдердегі жекелеген микоағзалар түрлерін қолдануда белгілі болжамдар бар екендігін ескере кеткен жөн. Зертханаларда алынған ашытқылар өндірістік немесе тұтынушылық ашытқыларды алудың негізі болып саналады. Тұтынушылық ашытқыларды аналық (біріншілік), аралық (екіншілік) және өндірістік (үшіншілік) деп бөледі.

Продуцент	Өнім
Ашытқылар
Saccharomyces cerevisiae	Этанол,глицерин
Kluyveromyces flagilis, Schizosaccharomyces pombe, Kl. lactis.	Этанол
Candida lipolityca	Лимон,изолимон, пирожүзім қышқылдары
Бактериялар
Clostridium acetobu	Ацетон, бутанол
Cl. thermohydrosulfuricum	Этанол, сірке, сүт қышқылдары
Cl. thermosaccharolyticum	Глюкоза, ксилоза, этанол, сірке қышқылы
Lactobacillus delbrueckii	Сүт қышқылы
Микромицеттер (зең саңырауқұлақтары)
Aspergillus niger	Лимон, құмырсқа қышқылдары
As. Oryzae	Ферментті препараттар (амилаза)
As. Awamori	Ферментті препараттар (пекиназа)
Yarrovia lipolitica	Ферментті препараттар (липаза)

Өндірісте қолданатын негізгі ашытқылар микрофлора құрамы бойынша 3 топқа бөлінеді: бактериалды (сүзбе, қаймақ, простокваша, қышқылдық сары май, сыр өндірісі), саңырауқұлақты («рокфор» және «камамбер» өндірісі) және аралас ( кефир, қымыз).

Микроағзалардың әлде қайда маңызды қасиеттеріне мыналар жатады: ақуызды құрылымның тұрақтылығына жауап беретін протеолитикалық белсенділік; липолитикалық және фосфолипаздық белсенділік; галактозидазды активтілік; диацетил, ацетоин, ұшқыш май қышқылдарының масштабты түзілуіне қабілеттілігі; лактозаның сүт қышқылына дейін гликолитикалық ыдырауының жылдамдығы және тереңдігі; көміртегі диоксиді және басқа газдарды продуцирлеуіне қабілеттілігі; отттегінің метаболиттік реакцияларда сорбциясы; ішек таяқшасы тобының бактерияларының және майқышқылды бактериялардың дамуын өзгертуге қабілеттілігі; ас тұзы қатысында өмір сүруге қабілеттілігі; фаготиптерге резистенттігі.

Ұю әрекетіне байланысты өнімдерді екі топқа бөледі: сүтқышқылды ашу кезінде алынған (простокваша, йогурт) және аралас- сүтқышқылды және спирттік ашу кезінде алынған (кефир, кумыс).

Сүтқышқылды ашу кезінде сүт қантына сүтқышқылды бактериялар бөлетін лактаза ферменті әсер етеді.Процесс жүйелі түрде айналулар қатарынан өтеді: лактозаның глюкооза және галактозаға ыдырауы.олар пирожүзім қышқылын түзеді. Ол тотыққсызданып сүт қышқылын түзеді. Бұл реакцияның жанама өнімдері-диацетил, көмірқышқылы, төмен молекулярлы май қышқылдары.

Аралас ашу кезінде лактозаға сүтқышқылды бактериялар (сүтқышқылын түзеді) және дрожжылар (пирожүзім қышқылын сірке альдегидіне және көмірқышқыл газына ыдыратады; сірке альдегидінен тотықсыздану реакциясына байланысты этил спирті түзіледі) .

Сүтқышқылды бактериялар сүт қышқылын түзуіне байланысты бөлінеді:

Гомоферментативті. Гексоздарды(глюкоза, фруктоза, манноза, галактоза) және полисахаридтерді (декстрин, крахмал) ашыту кезінде сүт қышқылын, аз мөлшерде фумар және янтарь қышқылдарын, этил спиртін , ұшқыш қышқылдарды және көмір қышқылын түзеді.

Гетероферментативті бактериялар көп мөлшерде сірке қышқылын , этил спиртін, көмірқышқыл газын және т.б. жанама өнімдерді түзеді; оларды түзу үшін 50% ашытылатын көмірсуларды пайдаоланады.

Айран дайындау технологиясы бойынша – табиғи ашытқы- саңырауқұлақтарда өндірістік жағдайларда әзірленетін .жалғыз сүтқышқылды сусын. Бұл саңырауқұлақтар гетероферментативті микрофлора- мезофильді сүтқышқылды және ароматтүзуші стрептококктар, мезофильді және термофильді сүтқышқылды таяқшалар, сіркеқышқылды бактериялар және дрожжылардың тұрақты симбиозын құрайды.

Сүтқышқылды микрофлораның сып сапасына әсер ететіні дәлелденді. Ол сүтті қайта өңдеуде қатысады, сүтттің ұйыуына активті ықпал етеді, сыр массасының активті қышқылдылығының деңгейін анықтайды, сырды өндіруде физико-химиялық процестерді ынталандырады, бөтен микрофлораның дамуына кедергі жасайды, өнісмнің органолептикалық көрсеткіштерінің қалыптасуына әсер етеді.

Сырларды өндірген кезде сүтқышқылыд микрофлораның негізгі көзі – бактериалды ашытқы болып табылады. Селекция ұстанымдарын өңдеу кезінде штаммдардың қышқылтүзуші қасиетін . протеолитикалық активтілігін, температураға қатысын , аромат түзуге және басқа микрофлорамен қатынасына , гель түзуге қабілеттілігін , алынатын ұйытындылардың көрсеткіштерін ескеру керек.